Жуырда әлеуметтік желіде ата жұртымыздың алтын дауысты әншісі Манарбек Ержановтың маңдайының тері сіңген тақиясын отыз жылдан аса уақыт сақтап келіп, оны Манекеңнің ән дәстүрін жалғастырушы, Арқаның аты мәшһүр әншісі Дәуренбек Әркеновке табыстағаны жайлы хабар жарияланған еді. Бүгін біз тәбәрік тақияның өз қолына қалай түскені жөнінде әңгімелеп беру үшін тақияның бұрынғы иесі Абзал Бөкенге сөз беріп отырмыз.

---

 

Манарбек Ержанов – исі қазақтың дарабоз әншісі, дара сазгері. Табиғат ана­ның құтты құрсағынан кең күйінде емес, кемел күйінде түсе қалған сом ал­тын­ның сынығы, жақпар жақұтының жұ­қанасы. Қайта жаңғыртуға көнген­мен, қай­та жаратуға көнбейтін жалқы құбы­лысы. Манарбек, Жүсіпбек, Ғари­фолла се­кілді қазақ өнерінің уызына жарыған үл­кен үшемі туралы осылай десек жарасар.
Манарбек пен Күләш Тобықтының Ма­насынан тараған Мандар атаның ұр­пақтары. Шежіренің қысқа тұсынан ки­ліксек, Мандардан – Қара, Қарадан – Айтқожа, Айтқожадан Мәмбет, Бейіс, Уәли өрбиді. Осындағы Бейістен Кү­ләш­тің әкесі Жасын шықса, Мәмбеттен Ма­нарбектің әкесі Ержан туады. Бұл – жиырмасыншы жылдары қашан Алматы асып кеткенше атақонысы Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Нарманбет ауы­лынан ешқайда іргесін көтермеген жұрт. Әлгі Күләшті «анда туды, мұнда туды» деп жүргендері не білместіктің, не кө­реалмастықтың ісі. Бұл жөнінде өлке ше­жіресі мен тарихына қанық азаматтар Амангелді Туғанбаев пен Күләш Сардар­бековалар сан мәрте жазып, дәйекті нүк­тесін қойған. Онда Күләштің кіндік қа­ны тамған жер Нарманбет ауылы, Қа­расу елді мекені екені анық көрсетілген. Сол ауылдың тумасы ретінде мен де мұ­ны растаймын.
Қарасу – талай жақсы мен жайсаңға құт­ты қоныс болған жер. Аталарымыз Ман­дардың қожасы әрі бір ауылдың ту­масы болғандықтан Манарбек пен менің әкем Бөкен ойынды бірге ойнап, шаруаны бірге бағып өседі. Балалықтың әсе­рі­м­ен кезінде әкеміз айтқан әңгімелерді жүре тыңдаппыз. Арасында Манекең ту­ралы да талай сөз бар еді, көбісі естен шы­ғып, елеске айналыпты.
Жадымызды жаңғыртсақ, менің атам Қаужан қожа ауыл балаларына қа­ра танытып, хатқа жетелеген қадірлі кісі болыпты. Қадірлі болмаса, бұрын да, қа­зір де елдің елеулі бөлігін құрап отыр­ған Шомақ атаның ауылы оған қызын бе­рер ме?! Бірақ оқудан гөрі ойын-са­уық, әңгіме-дүкенге үйір әкем де, ке­дейліктің кесірінен қу тіршілікті күйт­теуден артылмаған Манекең де дәл сол тұста сауат ашып жарытпаған сыңайлы. Құр­сағы шомақтан, қуаты қожадан келген Бөкен – қырғи тіл, қиратпа қал­жыңы­ның арқасында қалың нағашы­сы­на дес бермей, төбелерінде ойнап өтті.
