Айжарық СӘДІБЕКҰЛЫ

Деректі әңгіме

---

 

Редакция қызметкерінің іссапармен бармайтын жері жоқ. Асулардан асып шың­ға шығады, еңіске түсіп теңіз ке­шеді; балықшы мен диқанның қосына тү­нейді, шопандар мен жылқышыларға жо­лығу үшін жайлауды аралап шаршай­ды. Иә, жорналшы дегендер өмір бойы солай жол үстінде жүргендерінде бұрын көріп білмеген пенделердің талайымен жүздесіп сұхбаттасады. Қаламгер Дидарбек те сондай сапарларының бірінде Сыр бойы өлкесінің байырғы тұрғыны Жабал Якияевпен тұз-дәмдес болудың орайы келіп, екеуі бір түн әңгімелескен. Дидарбекті ел ішінің қашаннан қадірлі азаматы, ұлағатты ұстаз тарихшының тағдыры қызықтырған.

– Бізді кейде «соғыс балалары» дейді ғой. Десе дегендей, мен отыз алтыншы жыл­ғымын. Соғыс басталғанда бес жас­та екенмін, – деп тыныс созған Жабал әң­гімесін әріден бастады. – Осы күні көп айтылатын «бақытты балалық шақ» біз­дің түсімізде де болған жоқ. Ақиқатын айт­қанда, біз соғыс басталған кісәпір жыл­дан бастап үнемі ашқұрсақ жүрдік. Иы­ғымыз жаңарып, жарқырап киіне ал­мадық. Табылғанымен қанағаттанып өс­тік. Кластас достарым Алдан, Кейкі жә­не мен – бір жылғымыз. Жұбымыз жа­зылмайтын, бірге ойнаймыз, құдай­дың қара суына дейін бөліп ішкенбіз.

Мен Апамның айтуында бесіктен бе­лім шықпай жатып бір созылмалы іле­ге тап болыппын. Содан да болар, жа­сымнан әлжуаз болдым. Жиі сырқат-та­нып қала беретін едім. Алдан мен Кейкі Әжемнің тапсырып айтуындай мені орталарына алып, «бәле-жаладан» қорғап жүретін. Үшеуміз бір үйдің баласындай едік. Мектепке бірге барамыз, бірге қайтамыз. Сегізіншінің үш айын бітіре бере мен төсек тартып жатып қал­дым. Дәрігер қыстай инесін сұққылап, дәрі ішкізіп, жегізіп, әбден ығырымды шығарды. Ақ шөлмек болып қалдым. «Өлмеген құлға болды жаз» деп әжем айтпақшы, жазға қарай аяғыма мінейін дедім. Алдан, Кейкі үшеуміз қысты үйге берілген тапсырмалар бойынша біздің үйде бірлесіп дайындалумен өткіздік. Сөйтіп, сабақты ол екеуі мектепте, мен үй­де жатып оқыдым. Аяғыма мінгесін емтихандарды жыл аяғында мектепке қатынап жүріп, кластастарыммен бірге тапсырдым.

Сөйтіп жүріп оныншыны үшеуміз де жақсы деген бағамен бітірдік. Аттестатымыз толған бес пен төрт. Алдан мен Кейкі: біздің төрт-бес жыл оқуға жағ­дай­мыз көтермейді. Мамандық алуды әуелі техникумнан бастайық. Оны бітір­гесін мамандығымыз бойынша жұмыс істеп, тұрмысымызды жөндеп алайық. Жоғары санатта білім алуды сосын кө­рерміз, – деп маған келді. Менің Алматы асу ойымда жоқ еді. Енді қайтсем екен. Ойланып-толғанып келгенде, жан дес­кен достарымнан қалғым келмеді. Ол екеуінен қалсам, жалғызсырайтын түрім бар. Сол уайым…

