Ата-бабаларымыз бізге аманат еткен қасиетті даламызда қаншама ғасырлардың сыры жатқанын дөп басып айту қиын. Бұл ұлы дала біреуге «ән салып тұрғандай» болып елестесе, енді біреуіне «Орталық Азиядағы жұмақ мекен» болып көрінді. Заманында біздің жерімізге түу алыстан аманат арқалап келіп, саяхат жасап қайтқандардың көп болғаны шындық. Сондай саяхатшының бірі – америкалық тарихшы, дипломат Юджин Скайлер еді. Ақынның ақыны Мағжан Жұмабаев «Түркістан – ер Түріктің бесігі ғой…» деп жырлаған заманнан бері өркениетті жұрт «Екінші Мекке», «Төрт қақпалы Түркістан» атаған қасиетті шаһар туралы Скайлер екі томдық кітап жазып, оны 1876 жылы қазан айында АҚШ-тың Нью-Йорк қаласындағы «Скрибнер Армистонг» баспасынан басып шығарады. АҚШ Мемлекеттік Департаментінің маңызды архивтер кітапханасында сақталған бұл кітапты тауып, түпнұсқадан оқып, Батыс жиһангезінің естеліктеріне арқау болған ХIХ ғасырдағы қазақ қоғамы, тұрмыс-тіршілігі, саяси жағдайы туралы мәліметтерді оқырманға ұсынып отырмыз.

Ең алдымен, «Орта Азияның сол кездегі жай-күйін бақылап, көрген-білгенін ескір­мес кітап етіп жазған Юджин Скайлер кім еді?» деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Деректерде кең маңдайлы, қырағы көзді, ұзын мұртты кейіптегі суретімен сақталған Юджин Скайлер – ХIХ ғасырда өмір сүрген америкалық жазушы, жиһангез жә­не дипломат. Ол – тұңғыш рет АҚШ-та докторлық лауазымға қол жеткізген үш адамның бірі болса, әдебиет әлемі үшін орыс және әлем әдебиетінің классиктері Л.Толстой мен И.Тургеневтің ең алғашқы ау­дармашысы деген атқа ие. Сонымен қа­тар Юджин Скайлер сол кездегі Ресей­дің бодандығында болған Орта Азия аймақтарына зор міндетпен келген алғашқы америкалық дипломат әрі Стамбулдағы Американың Бас консулы ретінде 1876 жыл­ғы Сәуір көтерілісінде түріктердің Бол­га­риядағы жантүршігерлік әрекеттерін жария­лап, маңызды рөл атқарған саяси тұлға ретінде де тарихта қалды.

Йель университетінің алғашқы түлегі бол­ған Юджин кездейсоқ бір орыс офи­церімен шүйіркелесіп отырып, орыс тілін үйренуге деген ынтасының оянғанын бай­қайды. Бар зердесімен орыс тілін үйре­ніп, 1867 жылы орыс жазушысы Иван Тургенев­тің «Әкелер мен балалар» атты романын ағыл­шын тіліне сәтті тәржімалап, Батыс әле­міне жеткізеді. Бұл сонау қиырда жатқан АҚШ оқырмандары үшін мұхит асып келген ор­ыс әдебиетінің алғашқы толқыны болуы мүмкін.
Болашақ жиһангез, дипломат 1868 жыл­дың жаз айында орыс саудагері Василий Але­ксеевичке ілесіп, Орта Азияға келеді. Ол паро­ходпен Еділден Самараға өтіп, содан соң Орынбор арқылы осы аймақтардағы өз сапарын бастайды. Бір қызығы, бұл сапарын бастамас бұрын Скайлер орыстың классик жазушысы Толстойдың Ясная Полянасында жата-жастанып жеті күн бойы демалады. Толс­тойдың мәртебелі мейманы болады. Осы­дан-ақ оның тегін адам емес екенін аңғара­мыз. Әне, сол уақытта ұлы Толстой әлем­ге әйгілі «Соғыс және бейбітшілік» роман-эпопеясын аяқтаған еді. Алыстан ат арытып келген алпауыт елдің білімпазын, дипломатын Толстой жақсы көңіл-күймен қарсы алып, Юджин Скайлерді аңға ер­тіп шығады. Тіпті, әредікте Толстой амери­ка­лық досын өзінің жеке кітапханасын рет­теу­ге көмекке шақырады әрі АҚШ-тағы ха­лық ағарту ісіне өзгеше қызығушылық танытып, Скайлерден сол жақтағы мектеп оқулықтарының көшірмелерін беруді өтінеді. Екеуара әңгіме арасында Скайлер Толстойдың «Казактар» романын ағылшын тіліне аударуға автордан рұқсат алады. Өкініш­ке қарай, 1869 жылы АҚШ-тың жаңадан сайланған Президенті Улисс Грант Скайлерді Мәскеудегі қызметінен босатып, орынына басқа бір адамды тағайындайды да, Скайлерді Ресейдің Реваль (қазіргі Таллин) портына консул ретінде қызметке жібереді.