Әке айтқан әңгіменің бір парасы өт­кен ғасырдың жиырмасыншы жыл­да­ры­ның басына жетелейді. Қызыл идео­ло­гияның айтағына еріп, ауқатты ағайын­дарына тап берген кешегі кедей-кеп­шік «бай-құлаққа» бүйідей тимей ме?! Бейіс әулетінен де маза кетеді. Осы ты­ғырықтан жол тапқан – Күләштің әкесі Жасынның бауыры Айтбек болады. Бұрын да алыс-беріс шаруалармен Алматы мен екі ортада көбірек жүрген ол ағайын-туысқа Алматыға қарай асуды ұсынады. Талқылап жатуға уақыт тар, шешім жедел қабылданады. Еті тірі Айтбек кейін таршылықта талай туысқа жол көрсетіп, тіпті, Манарбек бауы­ры­ның Қызылордада ашылған драма театырына жұмысқа орналасуына да жәр­демін тигізеді.
– Бір күні үйге Манарбек келді, – дей­ді әкем. – Жүрісі суыт. «Бөкен, біз ағайын-жұрт боп Алматыға қопарыла көш­келі жатырмыз. Елге тықыр таянған секіл­ді. Сен қайтесің? Шешең мен қа­рын­­да­сыңды алып бізбен бірге көшсең қай­теді? Не болса да бірге көрейік. Ол жақта тал­пынған адамға өнерден де, өмірден де талғажау табылатын көрнеді. Айт­бектің айтуы солай», – дейді. Құрбы сө­зіне елеңдеп қалған әкей шешесіне қа­райды. Бірақ алты жыл бұрын ақса­қа­лынан айырылып, ағайын-туысты айбар тұтып отырған ана Алматы әңгіме­сіне аттап баспайды.
Сөйтіп, жалғызілікті анасы мен қа­рын­дасын қалдырып кете алмаған әке өзі­нің Қарасуында қала береді де, Ма­некең Алматы аттанады. Ал осыдан ал­пыс жыл өткен соң кезінде әкем көше ал­маған Алматыға менің көшуім – бөлек әң­гіме.
Хош, сонымен Манекеңнің ауылы Ал­м­атыға көшіп кетсін. Арада талай жыл өтсін. Манарбек пен Күләш өнердің өріне өрлеп, бірі Қазақ ССР-і, екіншісі СССР халық әртісі атансын, бірі «Құрмет белгісі», екіншісі «Еңбек Қы­зыл Ту» ор­де­німен наградталсын, ха­лық­тың қа­лаулысы, өнердің жалаулысына айналсын.
Сөйтіп, 1948-ші жыл келсін…
1948-ші жылы Ақтоғай ауданында Манарбектермен аталас тағы бір мандар бала шыр етіп дүниеге келді. Оның аты-жөні – Төкен (Төлеухан) Оразбеков еді.Болар бала бөркінен дейікші. Аса зерек туды. Ақтоғай өңіріне басқа дарымаса да, қырғи тіл мен қырмызы өнер дарыған ғой. Бұл да сол қасиеттен кенде қал­мап­ты. Қайда жүрсе де қолынан домбырасы, қол­тығынан кітабы түспеді. Ақыры ауыл­­дың аясына сыймай, Алматының жур­налистер дайындайтын оқуына кір­ді. Мұнда ол бес жыл бойы кейіннен бірі ғылым докторы болған, екіншісі атақты ақындыққа жеткен Алтай Болтайхан­ұлы, Дәуітәлі Стамбекұлы секілді дарынды жерлес достарымен бірге білім­нің қызыл гранитін кемірді. Талапты баланы тез бай­қаған «Үгітші блокноты» оны қыз­метке шақырды. Дипломын енді ғана қолына алған баланы идео­ло­гияның бір пұшпағын илейтін басы­лым­ға шақыру қай кезде де сирек құбы­лыс. Төкен сондай сиректің бірі еді.
Ара-тұра туысқаншылап Манар­бек­тің үйіне барып тұруды дағдыға айнал­дыр­ған. Оны бұл үйге студенттің түлкі­құрсақ асқазаны емес, ағаның асқақ дау­сы мен ілме қағыспен шертетін домбырасы жетелейтін. Сөйтіп жүріп аяулы әншінің біраз қасиетін бойына жұқ­тыр­ды. Өзі де «әу» дейтін жағдайға жетіп, бірталай күйді бірсыдырғы тарта алатын болды.