Сонымен қойшы, үшеуміз Алматыға жүретін болдық. Талабымыз таудай, ал жағдайымыз… Кейкінің қолында бір кішігірім сандық сияқты ағаш шемодан. Шешелеріміз соны толтырып сөк, тал­қан, үш бүйен сары май салып берген.Киім дегеннен бір киер баяғы. Аяғы­мызда сол заманның көпшілігі киетін презент  топли. Үшеуміздің жол  пұлы­мыз жарты жүзге я жетеді, я жетпейді. Алдан мен Кейкі маған деп плацкартқа бір билет алды, «біз ұрлыққа мініп барамыз» деп бір дорба күріш пен апардай ап-ауыр ше­моданды жоғарыға қойып, мені екін­ші қатардағы полкаға орналас­тырып кетті.

Пойыз сарнап келеді. Түн болды. Алыс жолға алғаш шығуым ғой, бұрын пойызға мініп көрмеген басым, қорық­қан­нан жылағым келді. Алдағы жай-жапсарды уайымдап жатып ұйықтап кетіппін. Адамдардың абыр-жабыры­нан оянғанымда білдім, пойыз Қы­зы­лорда стансасына тоқтаған екен. Алдан бет-ауызы күйелеш-күйелеш болып же­тіп келді. «Қорықпа. Мынау есек пойыз ғой. Біз енді жүрдек пойызға ауысып мі­ніп, сені Алматы бокзалынан күтіп ала­мыз», – деп кетіп қалды.

Айтқанындай, екеуі  мені  Алматы­ның екінші стансасынан күтіп алды. «Мұнда трамбай, троллейбус деген болады екен. Электр тоғымен жүретін көрі­неді» деп екеуі менен бұрын «алматы­лық болған­дарын» айтып жатыр. Ұзын­дауы мен, мойыным қылқиған, кәдімгі қалқан құлақ сарының сортынанмын. Кейкі орта бойлыдан жоғарылау, ол қат­қан қара, мен кәдімгі қақталған қақба­лық­тай қақпыш сарымын. Алдан кәдімгі тапал тұғжым, екеумізге қарағанда пы­сық, балдармен күрескенде жығыл­май­ды, көбіне алып ұрып, басынан аттап ке­теді. Кескін-келбетіміз осындай, арып-ашып келгенімізбен қандай оқу­ға түсетінімізді әл-әзір білмейміз. Ал­маты біздің Қазалыдай емес, көк жасыл же­лекке оранған маңғаз қала екен. Үшеу­міз айналамызға таңырқай қарап, тапжылмай тұрып қалыппыз.

– Ал келуін келдік қой. Енді қайда ба­рамыз? Автобус, трамбай, троллейбус, қайсысына мінеміз? – деді Алдан.

– Бұрымдары  аш беліне  түскен  ана-а-ау екі қызды көріп тұрсың ба? – деді Кей­кі.

– Қайда?

– Әнәу-әне. Сол екі қыз қайсысына мін­се, біз де соған мінейік. Мінгесін жөн сұрар­мыз.

Қос құрбы троллейбус күтіп тұр екен. Аялдамасына келіп тоқтаған кө­лік­ке ол екеуі аяқ арта бергенде біз де ұмтылдық. Қос қыз менің алдымдағы, ал Алдан мен Кейкі ол екеуіне қарсы орын­дыққа жайғастық. Троллейбус жылжи бере Кейкі Алданның бүйірінен түртті. Жөн сұра дегені. Менің назарым екеуінде. Жөн сұрасып біліскесін қос қыздың бірі қандай оқуға келгенімізді сұрады. «Техникум бола ма, училище бо­ла ма, әйтеуір біреуіне түскіміз ке­ле­ді», – деді Алдан. Біздің шамамызды айт­қыз­бай-ақ шамалады ғой деймін, ол екеуі «жылда наборы толмай жататын еді» деп темір жол техникумы дегенге алып барды. Алданның «Алматыға бі­рін­ші келуіміз» деп өтінуімен ол екеуі до­кументтерімізді жүгіріп жүріп қабыл­дау бөліміне тапсырып, жатақханаға орналастырып кетті. Жақсы болды, Ал­маты көшелерінде қаңғып қиналмадық. Ай, бірақ, дым көрмеген аңқаумыз ғой, жатырқамай жан тартып көмектескен ол екеуінің жөн-жосығын біліп, танысып  алсақшы. Аңқиып қала беріппіз, апа­ла­рымызға алғыс айтуға да жарамай.