Мейлі, қандай жағдай болса да, Скайлер өзінің дипломатиялық міндеттерінен тыс уақытын ел-жер аралауға, саяхат жа­­сап, естеліктер жазуға жұмсады. Ол Ор­­та Азияны мекен еткен халықтар мен олар өмір сүрген қоғамның тыныс-тір­шілі­гін білуге, бағамдауға арнайы уа­қыт бөле білді. Алған әсері мен жиған ма­тер­иал­дарын пайдаланып, «Ұлы Петр» атты биографиялық кітап жазуға кірісті. Ресейдің Орта Азияға басып кірген кезін­де АҚШ-тан шақырылған алғашқы шетел­дік­тердің бірі де осы Скайлер екенін жаз­ба деректер айғақтайды. Ол Орта Азия­­ға жасаған сапарында жалғыз емес еді. «Нью-Йорк Геральд» газетінде жұмыс істей­тін америкалық журналист Януариус МакГахан оның бірден-бір жол серігі бол­ды. Олар жолға шанамен шығып, Сара­тов­тан Орынборға, Қазалыға, одан өтіп Перовск фортына (қазіргі Кызыл-Орда) дейін барады. Журналист МакГаханның жоспары өз алдына, ал Скайлердің жос­па­ры – Ташкентке, Самарқандқа, Бұхараға бару және Қоқан төңірегін аралау еді. Көп өтпей ол Санкт-Петербургке Сібір мен Жайық арқылы қайтып оралды. Скайлер­дің бұл сапары сегіз айға созылды. Мем­лекеттік департаментке өзінің үш ай ғана жер аралайтынын ескерткенімен, осы са­парында көптеген географиялық сипатқа ие ақпараттарды жинап қайтты.

Кейін ол осы сапары туралы жазыл­ған сапарнамасын АҚШ «Ұлттық геогра­фия­лық қоғамына» жібереді әрі басып өт­кен жолы, көрген-білгені жөнінде Мем­­лекеттік Департаментке мәлімет жа­сап отырады. Оның осы сапарындағы бас­ты шығармашылық еңбектерінің бірі, бізге тікелей қатыстысы – «Түркістан» ат­ты көлемді шығармасы еді. Ағылшын жиһан­гезінің бұл кітабының толық аты «Түркістан: Ресейдегі Түркістан, Хоканд, Бұхара және Кұлжадағы саяхат туралы естеліктер» деп атала­ды.
Үлкен ізденіс пен пайымдаулардың жемісі, тарихи әрі дәуірлік сипатқа ие «Түркістан» кітабы осыдан 144 жыл бұрын, яғни 1876 жылы АҚШ пен Ұлыбри­та­ния­­да жарық көрген. Кітаппен бірге иллюст­ра­ция­лар, үш карта және мәліметтер егжей-тег­жейлі көрсетілген индекс қосымша мате­риал ретінде басылған.
