КІТАБЫМЫЗ ОҚЫЛМАСА, КІМДІ КІНӘЛАЙМЫЗ?!
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ,
жазушы-драматург,
ҚР еңбек сіңірген қайраткері
Біз әдебиетке өткен ғасырдың жетпісінші жылдары келдік. Бұл ана тіліміздің қиыншылыққа ұшырап, ұлттық мүддеміздің кейінге ысырылған дәуірі еді. Бірақ соған қарамастан қазақ тіліндегі көркем әдебиеттің орташа таралымы отыз мыңнан кем болмайтын. Жұртшылықтың кітап оқуға деген ынта-ықыласы да ерекше еді. Ал қазіргі заманда жұртшылық кітап оқымайтын болды деген әңгіме жиі айтылып жүр. Мұның себебі неде, бұл үшін кімді кінәлаймыз?! Бұл сұраққа жауап іздегенде, негізгі мәселе ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасына келіп тіреледі. Бұл бағдарлама бойынша жарық көретін кітаптардың таралымы екі мың ғана.(Авторлардың өз қаржысымен жарық көретін кітаптардың таралымы бұдан да төмен.) Ал сонда мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптардың таралымы жаппай екі мың болу керек деген қайдан шыққан, оны кім ойлап тапқан? Бұл – түсініксіз. Өйткені, кітап та халық тұтынатын өнім, бір кітапты жұрт көбірек қажет етеді, ал басқа бір кітапқа сұраныс төмен болады. Кітаптың көркемдік сапасы да, авторының жұртшылыққа танымалдығы да әрқилы. Осыған орай, өркениетті елдер кітап шығарғанда халықтың сұранысын бірінші кезекте ескереді. Яғни әуелі барынша аз таралымнан бастап, жұртшылық қажет етсе бірте-бірте көбейтеді. Бүкіл әлемге ортақ талап тек бізде ғана ескерілмейді. Неге?
Еліміздегі үлкенді-кішілі кітапханалардың саны 20 мыңнан асады. Мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптар осы кітапханалардың оннан біріне ғана жетеді. Мұндай жағдайда кітапханаларымыздың оннан тоғызы, яғни басым көпшілігі жаңа кітаптарды қайдан алады? Егер жаңа кітаптар үнемі түсіп тұрмаса жұрт не оқиды, қайтіп оқиды? Жалпы, оқитын жаңа кітабы жоқ кітапхананың кімге керегі бар?!
Жазушыларымыздың мемлекеттік тапсырыс бойынша шыққан кітаптарға алатын қаламақысының да түкке тұрмайтын жарытымсыз екені күнде айтылып жүр. Мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару не кітапханаларды қамтамасыз ете алмаса, не авторларға дұрыс қаламақы төлеуге жарамаса, онда бұған қаржы шығындап, неге әуре болып жүрміз? Әлде мұның бәрі оқырмандардың да, қаламгерлердің де мүддесін емес, кітап шығаратын жекеменшік баспалардың қамын ойлаудан туындаған ба?
Міне, осы айтылған сұрақтарға нақты жауап берілетін уақыт келді. Бұған күні кеше ғана ҚР Мемлекеттік хатшысы Гүлшара Әбдіхалықованың Қазақстан Жазушылар одағындағы қаламгерлермен өткізген кездесуі нақты жол ашады. Кездесуге ҚР Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы да қатысты. Басқосуда әдебиетіміздің бүгіні мен болашағына байланысты мәселелер жан-жақты әңгіме болды. Оның ішінде жоғарыда айтылған жағдайлар да ортаға қойылды. Демек, алдағы уақытта бұл мәселелер нақты ескеріледі деген үмітіміз үлкен. Соған орай, бір-екі нақты ұсыныс айта кеткіміз келеді:
Біріншіден, 2010-2015 жылдар аралығында «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасына жыл сайын қанша қаржы бөлінді, ол қаржыға қандай баспалар қай авторлардың қанша кітабын шығарды деген мәселе нақты талдау, сараптаудан өткізіліп, соған сәйкес тиісті қорытынды жасалуы керек. Бұл ретте әр кітапты дайындап басып шығарып, таратуға қанша қаржы жұмсалды, ал баспаның өзіне қанша таза пайда түсті деген мәселе нақты анықталуы тиіс. Осындай сараптамалық қорытындыларға сәйкес алдағы уақытта кітап шығару мен таратудың бүгінгі заманға сай жаңа, озық үлгісін қалыптастыру қолға алынуы қажет. Бұл ретте барлық өркениетті елдердегі сияқты бізде де кітап саудасын ұйымдастыру мен бұл саладағы менеджментті дамытуға айрықша көңіл бөлінгені жөн.
Екіншіден, «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасын жүзеге асыру жөнінде арнайы комиссия құрылған дегенді естиміз. Бірақ ол комиссияның басшысы кім, құрамына кімдер кіреді, мемлекеттік тапсырыс бойынша шығарылатын кітаптарды іріктеу қандай ереже мен шарт-талаптарға сүйеніп жүргізіледі деген мәселе бізге белгісіз. Алдағы уақытта мұның бәрі нақты анықталып, комиссия жұмысының ашық, жариялы түрде жүруі, мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптарды іріктеудің ережесі мен шарт-талаптарының бұлжытпай орындалуы қамтамасыз етілуге тиіс.