Мектепте үшеуміз де төрт пен беске оқып едік. Шамасы басымыз қатты іс­тейтін болуы керек, емтиханды «ойнап жү­ріп» тапсырдық. Және стипендия­сында алатын болыппыз. Бұл не деген бақыт деп қуанышымыз қойнымызға сыймай жүрміз. Бірақ бұл техникумның оқуы бізге қонбады. Емтиханды бізден қазақ мектептеріне арналған программа бойынша алғанымен оқуы орыс тілінде екен. Біз орыс тілінен мақұрымбыз. Курстас­тарымыз шетінен бөтен түстілер, орысша ағып тұр. Солардың арасында арпа ішінде бір бидай сияқты қазақпыз деген некен-саяқтардың өзі бізге  қарай­ла­сайын  демейді. Өзімсініп  шүйір­келе­сейік десек, үркіп тұрады. Ал біз «ымға» тү­­сін­бей қи­налып жүрміз. Дүниенің қор­лығы тіл­ден жұтап түсінісе алмау екен.

Сонымен, не керек, қайткенде де осы тех­никумда оқуға ынтамыз болмады. Оқ­уға түскендерді даланың күзгі қар­ба­лас жұмысына алып кетпей тұрғанда біз бұл техникумда оқымаймыз дегенге тоқтап, директорымыз Стариковичтің ал­дына бардық. Документімізді қай­та­рып беріңіз деп. Ол кісі басын шайқап отырып, қиналсаңдар да шыдаңдар. Орыс тілін әлі-ақ үйреніп кетесіңдер…   деген пайымда ақылын айтқанымен біз қасарысып отырып алдық. Болма­ға­сын завучты шақырып алып докумен­тімізді қайтаруды бұйырды. Завуч ағай да бізді оңашалап: «Бізде қазақтан шыққан теміржолшы мамандар аз. Сендер оқы­мағанда енді кімдер оқиды», – деп көп үгіттеді. Сонда да көнбедік. Ақы­рын­да ағай ашуланып кейіп, документ­терімізді алдымызға лақтырып тастады.

Ертеңіне бізді жатақханадан шыға­рып жіберді. Аңқау басымыз оны ойламаппыз. Баратын да, тұрақтайтын да же­рі­міз жоқ. Қаңғып далада қалдық. Со­дан бір дорба күрішімізді, салмағы жеңілдеп қалған шемоданымызды ар­қалап көшеге шықтық. Өткен-кет­кен­дерден тағы қандай оқу орны барын біл­гіміз келіп жөн сұрап көріп едік, біз­дің «лексиконымызды» түсінбей ме, білмеймін, осы қазақ-ау дегеніміздің өзі басын шайқап өте шығады. Торығып келе жатқанымызда құдай оңдап алдымыздан қолына әдемі таяғын ұстаған бір келімді кісі ұшырасты. Үшеуміз бір­дей көкемізді көргендей ассалаума әлей­күм деп, қолымызды ұсындық. Ақ­сақал: «Бар болыңдар» деп тоқтады. Қай­дан келгенімізді, неғып жүргенімізді біл­гесін: «Көше-көшеде хабарландыру­лар ілулі тұрады, соны қарай жүріңдер, бір­деңе табарсыңдар», – деді. Қуанып кеттік. Біраз көшені адақтап әбден шаршай бастағанымызда бір хабарламаны кө­зіміз шалды. Физкультура техникумында қабылдау жүріп жатқанын оқы­дық. Корпусы Ташкент  трассасы бойын­дағы 171-ші ғимаратта екен. Оқу бірінші октябрде басталады депті. Әркімнен бір сұрастырып жүріп оған да жеттік-ау әй­теуір.