Бұл еңбек авторының Орта Азияға келіп, осы туындысын не үшін жазғаны жөнінде түсінікке ие болу үшін алдымен кі­таптың алғы сөзін оқып алғанымыз дұрыс сияқты. Алғы сөз былай басталады: «Оқырмандарым менен жеке басыма қатыс­ты шытырман оқиғалар туралы немесе геог­рафиялық барлау жөніндегі әңгімелер күтпеуі керек. Орыстар мен бұхаралықтар, қоқандықтар менің басыма ешқандай қауіп төндірмейді. Айта кететін бір жайт, маған бұдан бұрын зерттелмеген аймақтарға бар­мауым керектігі туралы ескерту де жасалды. Менің Орталық Азияға сапарымның басты мақсаты – жақында Ресейге қосылған ай­мақтардың саяси және әлеуметтік жағдайын зерттеу, сондай-ақ Ресейдің қол астындағы халықтардың тұрмыстық деңгейін әлі күнге дейін хандық қоғамда өмір сүріп жатқан топтармен салыстыру болды. Егер осы мақ­сатты орындай алсам, бұл сапарым ойда­ғыдай болды деген сөз. Мен бұл кітапта өзім көрген оқиғалар туралы және орыстар мен жергілікті тұрғындардан естігендерім хақында бүкпесіз жазуға тырыстым. Не жазсам да, шындықты жазуды басты мұ­рат еттім, тіпті, кейде өзімді мазалаған тақырыптарда ұзақ жазуға мәжбүр болдым. Ресейдегі достарым мені бұл әрекетім үшін жаз­ғырмайды деп ойлаймын. Сондықтан менің оқырмандарым Орталық Азиядағы Ресей саясатының кей тұстарына жасалған сыни көзқарастарымды дұрыс түсінетін болар. Өз саясатындағы қателіктерді дер кезінде біліп, оны түзету Ресей үшін пайдалы болмақ».

Бізді қызықтырған осы кітаптың бірінші тарауы «Дала» деп аталады. Кәдімгі біздің ұлы даламыз. «Мен көптен бері Орталық Азияға баруды армандап келген едім, бірақ оған әртүрлі жағдайлар кедергі болды. Сапар жасау мүмкіндігі ойламаған жерден туды. Ақыры күтпеген жерден сапарға шықтым. 1873 жылы 23 наурызда мен Санкт-Петербургпен қоштасып, арада Мәскеуде бір күн кідіріп, 26 наурыз күні таңертең пойыз арқылы Саратовқа жеттім. Осы аралықта 940 шақырым жол жүріп өттім», – деп сапар бастамасын түсіндірген ол кезінде қазақ даласына әмір жүргізген төре, Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңғыс төрені қалай кездестіргені туралы әңгімені былайша өрбітеді: «Біздің вагондағы жалғыз жолаушы – әйгілі Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы, Шыңғыс төре екен. Оның қырғыздардың Бөкей Ордасының соңғы ханының ұлы екенін білген соң, бұл сапарымыздың ойдағыдай боларына күні бұрын болжам жасамауға шарасыз қалдық. Бір таңғаларлығы, мен Азия табалдырығында тұрып есімі күллі жер-жиһанға тараған ұлы императордың ұрпағымен кездестім. Әкесі қайтыс болғаннан кейін, ата-тегі мен әкесінің қызметтерін ескере отырып әрі әулеттің үлкені ретінде оған «Орыс төресі» атағы беріліпті. Бұл төре – нағыз мұсылман, ол таяуда ғана Меккеге барып, қажылық өтеп қайтыпты. Сырт көзге өте мәдениетті адам екені көрініп-ақ тұр». Біз де жиһанкездің сапар естелігінің алғашқы беттері осындай қызықты әрі тарихи оқиғамен басталғанына қуанып-ақ отырмыз. Әр кездескен адамы мен барған жерінің құпиясын, сырын салмақтай білетін Скайлер осыдан кейін Ольгадағы Неміс колониясы, Саратов, Кутчамбайдағы Башқұрт ауылы, Дон казактарының өмірі хақында кеңірек баяндайды. Біз бұларға аялдамай, өзімізге тікелей қатысы бар тұста­рын ғана әңгімелеуге тырыстық.
Кітаптың 47-бетінде Арал теңізі туралы, анығырақ айтсақ, 1871 жылы 1 тамыз күні Арал теңізіне ең алғаш рет анализ жасаған Ташкент лабараториясының директоры Теиш деген адам екенін, одан кейінгі анализді профессор Шмид жасағанын, анализ қорытындысы Орыс географиялық қоғамы хабаршысының 1874 жылғы №5 санында, 468-бетінде жарияланғанынан нақты дерек келтіреді. Орынборға барған сәті оған жақсы әсер қалдырыпты. «…Бұл жерге салынған ескілі-жаңалы ғимараттар әскери гимназияны көз алдыңа елестетеді. Біз бұнда сейсенбіден сенбіге дейін дамылдадық. Жаңа адамдармен таныстым. Мұндағы жұрт сыпайы да жылы жүзді екен. Бәрі бар пейілдерімен қонақ қылды әрі алдағы сапарыма байланысты жоспарымның жүзеге асуына қолғабыс етті. Орынбордың дүкендері мен ойлағаннан да жақсы болып шықты», – дейді. Демек, оның әр барған жеріндегі тұрғындармен сөйлесіп, жазбаларына дерек жинап жүргенін жоғарыдағы сөйлемдерден аңғаруға болады. Шоқан бауыр басқан Орынбордың құшағы мейлі кім келсе де, айқара ашық екенін америкалық саяхатшы тарихқа жазып қалдырды. Мейлі, қалай болса да, бұл оның қазақ даласынан алған әсерінен туған сөздер екені шындық.

