І.

Қазақтың көрнекті жазушысы Бейім­бет Майлиннің әлі күнге дейін көпшілік біл­­­мейтін «Қарашаш» деген романы бар. Ал­ғаш рет «Жаңа мектеп» журналының 1927 жылғы 5-нөміріне арабша қаріппен жа­рия­ланғанда оған «басылмаған ро­ман­ның бір тарауы» деп сілтеме қойылған. «Қа­рашаш» бұдан кейін осы журналдың тағы екі нөміріне жарияланыпты (Өкі­ніш­ке қарай, осы жарияланымдарды жур­нал нөмірлері түгел сақтал­ма­ған­дық­тан қолға түсіре алмай жүрмін). Тасқа ба­­­сылған бір жапырақ қағазын жерге тас­тамайтын өркениетті әлемнің үрдісіне ба­ғынсақ, Бейімбеттің бұл жарияланымы – біз ұмытып кететін дүние болмаса ке­рек-ті. 1927 жылдан бері «Жаңа мектеп» жур­­­налының сарғайған парақтарында сақталып келген бұл шығарма ешқашан қайта жарияланбаған. Жазушының басқа белгісіз еңбектері арасынан да бұған ұқсас жарияланым кездеспейді. «Басылмаған ро­манның бір тарауы» болғандықтан «Қа­рашаш» шығармасының жазушы зерт­ханасында толық нұсқасы болуы мүм­кін еді-ау деп те ойлаймын. Алайда, оты­зыншы жылдардың ойранында қу­ғын-сүргінге ұшыраған қаламгердің басқа да кейбір күрделі шығармаларының толық нұсқасы әлі қолға түспей жүргенде, жаңа мәлім болып отырған «Қа­ра­шаш­тың» толық нұсқасының енді табыла­ты­ны неғайбыл. Сонда да үміт жоқ емес…

Осы белгісіз «Қарашаш» романынан «Көр­дегісі болмаса, төрдегісі келіп отыр ғой» деген сөз тіркесін кездестірдік. Бейім­­беттің сөзстанында мұндай қол­даныс бұрын байқалмайтын. Шығармада бұл сөздер «қайтыс болған (яғни көрдегі) ақсақалдар болмаса, бүгінгі күнде төрде отыратын (яғни төрдегі) ақсақалдар ке­ліп отыр, бұлардан үлкен ешкім жоқ, осы­лардың алдында кесімді сөзіңді айт» де­ген мағынаны ашу үшін келтірілген. Ті­лімізде осыған ұқсас «Өлі болып көрде жоқ, тірі болып төрде жоқ» деген мәтел  кездеседі. Мағынасы – санатта, есепте жоқ адам туралы.

ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында орыс жазушысы Николай Островс­кий­дің есімі ел аузынан түспей, шығармалары Кеңес Одағына кеңінен танымал болды. Оның шығармаларын ұлт тілдеріне аудару өріс алды. Сондай мақсатпен қазақтың көр­некті сөз сыншысы Құлмырза Өтепов «Құ­рыш қалай шынықты?» романын ау­дар­ды. Бірақ ол аударған роман 1938 жы­лы қазақша басылып шыққанда, кітапта аударушының аты-жөні көрсетілген жоқ. Бұл кезде Құлмырза Өтепов отыз жетінің ой­ранына ұшырап еді.1941 жылы «Құрыш қалай шынықты?» романының үзіндісі шағын кітап болып шықты, ал 1948 жылы роман екінші рет басылды. Үшінші басылымынан бастап (Алматы. «Жазушы» бас­пасы, 1968) романның аударушылары ретінде Хамза Жүсіпбеков пен Құлмырза Өтеповтің есімдері жазылды. 1980 жылы (Алматы. «Жазушы» баспасы) роман төртінші рет басылғанда да осы екі автор аударушы ретінде көрсетілді. Отызыншы жылдардағы аударма мен алпысыншы жылдардағы аударма мәтінін салыстыруға болмайды, әрине. Хамза Жүсіпбековтің бұ­рынғы Құлмырза Өтепов аударған нұс­қаны жетілдіріп, дамытқаны сөзсіз. Ау­дар­маның иесі ретінде екеуінің аты-жөні қойылуы да заңды. Бұл – «Көзі жоқтың өзі жоқ» демей жасалған құрмет, әдеби эти­­­ка­ның сақталуы, айта берсе нағыз адам­­­гершілік.