Бізді әуелгі емтиханда тапсырған көр­сеткішіміз бойынша бірден қабыл­дады. Жатақханасына да ың-шыңсыз ор­наласып алдық. Арада бір жеті өтер-өт­песте алды-артымызға қаратпай дала жұмысына алып кететін болды. Ендігі уайым, мұнда да орыс тілінде оқытады екен. Амал жоқ, құдайдың басқа салға­нын көрерміз дедік. Директоры қазақ­шаға судай ағып тұр. Бізді Шымкентке мақта теруге жібермекші дегенді естіп алдына бардық. Біріншіден, артымыздан келіп тұратын көмек жоқ. Екіншіден, алдымыз қыс. Үстіміздегіден басқа (трике кәстөм-шалбар, презент топли) киі­міміз жоқ. Бізді осында табыс табатындай қара жұмысқа қалдырыңыз деп жағ­­дайымызды айтып жалындық. Ағай­­дың ұлты армян болса да жақсы кісі екен. Бір сәт ойланып отырды да: «Жарайды. Осы Алматының іргесінде «Горный гигант» деген колхоздың басшысы менің жолдасым. Соған жіберсем бола ма?» – деді. Ойбай, барамыз! – дедік жарыса. Содан ағай: «Мына үшеуіне табыс та­батындай жұмыс бер» деп хат жазып берді.

Кідірмей кеттік. Бір дорба күріштен басқа азығымыз да, тиын-тебеніміз де таусылуға айналған. Жұмыс істесек өл­меспіз деген есек дәмемен ентігіп жетіп бардық. Колхозбастық бізді сегізінші бригадаға барыңдар деп бір адамға ілестіріп жіберді. Бригадирі Жұмагүл деген жылы жүзді апай екен. Бізді бір топ балдарға қосып, сәбіз қазуға алып барды. Содан түскі астан кейін кешке дейін сәбіз қаздық. Жұмыс  аяғында апай біз­ге: «Сендер қайдан келдіңдер?», – деді. Айт­тық қайдан келгенімізді. Апай бір сәт бізге кірпік қақпай қарап тұрды да: «Сен үшеуің маған еріңдер» деп үйіне алып бар­ды. Күйеуі Әбдікеш ағай жылқы фер­масын басқарады екен. Осы үйде тұратын болдық. Апай бірімізді күнде үй­ге қал­дырады, екеумізді жұмысқа алып кетеді. Кезекпен қалғанымыз үйге, малына, құсына қараймыз, отын дайын­даймыз, мектепте оқитын ұлы мен қы­зын та­мақ­тандырамыз. Қарны­мыз тоқ.

Қайтарда бір ай сәбіз қазған, капуста жинаған, алма қағып терген еңбегімізге колхоз қол қойдырып ақша төледі. Онысын алдық. Оның үстіне апай колхоз­бас­тықпен келісіп, бізге қорабын толтырып бір машина апорт алып берді. Мұндай қуанбаспыз. Апай Кейкі екеу­мізді Алматыға қайтарып жіберді де, Алданды  алып қалды, бізді  жатақхана­дан күтіңдер деп. Алданның айтуы: апай апортымызды Алматының бір курортына өткізіп, ақшаға айырбастаған. Байып қалдық. Апайға деген көңіліміз таң-тамаша!