– Қай кезде барсам да Манекең үсті­не жұмсақтап иленген ақ ешкінің терісі жабылған үлкен орындығының үстінде мал­дасын құрып отырғаны.Шәй үстел­дің басында да, әнін шыңдайтын машық үстінде де осы қалпынан жаңылмайды. Барша талант атаулылары сияқты ол да ерекше еңбекқор болатын. «Қайталау – білім анасы» дегенді бағдар тұтқан бір адам болса, осы кісі дер едік. Сондай сәт­­тердің бірінде әлде шыны, әлде әзілі, орын­дап отырған әнін кілт үзіп: «Әй, те­резенің желдеткішін жабыңдаршы, әлгі Жүсіпбек қу осы арадан өтіп жүруші еді, бір нәрселерімді алып қойып жүрер», – деп жымиятын, – дейді Төкен бір әң­гі­месінде.
Сол Манекең жүріс-тұрысы көңілі­нен шыққан бауыры һәм баласы Төкенге кезекті бір барысында талай жыл киіліп, тері сіңген қызыл оюлы тақиясын сый­ла­ған ғой. Ағасы ат мінгізгендей қуанған Төкен үйіне келе сала тақияны титімдей Төреханының төбесіне қондырады. Бұ­дан кейін ол екінші ұлы Ерланның, үшін­ші ұлы Марғұланның, одан кейін өмірге егіз боп есік ашқан Арғын мен Найманның, ал арада біраз жыл өткен соң, Төкен екеуміз жаңа ауданның газе­тінде тоғысқанда қыздарым Жанар мен Жан­саяның шекесінен тігісінен сәл кі­ші­рейтілген қалпында орын алды.
…Төкен Алматыдағы қызметінде ұзақ жүре алмады. Әкесі қайтыс болып, жалғызілік қалған анасы мен бауырларына қамқор болу үшін Ғалия мен кіш­кен­тайын жетелеп елге оралуына тура кел­ді. Келе аудандық газеттің жұмысы­на ара­ласты. Аз уақытта алғырлығымен көз­­г­е түскен жігітті, жиырманың үстіне ен­ді шыққанына қарамастан, Ұлытау аудандық газетіне редактор етіп жібер­ді. Қыз­мет бабы бойынша өсуде сатылы са­бақтастық дәстүрін қатты ұстанатын за­манда Төкен тағы да ол ережені аттап өтіп, жаңа жұмысын сәтімен жалғас­тыр­ды.
1977 жылы Жезқазған облысы құра­мын­да (осындай облыс болған) орталы­ғы қазіргі Балқаш қаласының түбіндегі Шашубай кенті болып Приозерный ау­даны құрылды. Ұлытауда жатқан Төкен­ді енді жаңа ауданның газетін басқаруға ша­қырды. Онымен ой-пікіріміз жарасып, қоян-қолтық қызметтес болға­ны­мыз осы кез. Төкен кескін-келбетімен, жайсаң-жайдарылығымен, ақкөңіл-аңқылдақтығымен жақсы адамға Чехов қоятын талаптардың бәріне сай келетін кербез керім еді. Жиын-тойларда көл­де­нең гуілді бір сәт тыйып, «поэзияға бір ми­нут» деп ақындарға өлең оқытатын та­ғы бір редактор бар ма екен жер бетін­де?!
Бір күні әлдебір себеппен Төкеннің үйіне жинала қалдық. Осы отырыста ол ме­нің әлі кішкентай Жанарымды қы­зық­тап Манарбектің тақиясын ырым етіп кигізді. Бір кезде осы тақияға ие бол­ғанда өзі қандай толқыса, енді мен де сондай толқиын. Толқымағанда ше, бұл – бүкіл Одақтың өнеріне олжа сал­ған, әкемнің ауылдасы әрі бала кезгі досы болған Манекеңнің тақиясы ғой. Өкі­ніштісі – осыдан шамалы уақыт өт­кенде Төкен оқыс жағдайда қаза тапты.