Николай Островскийдің «Рожденные бу­рей» атты басқа бір романын сол жылдары Бейімбет Майлин аударып еді. Бейім­бет аударған роман мәтіні 1937 жылы әдеби журналда, «Лениншіл жас» га­зе­тінде жарияланған-ды. Бірақ кітап бо­лып шығып үлгермеді… жазушы ұста­лып кетті. Кейін Н.Островскийді осы еңбегі «Дауыл туғызғандар» деген атпен 1941 жылы қазақша жеке кітап болып ба­сыл­ды. Аударушысы – басқа адам. Бұл кез Бейімбеттің аты аталмайтын кез, сон­дық­тан жазушының ізі де жоқ. Осы ро­ман 1941 жылдан кейін қазақша шықты ма? Біз әлі кездестіргеніміз жоқ. Егер шыға қал­са немесе енді шығара қалсақ, ау­дару­шы­сы деп Бейімбеттің аты-жөні көрсетілуі керек пе, әлде сол 1941 жылғы авторды қоя береміз бе?

Бейімбет Майлинге қатысты сыңар жаңа дерек болса қойын дәптерге түр­тіп ала жүретін ежелгі әдет еді. Алдағы сөзіміз де сондай ретпен қа­­­ғазға түсті: Жазушының осы күнге дейін белгісіз, атын ғана естіген, бірақ оқыр­­ман жұрт­шылыққа таныс емес туын­­дылары баршылық. Бұлардың мәтіні сақ­талмаған, баспасөзде жарияланбаған, бірқатары қолжазба күйінде қолдан-қолға тараған. Әсіресе, бұл шағын пьесаларына қатысты. Белгілі журналист Құрман­бек Сағын­дықовтың Бауыржан Момышұлы туралы естелігінен (Ең аяулы досым ме­нің) (Кітапта: Бауыржан батыр, Алматы. «Жалын», 1991, 155-бет) мына жолдарды жа­зып алдық: «Қазығұртқа саяхат жасау­мен қатар біз сол өңірдің тұрғындарына көр­сету үшін майталман драматург-жазушы Бейімбет Майлиннің «Рабиға» атты пье­сасын директорымыз Сейілбек Үсе­новтің жетекшілігімен пысықтап апар­ған­быз. Негізгі рөлдерді атқару Бауыржан екеумізге тапсырылған-ды. Мен сүйкімсіз, кәрі күйеуге еріксіз ұзатылатын қыз болып ойнадым. Осыған орай үлде мен бүл­деге оранған Рабиға ұзатылар алдында мұңы мен зарын былайша білдіреді: «Да­рия толқып, сең соғар иірім жарға, Құ­дайым, кезіктірме бейілі тарға. Ертең жоқ бүгінгі дос деген сөз бар, Кетейін қош айтысып ағаларға…». «Рабиға» – Бейімбет Май­линнің ешбір жинағына енбеген, мә­тіні сақталмаған және атауы да ұмыт бо­ла бастаған мүлде белгісіз шығармасы. Ал Бейімбеттің мұндай туындылары қан­шама десеңізші?! Осындайда Бейімбеттің шығармашылық мұрасын зерттеп, азды-көпті болса да жазушының сөз қазынасын хал­қымызға қайтаруға қосқан өз мақсат-ние­тіміздің дұрыстығын іштей сезіне­міз.

ІІ.