Апай демалыс күні келемін, мені кү­тіңдер деп ауылына қайтып кетті. Қуа­нышқа толы жүрегіміз жарылмай демалыс күнге де жеттік. Қарашаның соңғы аптасында желтоқсанның ызғары кә­дім­гідей дірдек қақтыра бастады. Апай айт­қан күні келді. Соғымға жылқы жық­қан екен. Содан сыбағаларың деп ши­кі ет әкеліпті. Әдейі келгендегі жұ­мы­сы бізге қысқы киім алып бермек екен. Біз сияқты кедейдің көнтулағына ба­ғасы қымбат киім қайда. Апай қала кө­шелерін адақтай жүріп бізді ақша­мыздың жеткенінше арзандау киім­дермен табанымыздан бастап төбемізге дейін бүтіндеді. Өңіміз тұрғай түсімізге кірмеген спорт формалы бір киер, жы­лы ботинка, күрте, малақай, мойын шал­ғы. Несін айтасыз, құдай қазақ жұр­ты­на бере салған апамыздың арқасында тұла бойымыз жаңарып, адам болып қал­дық.

Апай кетерінде: «Демалыстарыңда үйге келіп тұрыңдар», – деп ақылын айтып жа­тыр. Біз де қарап қалмай ауылдан алып шыққан күйінде тұрған бір дорба күрішімізді сыйладық. «Бізде кү­ріш қат қой», – деп апай қуанып қалды.

Демалыста аракідік апайға барып, шаруашылығына жәрдемдесіп тұрдық. Сөйтіп жүргенде мен тағы ауырып қал­дым. Дәрігерлер емдеді, бірақ жүйкеге жүк түсіріп, қиын дене қимылымен айналысуға болмайды деп бір-ақ кесті.

Сонымен маған бұл оқу да бұйыр­мады. Ауылға қайтуға ыңғайландым. Алдан мен Кейкі: сен кетсең біз де қай­тамыз деп қарап тұр. Маған қарағанда бұл екеуінің денсаулығы мықты. Қиын жаттығу қимылдарын орындауда ор текедей орғиды. Әй, екеуің ақылдарың­нан алжаспаңдар. Тағы да бір оқуды тас­тап елге күлкі боларсыңдар деп тоқ­тат­тым. Келесі жылы бірге боламыз. КазПИ-дің тарих факультетіне түсуге дайындалып келемін.

– Онда кейін келетін болсаң оқи бе­рейік, – деді Кейкі.

Қалтамда көк тиын жоқ. Айына бе­ріп тұратын 14 сом стипендиям өңештен өтіп кеткен. Не істесем екен деп түнімен ойландым. Қайдан ойыма келгенін біл­меймін, ертеңіне талқы шай ішіп отырып, ол екеуіне  мен оқыстан  жағдайым­ды баяндап, көмектесуін өтініп Шаях­метов­тың атына хат жазамын дедім. Алдан мен Кейкі шошып кетті. Ұят қой де­ген­деріне болмай дегеніме бақтым. Көп ұзамай ЦК-дан шақыру келді. Ол кезде ЦК Панфиловтың бо-
йында болатын. Үшеуміз жүрегіміз шәу­кілдеп бардық. Кү­зетші милиционер тоқтатты. Ша­қыру­ды көрсеткесін мені пропуск бере­тін терезеге алып барып ішке кіргізіп жіберді. Кілем төселген жолмен жүріп келемін. Алдымнан тағы бір күзетші то­сып алды. Пропускамды көрсеткесін жо­ғары көтеріліп, есігінде «Нұрғалиев» деген жазуы бар кабинетке кіргізіп жіберді. Ол кісі тағы бір кабинетке ертіп барды. Есігіндегі жазудан білдім, Сандлер деген кісі екен. Ол жазу столының тарт­пасынан менің хатымды алып:

– Мынау сенікі ме? – деді.

– Иә, менікі.

– Шаяхметов жолдас хатыңмен таныс­ты. Жылап отырып жазған екен-сің. Көмек көрсетіледі. Басқа қандай өтіні­шің бар? – деді Нұрғалиев.

– Ағай, өтінішім, ол кісіні көруге бо­ла ма? – дедім. Содан ол екеуі жатып кеп күлсін. Мен қысылып қалдым. Санд­лер басын шайқады.