Өзіне мәңгі бодан еткісі келген орыс­тың кертартпа саясаты «Қазақ» атауын жоюға тырысып, оны «Қырғыз» деп көр­сетіп, қастандық қақпанын алысқа құ­рып келді. Егер қателеспесек, олардың сол заманда көздеген жалғыз мақсаты – қазақты ұлт ретінде жер бетінен, та­рих көшінен жоғалтып, ұрпағын өз тари­хынан көз жаздыру. «Мың өліп, мың тірілген» ұлттың сол кездегі атауы алмас­қан алмағайып қасіреті Скайлердің осы кітабында да сөз болады. Ол бұл тура­лы бүй дейді: «…Оңтүстік қапталды мекен­деген бұл көшпенділер Қоқан жақтан Ыстықкөлге қоныстанған нағыз қырғыздар емес. Бұларды «қарақырғыздар» немесе «жабайы қырғыздар» деп атайды екен. Бұл атауды оларға орыстар берген. Шындығында, олар «Қазақтар» еді. Бұлар мен ресейдегі казактардың ұлт ретіндегі атауы бір-біріне ұқсас». Скайлер сөз басында айтқанындай, көзбен көргені мен естігенін жазса да, кей тарихи деректерге өз тарапынан түзетулер беріп отырады. Әрине, қате деректерге. Соған қарағанда, ол бұл еңбегін жазып, оқырманға ұсынар алдында мың ойланып, жүз толғанып, екшеп, өзіне қажет болған кей тарихи материалдарды орнымен пайдаланған сыңайлы.

Қазақ тарихындағы үш жүзге бөліну жағдайы да оның естелік кітабынан қағыс қалмайды. «Қырғыздар күш біріктіріп, халық санын миллионға, әскерін 300 мыңға жеткізіпті. 1598 жылы олардың ханы Тәуекел Ташкент пен Түркістанды өзіне қаратқан. Жоғарыда айтқан екі аймақ 1723 жылға дейін қырғыз қағанатының ордасы болды. Аумалы-төкпелі заманда қырғыздар үшке бөлінді. Ташкент пен Түркістанға Орта орда, Шығысқа Ұлы орда, батыс пен солтүстікке Кіші орда қырғыздары қоныстанды», – деп жазады. Мұнда «Орда» (Ағылшынша Horde) деп отырғаны кәдімгі біз айтып жүрген «Жүздік» екені белгілі. «Ел басына күн туған шақта қырғыздардан бостандыққа ұмтылған Арунғазы, Кенесары сияқты батырлар шықты. Осы тұста орыстар қырғыздарды қорғауға (түпнұсқада осы сөз курсивпен ерекшеленіп жазылған) шындап кірісті. Бірақ барлық қауіп-қатер де сол пиғылдың ішінде жасырынып жатты», – дей келе: «Қырғыздардың халық санын нақты білу өте қиын. Бірақ салық төлегені бойынша есептегенде, олардың бір жарым миллионға таяу екенін біле аламыз. Алатауды ен жайлаған Ұлы орда қырғыздарының саны 100 мыңды, Ташкент пен Оңтүстік Сібірдегі Орта орда қырғыздары 406 мыңды, ал Орал, Каспий жағалауын мекендеген Кіші орда қырғыздары 800 мыңды құрайды», – деп жалғастырады сөзін. Бажайлап қарасаңыз, түсініп оқысаңыз, алдыңғы дерек те, кейін­гісі де біздің ата тарих үшін ауадай қа­жет. Осыдан екі ғасыр бұрынғы орыс саясатының қазаққа қарсы әрекеті кешегі Кеңес заманында да жалғасты емес пе?! Орыс билігінің қол астындағы бұратана ха­лық­тарға жасап отырған қитұрқылығын, өзі жазғанындай «қорғауын» дипломат Скайлер сол кездің өзінде-ақ сырт адам ретінде байқай алған. Ал екінші деректегі үш жүздің халық саны көрсетілген дерек ұлт тарихы үшін аса маңызды. Себебі Еге­мен­ді ел болған отыз жылдан бері біздің тари­хымыз әлі жүйеленіп, бір ізге түскен жоқ.