«Қатқан тастай жібімейді Қарталы – Кар­тасына сыймай қалған қазақтың». (Ғай­са-Ғали Сейтақ, ақын // «Ақ Жайық kz» журналы, №2, 2013, 6-бет). Ақын өле­ңі­­нің осы екі жолы жақсы жорамалға есік аша­тын тәрізді: Қазақта да, орыста да тарихи не­гізі көмескі, шығу тегі белгісіз жер-су атауы аз емес. Мысалы, орыс тілінен «Че­ля­­бинск», «Карталы» сөздері­нің түп төр­кі­нін ешқашан таба алмайсыз. Өйткені, бұ­лардың екеуі де қазақ сөзінің бұрмала­нып жазылуынан пайда болған атаулар. Бірақ бүгінде орыстың өз сөзі сияқты сіңі­­сіп кетті. Көрнекті жазушымыз Бейім­бет Майлиннің бір аударма ең­бе­­гін­де «Челябинск» «Селебе» деп алынған. «Селебенің» тілімізде екі-үш түсін­дірмесі бел­гілі: 1) үшкір, жүзі өткір ұрыс қаруы; 2) бас­қа түскен апат, қиын-қыстау кезең; 3) қатты жауған жауын. Бірақ ең көп та­рал­ғаны «селебе пышақ» деген сөз болса керек. Селебе пышақтың қыры (сырты) ойық­­тау келеді. Егер Челябинск қаласы ор­наласқан маңайды, Орал тауларының осы тұсына көз жіберсеңіз, шынында жер (тау) бітімі алыстан селебе пышақ сияқ­танып көрінеді. Қазақтың жер-суды әдетте осындай белгілері бойынша атай­ты­ны белгілі (Көкшетау, Қарағанды, Алакөл, т.б.). Кейін отырық­шылық түсіп, басқа жұрттың көшіп келу­шілері кө­бей­ген тұста іргесі қалана бастаған қаланы жер­гілікті жер атауына сүйеніп атаған. Бірақ айтыла келе «Селебе» Челябинскіге айналған (Мұндай мысал біздің тарихымызда аз емес. Менің туған жерім Шалқар күні кешеге дейін орыс тілінде «Челкар» бо­лып жазылып келді). Осы өңірде тұра­тын қазақтар өзара сөйлесуде әлі күнге дейін «Челебе», «Челябі» деп айтады. Жал­пы, алдағы уақытта қазақша жазуымызда екі­ұшты­лық һәм түсініксіздік тумауы үшін «Челябі» деген нұсқаны таңдап, орнық­тыр­ғанымыз жөн болады. Челябі қаласы, Челябі облысы деп жазсақ, Омбы, Қорған, Түмен атауларының жазылуына біршама жақындай түсеміз (Бірақ «Челя­бінің» түбі «Селебе» екенін ішіміз біліп жүргені абзал). Ал «Қарталы» атауына кел­сек, бұл осы Челябі облысындағы қа­ла. Мұның негізінде де қазақ сөзі жатыр. Тағы да Бейімбетке жүгінейін. Ол «Қой­шы­бай» деген ұзақ уақыт белгісіз болып кел­ген очеркінде «Қарта елі» туралы айтып өтеді. Яғни осы өңірді бұрын қалың Қар­та елі жайлаған. Рулық қатынас сақ­талған заманда, тіпті кеңес өкіметінің ал­ғашқы жылдарына дейін, бір атаның балалары шоғырлана қоныстанған жерлер қазақ ұғымында ру атымен бір ел болып атал­ғаны мәлім. Сол сияқты, бұл өңір Қып­шақ руының Қарта аталығы ен жай­лаған өңір еді. Осы аймаққа қараман қиыр­дан көшіп келген қара шекпеннің маң­дай тіреген жері де, білетіні де – Қарта елі. Және олар жер-су атауын енді өз тілі­не ыңғайлап атай бастайды. Сөйтіп, «Қар­та елі» бара-бара «Карталы» болып шы­ға келеді. Біз өз жазуымызда «К» әрпі­нен емес, «Қ» әрпінен бастап, қазақша «Қар­талы» деп пайдалануымыз керек. Мі­не, «қазақтың картасына сыймай қал­ған» деп Ғайса-Ғали ақын тарихтың те­реңін­де қалған осы шындықты сездіріп отыр. Бұл жорамалданған жәйіттерге дау айту­шы болса, өзі білсін, бірақ сөз төр­кініне қатысты бұдан артық дәлел табыла қой­майды. Челябі, Қарталы өңірі, Алла сә­тін салып, табан тиген жерлер-ді. Бірде айнадай асфальт жолмен келе жатып, суы кеуіп қалған енсіздеу өзеншені кесіп өт­ке­німіз есімде. Өзенше атауы «Тиеткен» екен. Иә орыста, иә башқұртта, иә қазақта жоқ бұл неғылған «Тиеткен?» деп ойға қал­дым. Кейін барып көз жетті – бұл өзі­міз­дің кәдімгі «Түйе өткен» болып шықты! «Тиеткенге» қарағанда «Селебе» мен «Қар­та елі» шүкіршілік айтатын жорамал ғой!

ІІІ.