Нұрғалиев: – Жарайды, бұл айтқа­ның да болсын, – деп бірінші басшының қабылдау бөлмесіне алып барды.Онда жасы тоқтасқан, келімі келген көзі көк бір әйел отыр екен. Нұрғалиев ағай оған бірдеңе деді. Әйел хорошо деп басын изеді. Сосын ағай: «Ал, шыдамың жет­се күтіп отырасың», – деп кетіп қал­ды.

Апай «фамилияң кім?», – деді. Айттым. Үндеген жоқ. Бөлменің оң жағын­дағы есікті ашып, ішке кіріп кетті. Көп бө­гел­ген жоқ, қайта шығып орнына жайғасты. Үлкен кісінің қабылдауын күтіп отырып қалғып кетіппін. Апайдың иығымнан түрткенінен селк етіп ояндым. Ол оң жақтағы есікті ашты. Мен ішімнен ата-бабамның әруағына сиынып ішке кір­дім. Міне, ол қандай адам?! Газеттегі порт­ретінен көргенімдей маңдайы жар­қырап кабинеттің төрінде патшадай болып отыр. Ірі кісі екен. Маған бұрышта тұрған шағын столдың орындығын нұсқап:

– Отыр бала, – деді. Ішімнен «біс­сі­міл­ла-а» деп отырдым. Ол «Правда» газе­тін оқып отыр екен. Шамасы, бүгінгі нөмірі болар, газеттің әр жеріне шұ­ғы­лып қызыл қаламымен сызып қояды. Газетті одан әрі оқып отыра берді. Мен де күтіп отырдым. Оң жағындағы бөлек столда түрлі-түсті 8 телефон тұр. Газеттің беттерін түгел шолып шыққасын бүктеп қойды. Сосын жұрт айтатын «құпия кноп­касын» басып жіберді-ау деймін, қоңы­рау сыңғыр еткенде, қабылдау бөл­месіндегі апай кіріп келді. Оған бірдеңе деді. Мен не дегенін түсінбедім. Қас-қабағын бағып отырмын, енді  ол «Из­вес­­тия» газетін оқуға кірісті. Ал әлгі апай шамалы уақытта менің алдыма кү­міс подноспен бір аққұман шай әке­ліп, ша­ғын сүлгі жайды. Ыстақан толы қаймақ, қазы аралас туралған ет салат, қызартып пісірген бауырсақ, жұқалап тілген қара нан, құмшекер, шанышқы, шай қасық. Бұл не деген құрмет?! Көңі­лім босап оты­рып қалыппын.

Үлкен кісі: – Бала, шай ішіп ал,– деді. Шай болғанда қандай?! Кәдімгі үй­дегідей сүт қатқан қою шай. Мені аш қарынға ел қондырып алды-ау деген шамада ол «Известия» газетін қайырып қойып:

– Ал, бала, сөйлей бер,– деді. Күн­дікке әлде қандай болады деп тығылып отырған мен сөйлей жөнелдім. Аға, мен астанаға Қызылорда облысының Қазалы ауданына қарасты Максим Горький атын­дағы колхоздан келген едім, оқи­мын ба деп. Онымен, хатымда жазға­ным­дай, денсаулығым сыр беріп оқудан шығып қалдым. Әкем 1942-ші жылы Ленинград шайқасында опат болған. Үйде қартайған әжем, колхозшы шешем, мен – үшеуміз… – дей бергенімде, Жұма­бай аға сөзімді бөліп:

– Өтінішіңді алдық бала. Көмекті ал­дымен колхоздан сұрауың керек еді. Сұрадың ба?– деді.

– Сұрағанбыз. Көмек бере алмады.

– Олар көмек бере алмаса, аудан бас­шысына баруларыңа болатын еді ғой.

– Баруға бата алмадық.

–Аудан басшысынан қорқасың, ал Қазақстан басшысынан қорықпайсың, ә? Нағыз жаужүрек батыр сен болдың ғой,– деп күлді.

Мен тілімді тістеп отырып қалдым.

