Әлемде ит культі жүріп тұр. Бразилияда ит шіркінді адаммен қатар қояды. Олардың некесін шіркеулерінде қияды, тойларын шілде айында арнайы мейрамханаларда өткізеді екен. Мұндай культ басқа жұрт­тарда да жоқ емес. Ит­ті құрмет­теу культінен қазақ баласы да бас тартып отырған жоқ. Бүгінде, тіпті итпен жұбайлық жағдайда тұратын иіс алмастарды да көз көріп отыр. Тіпті олардың некеге отырғандары да бар дейді. Енді жыланмен бірге тұруға әуестік шығыпты деседі жұрт.

 

 Мына жарық дүниеде біраз жүре тұрсақ оны да көретін болармыз.
Ендігі әңгімеміз ит жөнінде… Жалпы біз ит жөніндегі бабалар түсінігінен ажырап қалған елміз. Малдың қиының өзін жапа, тезек, томалаққа айыратын бабаларымыз ит­ті қасқырдан қанша алыстатқанымен, өзінен ешқашанда алыстатқан емес. Қазақ қасқырды қалай киелі санаса, ит­ті де киелі мақұлық санайды. Ит туралы жаман сөз айтып көріңіз…
– Тәйт әрі, тантымай отыр! – дер еді.
Мұны екінің бірі айта қоймас, ал қазақтың кез келген көпей шалы айтады. Екінші рет айтып көр дегендей ызбармен айтады. Мұның өзі көп жәйт­ті ұғындырса керек.
Қазақ түсінігінде Жаратушы ит­ті адам, оның ішінде қазақ үшін жаратқан. Мұндайда «баланың барлығы, ит­тің көптігі білінбейді» дейді.
Бабаларымыздың ит жөніндегі діни нанымы да бұл түсініктен алыс жатқан жоқ. Ит жерге жұмақтан келген және жұмағына барады.
Соған орай қазақ баласы ит­ті де жерге арулап көмген. Ит­тің адам баласына өткен еңбегі көп. Соның ішінде бабаларымыз оның екі қасиетіне ден қойған.
Оның бірі – қорған болатыны, тағы бірі – қамқорлығы.
Осы жерде сәл шегініс жасалық. Кейінгі кез­дегі әлемдегі табиғи апат­тың күрт өсуі итке деген зәрулікті де айтарлықтай өсірді. Осыған орай бүгінде ит­тің ізшіліне, иісшіліне (ізбақай, иісбақай) сұраныс көптеген елдерде мемлекет­тік деңгейде талқылануда. Оларды өсіру үшін арнайы тұқымбақтар ашылуда. Ит баласы қашанда иесін қасқырмен қоңсы қондырмаған. Ит баласы иесінің басына ғана емес, қора-қопсысына, алдына салған малына қарауыл болған.
Ит баласы қашанда аузындағысын иесімен бөліскен. Ит­тің бұл қамқорлығы әсіресе ашаршылық жылдарында білінген екен. Бүтін ауылды асыраған ит­тер аз болмаған. Бұрындары ондай ит­тер туралы түрлі әңгімелер айтылатын еді, бүгінде соның бірі ұмытылған. Бүгінгі түсінікте ит­ті адам асырап отыр. Бұрында «біреу ит сат­ты» деген әңгіме естілген емес. Қазақ баласы ешқашанда ит­ті тауар деп білмеген.
Соған қарамастан, мәрт қазақ ит­ті қалай тегін алудың жолын білген. Не қалаған, не бұйымтайшылаған. Мұндайда жөн білетін қазақ баласы дәрменсіз. Жетелетіп қоя береді. Ит жетелеген қазақ осылайша бұрын да білінген. Қарымтасы қалаушының мәрт­тігіне байланысты. Біреулері мініп келген атынан түскен. Біреулер үйір жылқы айдатқан. Біреулер ішік кигізген. Мұның бәрі қазақ даласында кәдімгідей әңгімеге желі болған. Сондықтан қазақ даласына ат­тары әйгілі шыққан ит баласы баршылық.
Қазақ дүниетанымында ит серт­ті мақұлық, иесіне адалдықтың үлгісі. Үйіне келген мейманға ет асса оған еріп келген итіне сүйек тастаған. Қазіргідей ит қуған бала болмаған. Қазіргінің баласы ит­тен қашық жүргісі бар, бұрынғының баласы итке жанай жүрген. Өздерін ит­тен тудыратын, болмаса өрбітетін жұрт жер бетінде аз емес. Оларға арнап орнатылған ит мүсіндер де баршылық. Ит­тің кәдімгідей соғысқа қатысқанын жұрт­тың бәрі біледі. Ғарышқа да солар иесінен бұрын ұшты. Ит­тің иесіне деген осы адалдығын адамзат баласы бүгінде оны ит жарықтықтың өзіне қарсы пайдалануда. Өртке де бірінші болып кіретін осы ит­тер, минаға да ұрынып жататын осы ит­тер, бір сөзбен айт­қанда олар – заманымыздың камикадзелері болып тұр.