Орынборлық зерттеуші И.М.Габдул­га­фарова «Культура казахов Оренбуржья» деген мақаласында былай дейді: «А.С.Пуш­кин в повести «Якуб-батыр» так ха­рак­теризует традиционность образа жиз­ни казахов: «Законы их, основанные на предании, не были начертаны ни на мраморных скрижалях, ни на медных досках, но за это неизменная память сохранила их со всею простою древних патриархальных времен» (Вместе на одной земле. Орен­бург, 2006, стр.135). Ал енді Пуш­кин­­нің «Жақып батыр» повесін іздейік! Жал­пы, мұндай деректі жария еткенде, не оған сілтеме жасағанда аса сақ болған жөн. Бізге белгілісі – орыс жазушысы Алек­сандр Крюковтың «Якуб-батыр» повесінен үзінді «Киргизцы» деген атпен 1830 жылы «Литературная газетада» жа­рия­ланғаны. Орынбор өңірінде туған жә­не сонда жұмыс істеген ақын әрі проза­шы Александр Крюков отыз жасында өмір­ден өткен, сол себепті  шығарма­лары жи­нақталмай, жарияланбай қалған. Атал­ған повесінің де толық нұсқасы сақ­талғаны белгісіз. Сол кездегі мерзімдік басылымдарда шығармалары жарияланып жүрген, әдеби ортаға танылып қал­ған Александр Крюковтың «Менің әжем­нің әңгімесі» деген шығармасы Пуш­кинге «Капитан қызын» әзірлеу кезінде көмек­тесті дейді зерттеушілер. «Якуб-батыр­ды» Пушкинмен байланыстырудың мәні осында сияқты. Дегенмен, ХІХ  ғасырдағы қа­зақ өмірін бейнелеген (Жақып батыр өмір­де болған нақты кейіпкер екені сөз­сіз) осы шығарманы тауып, қазақшаға ау­дарып, қазақ әдебиеті әлеміне қоса ал­сақ, артық болмас еді.

IV.

Ресейдің Мемлекеттік думасында са­рапшы болып еңбек ететін Мурад Заргишиев деген бауырымыз ноғайдың Найман руынан шыққан діндар (богослов) Абдурахман Умеров туралы айта келіп, ол «в 1881 году поступил в Казанское медресе «Га­лия» выдающегося российского и татарского богослова Шихабутдина Мард­жани» деп жазады. Ал Марджани 1895 жы­лы Астрахан түбіндегі Тияк слободасында ашқан «Низамийай» медресесінде білім алғандардың бірі қазақ ақыны Аббас Дүйсенов екен. Соған қарағанда, бұл белгісіз ақын ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген болып шығады. Аббас ақынның қандай шығар­ма­сын білеміз?

V.

Қазан университетін бітірген қоста­найлық жас тарихшы, марқұм Батыржан Кенжетаевтың «Казанские учебные заведения и процесс формирования казах-
с­кой интеллигенции в середине ХІХ – начале ХХ в.в.» деп аталатын кітабының (Қа­­зан, 1998) ғылыми деректері мол, ұлт­тық интеллигенция тарихын зерттеуге өзін­дік үлес қоса алатын еңбек. Мына бір де­рекке назар аударайық. 1908 жылы татардың «Юлдуз» газеті татар тілінде шығарылған күйтабақтардың тізімін жариялапты, олардың ішінде «Әмірхан», «Көке» деп аталған қазақ әуендері де бар екен. Ал «Қояш» газетінің жазуынша, 1914 жылы Қазанда сатуға түскен күй­та­бақтар үшін Нұрбаев деген кісі қазақтың «Қар­ға», «Ғыйземжан» («Маусымжан» болуы мүмкін), «Зылиха» секілді халық ән­дерін орындапты. Жас зерттеуші мұны қа­зақ әндері жазылған күйтабақтар туралы алғашқы жазбаша деректердің бірі деп көрсетеді. Қалай болғанда да, өмірден ерте кеткен жас ғалым Батыржан Кенже­тае­втың осы кітаптағы ізденістері назар ау­даруға тұрады.

 Серікқали БАЙМЕНШЕ,
Еуразиялық экономикалық комиссияның
Одақ нормативтік актілерін аудару бөлімінің басшысы,
филология ғылымдарының докторы,
Қазақстанның Құрметті журналисі. 

Мәскеу қаласы.