– Бала, өтірік айтушы болма. Ұят бо­лады. Мәселең шын болсын. Жалған болса анығын анықтау бізге қиын
емес, – деді.

– Аға, құдайақына, жазғанымның жалғаны жоқ, – деп орнымнан ұшып тұрдым.

– Отыр, отыр. Сенің жағдайың Нұрғалиев пен Сандлерге тапсырылған. Ол екеуіне соға алдың ба?

– Иә, мені сізге Нұрғалиев аға ертіп келді.

– Маған неге келдің?

– Аға, мен ауылға қайтпақшымын. Сәті түссе кейін келермін оқуға. Кете­рім­­де сізді бір көргім келді. Сізді көрге­німді Әжем мен Апама айтып барайын дегенім ғой.

– Бала, сен ауылды қоя тұр. Сенің жағ­дайың  денсаулық  және оқу  ми­нистр­лігіне хабарланған. Ондағылар сені әуелі емдеттіреді. Келесіде қалаған оқу­ға түсуіңе көмектеседі. Қайткенде де оқуың керек. Оқымай мұратыңа жет­пей­сің, – деді.

Менің кеудемді өксік қысты. Көзім жасқа толып кетті. Үлкен адамның ка­би­нетінен қалай шығып кеткенімді біл­медім, көзім жасқа көміліп…

Содан, әзіретіңе мағұлым, Нұрғалиев ағай мені жетелеп жүріп бір кассадан қол қойдырып мың жарым сом ақша алып беріп, осыған киін, тәуір тағаммен та­мақ­танып жүр, – деп мені қызметтік ма­шинаға мінгізіп жіберді. Шофёр айдап отырып мені бір үлкен ғимаратқа әкеліп салды. Кейін білсем, бұл, мәссаға-а-ан, совминнің ауруханасы екен.

Бұйырған деген, ақшамның жарты мыңын кейін керек болып қалар деп жинақ кассасына жытырдым да, қалға­нын «қанды көйлек» достарыммен бө­ліс­тім.

Дәрігерлер тарапынан менің тек­серіл­меген мүшем қалмады. Тәуір тағам, жайлы жатыс, дәл  диагноздың арқасын­да екі айда сауығып шықтым. Ойым ауылға тартып кету еді. Жұмагүл апай ауылға жаз шыққасын барып қайтарсың. Оған дейін біздің үйге жатып жұмыс істе. Тапқаныңнан ана екі досыңа қарайлас. Тарығып қалмасын, – деп ақыл қосты.

Апайдың басы алтын ғой. Ақылын алып жұмыс істедім. Жағдайымыз оңа­лайын деді. Бұрынғыдай емес, уайым-қайғы сейілді. Біз де қатардан қалмай ойнап-күліп жүретін болдық. Келесі жы­лы КазПИ-дің тарих факультетіне сти­пендиямен түсіп,Тәңіртаудың шы­ңы­на шырқап шыққандай болдым. Сөйтіп, бәрі дұрыс бола бастаған еді. Анау Кремльдің тақыр бас волюнтарисі ұлтымыздың өлгенде көрген көш­бас­шы­сын көктегі бұлтпен таласқан лауазы-мынан төмендетіп оңтүстікке жіберді. Мұн­дай күймеспін. Кімге тиісерімді біл­м­ей аласұрдым. Кеудемді кернеген кек қазандай қайнап-қайнап, әрең дегенде  басылды. Содан бері сол сойқанды албастыдан бетер жеккөріп кеттім. Бі­рақ жеккөргенде не істерсің… Сталин­нің кадры дегені ғой. Ой, көктігіл-ау! Өзі бір жуан мойын ұсқынсыз еді. Сталинді жазғырып күстәналайтындай ол одан ар­тық болса екен-ау! Өресіздің аты – өресіз. Ақыры өзі де ұзаққа бара алған жоқ. Он жылдан кейін айналасындағы қас­қырлар өзін де Кремльден қуып шық­ты ғой. Ол ант атқан сонда бір өкін­ген шығар өкіріп.