Дегенмен адамзат баласы итке деген құрметін жоғалта қойған жоқ. Ит кеше де босағада отырмаған. Бүгінде ит­тің орны төр.
Ол құрмет­ті адамзат баласының итке орнатқан ескерткішінен көруге болады. Қазақ жерінде де ондай мүсіндер бар. Алайда арнап мүсін соқты дегенді естімедім.
Діни нанымда адамзат баласының құрбандыққа қой шалғаны белгілі. Ежелгі түркі жұрты да құрбандық шалып тұрған. Онысы, әрине, қасқыр еді. Құрбандыққа ит те шалынған.
Ит жөніндегі жалпы түсінігімізді мұнан арман қазақ баласының, оның ішінде бабаларымыздың түсінігімен жалғастырғанымыз жөн болар деп ойлаймын.
Ит жарықтықтың мәртебесін бабаларымыз бір-ақ ауыз сөзімен берген. «Ит –жеті қазынаның бірі» деп! Қалған әңгіме осы қазынамыз туралы.
Сіз қанат­ты мақұлқат­тарды білсеңіз керек. Қанаты бола тұр ұша алмайтынын да жақсы білесіз деп ойлаймын. Олардың қатарын бабаларымыз түйеқұс деп біледі. Не түйе емес, не құс емес… Бұл өз алдына лексем болғанымен, бабаларымыз бұл сөзді де кемсіткі сөз ретінде пайдаланғанын байқаймыз. Қанатың бола тұра ұша алмайсың деп тұр. Ал қанаты жоқ сүйген мақұлқатына қанат байлап беріп, онысын пырақ деп, барынша көтермелеген.
Осы жерде еске ең алдымен жылқы жарықтығымыз түссе керек. Қанат­ты жылқымыз біздің елтаңбамызда тұр. Қанат­ты қасқырларды да білсек керек. Қанат­ты барыстардың сұлбасы да қазір жер-көкті басып кет­ті.
Қанат­ты ит­тер жөнінде бұлай деп айта алмаймыз. Өйткені, бізде сол қанат­ты итке бергісіз, қанат­ты ит­тен де жүйрік италақазымыз бар. Өкініштісі сол, біз әлі де ұлт­тық мифологиялық әпсанамыздың табиғатын аша алмай келеміз. Жұрт мұндағы италақазды кәдімгі сарыала қазбен шендестіреді. Ал бұл құстың басқалардан алып бара жатқан ешқандай ерекшелігі де жоқ..
Біздің әлгі мифологиялық әпсанамызды басқаша өрбітетін жұрт­тар да бар. Мысалы олар қаздың орнына құмайды айтады. Бұл құстың да аспандата қоятындай керемет бір ерекшеліктері жоқтың қасы. Өлексемен қоректенетін отырықшы құстардың бірі. Кәдімгі гриф. Санитар құс. Соған қарамастан, бұл әпсана ел ішінде әлі де айтылып келеді, айтыла да береді және оған соқыр сеніммен сенеді. Бүгінде ит­тің жүйрігін, ит болғанда тазының жүйрігін осы құмаймен байланыстырып «құмай», «құмай тазы» деп айту белең алған. Шын мәнінде ит жүйрігін бабаларымыз «ұшар» деген. Оның өзінде ұшар деп әлгі қанат­ты бақайларымызды айтады.
Ұшар деп ерекшелегенімізбен мұнымыз кәдімгі тазы. Оның өзін қазақ итбегілері ойшар деп, өршар деп екіге бөледі. Өршарымыз төсі кіріңкі, құйрығы шұбалаңқы келетін тазымыз, бұл жүйрігіміз көбіне өрге қарай жүгіреді. Ойшарымыз төсі шығыңқы, құйрығы сербегінің үстінде шиырылып тұратыны, бұл ұшарымыз ойға қарай жүгіреді.
Ит – серті бар мақлұқат. Киіктің серті жол кесу болса, ит­тің серті – ерте ме, кеш пе ата жауымен бетпе-бет келу. Ал ит­тің жауы кәдімгі қасқыр. Кез келген қасқыр ит­ті бұтарлап кете алады. Керісінше, ит­те ондай қауқар болғанымен, айбын, айбат жоқ. Кейбір ит­тер қасқыр алғанымен, көбінесе өздері қасқырға жем болып жатады.
Ит әбден қартайғанда да бұл сертінен тая алмайды. Өлерін білген ит өлермен.