Скайлер енді күллі түркінің Дедем Қор­қытына сүбелі еңбегінің 62-бетінен орын беріпті. «Таяу маңда үйінділер жатыр. Бұл ежелгі Жент қаласының орны болуы әбден мүмкін. Өзгелерінен көзге оқшау түсетін анау жартылай бұзылған қабір осы аймақтың абыз-әулиесі атанған Қорқыттың қабірі екенін өзі айтып тұрғандай». Ол осылай жаза келе, сан ғасырдан бері ел арасына тарап, аңыз болып келе жатқан ажалдан қашқан Қорқыт туралы аңызды баяндайды. Тіпті, сөз арасында «Қорқыттың бойы 14 фудқа сәйкес келетін еді» (This Khorkhut, who was fourteen feet tall), – деп әр сәтінде көрген түсінен шошып, қабір азабын тартқысы келмеген Қорқыттың бойын сипаттайды. (Ескерту: 14 фуд шамамен 4,27 м.-ге тең. Сонда Қорқыттың бойы 4 метр болғаны ма?). Бұл деректі автордың қайдан алғанын білмедік, құдды кездескен адамындай суреттегеніне қарағанда, оның қолына нақты деректер түссе керек. Міне, бұл да – тарихшылар үшін жауабын табуды күттірген мәңгілік тақырыптың бірі. Скайлердің қағаз бетіне түсіріп кеткен бірнеше дерегі біздің ендігі зерттеу тақырыбымызға айналып, тарихтағы ақтаңдақтарымыздың орынын толтырып жатса, нұр үстіне нұр болмақ. Ол келтірген деректерді түпнұсқадан оқып отырып, «біздің ұлттық ерекшелікке ие фольклорлық шығармаларымыз бен аңыз-әпсаналарымыздың кейбірі сонау ХIX ғасырдың өзінде мұхит асып, кең таралып кеткен екен ғой» деген ойға қалдық. Олай ойлауымызға жиһангез қаламгердің Қорқыт туралы жоғарыдағы деректері себепкер. Осыдан кейін кітаптағы «Қырғыз мазары» деген мына сурет көзге оттай басылады. Мазар айтса, айтқандай-ақ өзге мазарлардан дараланып тұр.

Ол бір сәт Сығанақ пен Сауранның қи­рандыға айналған кейпіне қарап тол­ғанады. «Бұл қалалардың бір кездері шам­дары самаладай жарқырап, алыс-жа­қындағы жұртты өзіне қызықтырған қалалар болмағанына кім кепіл?» – дейді. Әрине, солай болған да. Оның ойына шоқ түсірген Сығанақ пен Сауран кезінде Ұлы Жібек жолының бойындағы маңызды сауда кенті, қолөнер орталығы болғаны бәрімізге аян. Тіпті бұл жердің 1469-1511 және 1521-1599 жылдары Қазақ хандығының астанасы, Қыпшақ мемлекеті мен Ақ Орданың бас қала­сы болғанын шетелдік саяхатшы білді ме екен? Себебі оған бұл екі қаланың қи­ранды кейпі ғана кез болды. Автор онымен қоса, Қызылқұм, Әмудария сияқты Орта Азия үшін маңызы зор жерлерді тілге тиек етеді. Тіпті Ташкендегі 300 мешіт туралы да айта кетеді. Хазірет Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне барғанын мәлімдеп, оны кімнің тұрғызғаны, Яссауидің кім екені жөнінде де ештеңені қағыс қалдырмайды. Міне, ол енді Түркістаннан шығып, аяңдап Шымкентке жетті. «Түркістаннан шыққан күннің ертесінде бекіністері көз тартқан Шымкентке ат басын бұрдық. Мұндағы қор­ғандар тым биік. Орыстар салған дүкендер мен базарлар қайнап жатыр. Бұл көрініс осы қаланың бәз-баяғысындай гүлденген қалпында екенін айғақтайды». Әр барған жері саяхатшы һәм қаламгер үшін тірі тарих іспетті. Ол Ташкент, Самарқанд, Ор­та Азиядағы орыс әскері, Ходжент, ай­мақтардың сауда-саттығы мен салық тө­леу жағдайы, Қоқан хандығы мен оның бектерге бөлінуі, Құрама, Зәрапшан, Хиуа хандығы, Бұқара тарихы, 1663 жылы Әбілғазы жазған «Моғолдар тарихы» атты еңбек, қырғыздардың жыл қайыруы, мүшел санауы, жануарлардың жыл көруі, жаңа ай мен көне ай, бес тоғыс, үш тоғыс, жұлдыз жорамал, темірқазық, жетіқарақшы сияқтыларды ретімен сипаттап, баяндап отырады.