Тақияны біз отыз бес жыл бойы үйі­міздің төрінде сақтадық. Осыншама уа­қытта қайда көшпедік, қайда қон­ба­дық? Нені жоғалтып, нені таппадық? Бірақ тақия жоғалған жоқ.
Жуырда «Манекең кетті – тақия Тө­кенде қалды, Төкен кетті – менде қалды, ертең мен кетсем, кімге қалмақ» деген ой мазалады. Ескіден жеткен тәбәрік қой, қадірін білетін жанның қолында болғанына не жетсін?! Әрі ойлап, бері ойлап Дәуренбек Әркенге тоқтадым. Біріншіден, екеуінің де туған топырағы, ішкен суы бір, екіншіден, Манарбек мұрасының шын мәніндегі насихат­тау­шы­сы, үшіншіден, дәстүрлі әннің дәмін келтіріп жүрген әнші.
Осы ойымды Дәуренбекке білдіріп едім, ол атасының тақиясын аялай ұстап отырып қатты тебіренді. Жанарына жас үйіріліп, бас киімнің тер сіңіп сарғайған тұсын иіскей берді. Толқи отырып, та­қияның бұдан былайғы иесі болуға шын пейілін білдірді. Қастерлі тақияны қа­былдап алды. Мен ойладым: ертең Дәу­рен­бек те қартаяр. Оған дейін құрсағы құт­ты Тоқырауын талай дүлділ әнші­ле­ріне толғатар. Мүмкін, кезі келді-ау деген сәтте Дәукен де осы көне жәдігерді со­лардың біріне табыстап, әрі қарай жал­ғастыруды аманаттар. Сөйтіп, маң­ғаз Манарбектің көне тақиясы әнші ұрпақтарының қолымен заманнан за­ман­ға өтер, үзілмес сапар шегер…
Қайран қиял! Қайран дәме! Кім біл­ген, Құдай құп көрсе, қабыл болмайтын нәрсе жоқ қой.

P.S.:

1965 жылы жаз айында Манарбек Ержанов өзінің кіндік қаны тамған
жері – Нарманбет ауылындағы (Ол кезде «Партияның ХХІІ съезі атындағы» совхоз) Қарасу елді мекеніне ат басын тіреді. Болашақ әнші Алматыға аттанғанда ауылда қалып кеткен әкем әлі де қордалы қонысында тапжылмай отырған. Аталас туысы, айтулы әнші Сақан Кәріпжановтың үйіне тоқтаған Манекең сәлден соң біздің үйге сәлемдесе келді. Әкем екеуі төс қағыстыра амандасып, бір сәт ажыраса алмай тұрып қалды. Өздері ылғи мақтан тұтып жүретін атақты жерлестерінің келгенінен құлақтанған көрші-қолаң демде жиналып қалды. Әкем тайыншадай ақауыз қойын алып соқты. Сауып отырған бұлақтай екі биеміз бар еді. Қымыз сапырылды, шәй қойылды, әңгіме-дүкен қызды.
Бұл – айтулы әншінің алпыстың төртеуіне келген шағы. Алпыс төрт жас дені сау адамның дилы жүретін кезі емес пе?! Бірақ ағаның жүзі шаршаңқы көрінді. Етті де жарытып жеп, қымызды да оқсатып іше алмаған сияқты. Үйдің іші тола кісі болғандықтан біздейлерге орын тимей, жөнді әңгіме де ести алмадым. Жиналғандар «даусыңызды сағындық» деген екен, қайран аға сырқаттанып жүргенін айтып, домбыраға жуыспапты. Сөйтіп, әнші көкеміз тіріге сәлем беріп, өлгенге көңіл айтып, елін аралап болған соң Алматысына қайтып кетті. Содан бір жыл өткенде қайтыс болды деген хабар жетті. Әкем Бөкен бұдан кейін де жиырма бір жыл ғұмыр кешіп, сексен төрт жасында шын дүниеге сапар шекті. Алла алыстап кеткендердің баршасына иман байлығын берсін.

Абзал БӨКЕН.
Қарағанды қаласы.