Ол ұли бастайды. Ата жауын іздейді. Бұрынғыдай бұғып қала алмайды. Жауына жемтік болып кетсе де шайқасып өледі. Ит­тің жақсы аталатыны, өлімтігін көрсетпейтіні осыдан. Негізінен бұл мәтел жүрексіздерге, қорқақтарға қаратылып айтылады. «Ит жақсысы өлімтігін көрсетпейді» дегенде бабаларымыз осыны айтып отыр. Бұл мақал «Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді» деп жарыспалы түрде де айтылып жүр.
Ит – жеті қазынаның бірі. Жұмақта болатын мақлұқат­тың ішінде ит те бар. «Құс өзі үшін алады, ит иесі үшін алады». Адам ұстаған мақлұқат­тың ішіндегі ең тазасы осы ит деп есептеледі. Шын мәнінде ит – нас мақлұқат­тың бірі. Қазақ онысын жақтырмайды. Үлкендер жағының бір нәрсеге кейістік білдіргенде «сілекейіңді жақпай отыршы» дейтіні сондықтан.
Тазының тазасы – әлеке.
«Әлекедей жаланған» деп айтса қазақ тазының тазалығын да айтып отыр. Соған орай қазақ баласы тазыны төрге оздырған. Мұнан біздің білеріміз ит иесіне ауру-сырқау әкелмейді екен.
Ит ауырғанда иесінен алыстай бастайды. Әлі жеткенше денесін сүйреп барып өледі. Яғни «ит өлген жер» деген сөз «алыс жер» деген сөз. «Ит иесінен ұзап барып өлді» деген сөз.
Һақ Тағалла мақұлқат­тарды Адам Атадан бұрын жаратқан. Жұмақтан Адам Ата Һауа Анамызбен, шайтанмен шығып қалған. Сонда шайтан мақұлқат­тарды азғырған. Адам Ата сендерді құртады деп. Сонда бірінші болып Адамды ит қапқан екен. Алайда Жәбірейіл періштеден хабар келіп, Адам Ата оны қапса да жылы құшағына алады. Адам Атаның жұпар иісін алған ит­тер оның жау емес, дос екендігін біледі. Сөйтіп, болашақ иелерін қорғап қалады. Һақ Тағалла оларды мәңгілікке дос етеді.
Ілгеріде иті жоқ түңілікті сөккен жағдай да болған. «Үрерге иті жоқ» деп кемсіткен, айып қылып бетіне басқан. Бұл – қорғансыз қалды, доссыз қалды деген сөз. Бұл сөздің екінші жартысы біріншісімен өзектес. «Сығарға биті жоқ» дейді. Ит­тің қызылмен қоректенетіні белгілі. Қызыл деп отырғанымыз – ет. Еті жоқ үйге ит жоламайды. Ал қаны аз адамға бит жоламайды.
Әдет­тегідей бір күні телесандыққа жабысып қалғанбыз. Әңгіме ит, оның ішінде тазылар жөнінде болып жатыр. Ойдан-қырдан итбегілер жиналған-ақ екен. Біреуі кейінде ғана қазақ даласында пайда болған Тұйғын тазысы жөнінде баяндауда. Араларында дамай басталды.
– Тұйғын дегеніміз – тазының құс тістеген жүйрігі, – дейді иесі.
– Баяғының шалдары тазының жүйрігін әлеке деуші еді, – деп біреуі әлсіз күңк ет­ті.
– Жүйріктігін қайдан білуге болады? – дейді сауал қоюшы.
– Жаясынан, – дейді иесі.
– Жалды болса, тіпті ерен, – деп тағы қоссын.
Енді біз ойланайық. Ит­те жая болады, жал болады дегенді естіген емеспіз. Шамалауымызша, әлгі итбегіміз сербекті айт­қысы келген болар. Жылқыда жая болса, ит­те сербек болады. Жалдың да жылқыда болатыны белгілі. Қасқырда да болады. Көкжал, қызылжал, ақжал деп айтатынымыз содан. Ал тазыда жал болуы мүмкін емес.
Ит те жеті қазынаның бірі ретінде әлпештелген. Оларға да арнап аяқ шабылған. Ол – итаяқ. Ит­тің де иті бар. Түлкі шалатын, қасқыр алатын тазылардың орны бөлек болған. Әсіресе тазының әлекесі қастерленген. Олар үшін де арнайы аяқ шабылған. Оны тазыаяқ деген.
