Қаңтар оқиғасы кезінде ұсталғандар, жазықсыз қамалғандар, тіпті ешбір заң аясына сыймайтын әрекет­тер, оның ішінде ұрып-соғу, азаптау, үтік басу секілді озбырлықты көргенде төбе шашымыз тік тұрды. Егер құқық қорғау органдары адам құқығын белшеден басса, басқалары не істемек?

Тіпті соғыс кезінде тұтқынға түскендердің өзін қамауда ұстаудың ережелері бар емес пе? 1929 жылы қабылданған Женева конвенциясында әскери тұтқын, яғни жаудың әскері тұтқынға түскенде, оны азаптау былай тұрсын, тұтқынға алған жақ оны дұрыс тамақтандыруға, медициналық көмек көрсетуге, антисанитария жағдайында ұстамауға, психологиялық қысым көрсетпеуге, тіпті соғыс жүріп жатқан майданға жақын жерде қамамауға міндет­ті. Бұл соғыс жағдайындағы ережелер. Ал біздікі не болды? Бейбіт уақыт­та ұрып-соғу, ыстық су құю, үтікпен басу, ауруханадан сүйреп алып кету – барып тұрған құқық бұзушылық, адамзатқа, адами құндылықтарға қарсы істелген қастандық деп бағамдауға болады.
Енді мұндай әрекет­терді болдырмау мақсатында, тергеу­шілерді, полиция қызметкерлерін қатаң бақылауда ұстайтын, азаптаудың алдын алатын заңнамалар қабылдана бастады. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы тергеу бөлімшелеріне бейнебақылау орнатуға міндет­теді. Яғни міндет­тегеннен кейін бұл бұйрықты бұлтартпай орындау керек деген сөз. Бас прокуратураның бастамасы бойынша қылмыстық қудалау органдары полицияның пенитенциарлық мекемелері мен қызмет­тік үй-жайларында, сондай-ақ барлық жедел-тергеу бөлімшелерінде бейнебақылау жүйелерінің жұмыс істеу қағидаларын бекіт­ті.
Бейнебақылау жүйелері жеке гигиена орындарын қоспағанда, келушілердің жүру маршрут­тары мен режимдік кабинет­терді де қамтиды. Нақты уақыт режимінде бейнежазбаларды қашықтан қарауға және бұзушылықтардың жолын кесу жөнінде жедел шаралар қабылдауға құқығы бар адамдардың тізбесі қалыптасқан.
Бұл шаралар тергеудің рұқсат етілмеген әдістерін болдырмауға бағыт­талған. Бейнежазбаларды сотқа қатысушылар дәлел ретінде пайдалана алады. Орган басшылары бейнебақылау жүйелерінің жарамдылық жай-күйіне, бейне архивтің сақталуына тікелей жауапты.
Яғни, әлдебір азаптау кезінде бейнебақылау жүйесі істен шығыпты деген сылтау енді болмайды. Оның өзіне де орган басшылары тікелей жауапты, бар жауапкершілікті мойнына артып қояды деген сөз. Теорияда бұл әдіс – қамауда отырғандардың құқығын қорғауда таптырмас әдіс, құқығы бұзылған жағдайды бұлтартпас дәлел бола алады. Тәжірибе жүзінде қалай боларын болашақта көре жатармыз. Егер қамаудағы азамат азапталып жатса, онда ол бұл бейнежазбаны сот­та жүз пайыз өз пайдасына пайдалана алады.
Полиция қызметіне қатысты осыған дейін неше реформа жүрді. Оның бәрі сәт­ті деуге келмес. Айласын тауып, айналып өтіп жатқандар да бар. Полиция қызметкерлеріне жеке-жеке бейнебақылау орнат­ты. Жеке белсенділер полицияның азамат­тармен сөйлесу мәнерін сынға алып, талай әлеумет­тік желіде талқыға салып, назарда ұстады. Ендігі кезек, темір тордың арғы жағындағы жағдай еді. Қаңтар оқиғасы кезінде азапталғандардың ащы дауысы бұл өзгерістің жылдам қабылдауына католизатор болғандай. Ең алдымен полиция қызметкерлерінің өз ісіне адалдығы, жұмысының негізгі мақсаты мен жалпы сауат­тылғы маңызды. Сауат­ты полицей құқық бұзушылықтың не екенін хабардар, оның салдарын бағамдайды, халықты қорғау мақсатында қызмет етеді. Ал бұл өзгеріс халықтың да, полицейлердің де сауат­тылығын арт­тырудағы алғашқы қадам десек болар.

А. ӘБИТҰЛЫ