Менің ақылымның жетпейтіні: Кремль осы қазақ халқынан қандай жа­ман­дық көрді?! Жерінің бар байлығын әке-көкелеп, сенен артық пана болатын біз­дің кіміміз бар деп, он тоғызыншы ға­сырдың алпысыншы жылдарынан бас­тап солардың құрдымына тоғытып кел­медік пе? Сонда да жақпаймыз. Кремль қазақтың өз еркін өзіне бермеді. Елі­мізді Шаяхметовке дейін де, кейін де пи­ғылы жат келімсектерге билетті, Қо­наевтан кейін тағы да бір арамзасын жіберді көзін көкшитіп. Әй, бұлардан бұл дүниеде құтыла алмайтын шығар­мыз…

– Сонымен Шаяхметовтың ілтип­а­ты­мен дертіңізден  жазылдыңыз, қала­ған оқуыңызға түстіңіз. Ал Алдан мен Кейкі не­ғылды? – деді Дидарбек оның сөзін бө­ліп.

– Иә, айтпақшы, Алдан мен Кейкі тех­никумды ойдағыдай бітіргесін елге ора­лып, екеуі екі орта мектепке тұра-тұра қалды, физкультурник болып. Алдан кейін Алматыда инязды (шет тілі дегені) бітірді. Одан Фрунзе барып диссертациясын ағылшыннан қорғап, ғылым кандидаты болып келді. Кейкі әуелі Алматы ауылшаруашылығы инс­ти­тутына түскен. Дипломын алысымен университеттің заң факультетін сырттай бітіріп алды. Көптен бері дыңдай сов­х­оз директоры. Пенсия жасымыз жа­қын қалды. Үш дос амандық болса зейнетке қатар шығамыз ғой…

– Е-е, мұратқа жеткен деген осы. Бір жақ­сының арқасында.

– Иә, иә,  айтарыңыз не, ұлтымыздың ар­дақтылары шамшырақтары ғой, – де­ді Жабал қолына домбырасын ала беріп.

– О дүниені білмеймін, ал исі қазақ­ты жер бетіндегі тозақтан қорғап, осы күні­мізге жеткізген сол шамшырақ­та­рымыз емес пе? Жердегі жұлдыздар деп, әне, со­лар­ды айту керек. Біз оларға қарыз­­дармыз. 1966-шы жылы он жетінші қа­зан айында Шаяхметов дүние салды де­ген қаралы хабарды есіткенде, әкем өл­геннен бетер азалап қайғырдым. Асыл­заданың сондағы қамқорлығын кеу­демнен жаным шығып кеткенше ұмытпаспын-ау…

***

Жабал әңгімешіл екен. Қанша дегенмен көпті көрген көнтерлі кісі ғой. Дидарбек оның әңгімесінен редакцияға әр кездегідей  бір кеудеге жүк болар­лық­тай ой арқалап оралды.Зердесінде: қазақтың қарапайым колхозшы қызы Жұмагүл… мемлекет қайраткері Шаяхметов… Қа­зақ­­тың бес облысын бөліп алып Ресейдің құ­зырына бермекші бол­ған залым би­леушімен арыстандай алысқан Тәше­нов… Осылар ғой, Жер бетінің  шамшы­рақ­тары! Ұлы Жаратушы оларды жер бе­тіне туған халқына қамқор болсын деп ке­зегімен жіберіп тұратын шығар. Олар хал­қының жанын заман құбылып, қо­ғам өзгеріп, уақыт алға озған сайын осы­­нау дүние жарыққа кезегімен келіп, бі­рін-бірі ауыстырып оты­ру арқылы сақ­тайды екен-ау. Сол шам­шырақт­ары­мыз­дың ұлт көш­бас­шысы болған кемең­герлігінің арқасында ғой, халқымыздың мың жыл аңсап, ар­ман­­даған мұратына көші аумай жеткені.