Итаяқ пен тазыаяқтың айырмашылығы жоқ десе де болады. Алайда тазыаяққа да өнер туындысы ретінде қаралған. Кейбір аңшылар тазыаяқтарын ит­терімен бірге ала жүрген. Өз басым көбіне ит жөніндегі тақырыптардан қашып жүрем. Ахаңа – қазақтың Ақселеуіне тиіп кете ме деп. Өйтетінім…
Ел ішінде сөз бар. «Ел жаманы – Тарақты, Ит жаманы – барақты» деген…
Сөйте тұра жүз жиырма алты қаһанымыз бен ханымыздың тең жартысының есімі Барақ болуы қалай дейсіз? Барақ есімді қазақ батырларының саны да бір жиырмадан асып түседі екен. Сонда Барақ қалай жаман болады? Әйтеуір, бір күні Бараққа барып тірелетінімізді мен білмедім емес, білдім. Соған орай ішкі дайындығымды сақайт­тым. Арғы-бергі білгенімді миқазаныма түсірдім. Мидан жүйрік ештеңе жоқ ғой. Мың сан жауапты ұстат­ты. Соның біреуі ғана тура. Соны дөптеймін деп талай таңды көзім бақырайып атырдым.
Әу басқы әңгімеме оралайын. Сұқаң – Сүбіхибек деген ақсақал болды.
Сүбіқибек Әбдірахимов – ақсақал менің көрген адамым, көргені көп, білетіні де айдын шалқар, текті ата ұрпағы. Ол кісінің әкесі Ахмет мұғалім деп ел ішінде әспет­телетін, «Ғалия медресесін» тауысқан адам. Аудан орталығынан бір қырық шақырым жерде, Қайрақты деген кеніште тұрды. Заманында мектеп директоры, поссовет болып істеген адам.
Аптасына кем дегенде бір рет қоңырау шалады. Келгін дейді. Жұмыс аяғында барып тұрам. Ол кісі болса ауыл ақсақалдарын көгендеп қойғандай жозы айналдырып отырғызып қояды. Сонан түн ауғанша ауызымыз жабысып, сөз сапырамыз.
Сондай себеппен Сұхаңнан біраз әңгімесін алып қалдым. Сол сапырыстың ішінде ит­талау да болды.
Ит көрмедім деп айта алмаймын. Көсеу ит бар деген жердің бәріне ерінбестен бардым. Былай қарасаң, бейкүнә мақлұқат ғой. Иесін талайтынына еріксіз күмән келтіресің. Бірақ талайды екен. Иесін… Онысы не дейсің еріксіз? Бүгінгі күннің қазағы ойланбастан құтырған тиді деп бір оққа жалынар еді. Ал кешегінің қазағы үйін жығып, көше жөнелген.
Бұл – әлгі жозы жағалап отырған қайрақтылық шалдардың сөзі. Ит­талау да болады дейді. Иесін жүргізбейді дейді. Аяғына оратылып. Үзеңгіге аяқ салса ат алдынан тұрып алып үреді дейді. Иесі есті болса, ит­тің жаманшылық сезіп тұрғанын сезеді.
– Көш! – деп тұр еді үргеніші.
Өйткені ол жер – жаманауыздың қабірстаны еді. Ал жаманауыздар ондай қабірстандарына оқтын-оқтын оралып отырады. Бұл – иесіне де, өзіне де қауіп. Содан ит иесін талайды. Есті иесі мұндайда есті итіне жүгінеді.
Ит қашанда көшті жаманауыздар қорымынан сырт қондырады. «Ит көш» деп осыны айтады. Ит жаманының да осы көшке тікелей қатысы бар. Әңгіме барақ жөнінде.
– Бәлі, – дейді Ақселеу ағамыз, – иткөші жөніндегі әңгімең құлаққа тосаңдау естілгенімен, барақ жөніндегі пайымың менен де ілгері кетіпті. Төре болмағанымызбен, біздер төреге есеппіз. Төре емеспіз, төреден былай да емеспіз. Сен қаузаған барақты біз де қаузағанбыз. Сол төреңізге біз де барғанбыз. Сіз қойған сауалды біз де көлденеңдеткеміз. Сондағы айт­қандары… Ит төресі – барақты!
Барақ ит­ті жаман қылып отырған тағы өзіміз. Не жақсы болса сол жаман емес пе? Қасқырға қарсы түспеді деп кем ұстаймыз. Алайда қасқыр көрсе құйрығын қысатын дүрегейіміз емес қой ол. Барағымыз ит болғанымен қасқырға есеп үргенішіміз. Қалған түйінді өзің түйнештей бер. Жаман болғанда бараққа қасқыр болмадың деп тұр. Біздерге – тарақтыларға төре болмадың деп тұр…
Қасқырға қарсы тұра алатын барағың біздің көшімізді қайтсін?! Иесінің күйін күйт­темеген соң барақ қайдан жақсы болсын?!.
Бұл әңгіме осыдан бір қырық жыл бұрынғы әңгіме. Қашанда бір бүйрегімде жүретін еді. Соны айтатын уақыты келген екен.
Ит жаманы барақ-ты… Оны жұрт білсе керек!
Ит жақсысы – Ақбақайды білеміз бе? Ендігі әңгіме Ақбақай жөнінде…

Төрехан Майбас