Оның тарихқа жүйріктігін де бірден байқаймыз. Себебі ол кезінде Хиуа қағанат­та­рын, Хорезм, Қыпшақ далаларын, Ор­та Азия елдерін шиырлаған Мажар тарих­шысы, түрколог Армин Вамбериді сынға ала­ды. Қалай сынайды дейсіз бе? Оған дәлел төмендегі деректер:
«Шыңғысханның Мауераннахрды жау­лап алуын байланыстыру үшін, Вамбери өз кітабының тоғызыншы тарауында Джувейнидің (Ата-Малек Джувейни Парсы тарихшысы, «Жаһанды жаулап алушы» атты еңбектің авторы.-Д.Ә) айтқанымен бірдей дерек келтіреді. Осыдан 40 жыл бұрын Д’Охсон (Авраам Константин Моурадгея Д’Охсон 1779–1851 жылдары жасаған швед тарихшысы және армян тектес дипломат. Оның ең танымал еңбегінде Шыңғысханнан бастап Әмір Темірге дейінгі тарихы туралы жазылған. Ағылшынша (History of the Mongols, from Genghis Khan to Timur, or Tamerlane) деп аталады.– Д.Ә) басқа деректерден осы оқи­ға туралы қарастырған кезде, мүлде дұ­рыс көзқарас қалыптаспаған еді. Вамбери Д’Охссонның «Моңғолдардың тарихы» (History of Mongols) атты шығармасының бірінші томын оқымаған сияқты. Егер ол осы кі­­тап­­ты оқыған болса, Керайт Ван Хан­ның (Оң Хан) есімін Ұйғырдың «Un» (Оң деген мағынада.-Д.Ә) деген сөзінен тарат­пас еді. Өйткені «Ван» (Түпнұсқада Van) Қытайдың лауазымы. Егер ол аз болса да моң­­ғол тілінен хабардар болғанда, «кераит» атауын түріктің «кер-ит» (сұр ит) деген сөзінен шыққан демес еді. Себебі «Kerait» сөзінің соңындағы «Т» моңғолша көптік жал­ғауды білдіреді. Әлі күнге дейін бұл тай­­па «Кирей» немесе Керай деп аталып ке­леді», – деп бір тоқтап, сосын: «Вамбери мырза Д’Охссонның шығармашылығымен жақсы таныс болса, Шыңғыс хан өзінің резиденциясын Қарақорым бекінісіне бекітті деп шатаспас еді (121-бетте). Бұған дәлел Қарақорымды Шыңғыс ханның ізбасары Үгедей салғандығы, ол жер ешқашан бекініс болған емес. Бұнымен қоймай, ол: «Шыңғысхан ұлы Төлеге Парсы мен Үндістанды берді» – деп қателеседі. Бірақ Төленің территориясы моңғолдың өз даласында болғаны тарихтан белгілі. Егер ол өзінен ат-атағы кем емес жа­һан­дық жиһангез Марко Полоның еңбектерін оқыған болса, «император Құбылай Марко По­лоны Керманға міндетпен жіберді» демес еді. (139-бетте). Вамбери мырзаның қандай тарихшы екенін білген соң, біз оның Шыңғысханның Мауераннахрды дерлік­тей басып алғаны туралы Мұсылмандар айт­қан оқиғаларға көзсіз сенгені үшін оны ешқа­шан кінәлай алмаймыз», – деп әйгілі та­рих­шының үлкен оқиғалар туралы қате дерек­терін бетіне басады. Бұл да біз үшін керекті деп ойлаймыз. Ал аталған кітаптың екінші томын дипломат Қоқан, Бұхара, Ресейдің Орта Азиядағы сыртқы саясаты, Ыстықкөл, Жетісу және Қытайдағы қазіргі Кұлжа, Сүйдің, Сайрам көлі, Күйреген Іле хақындағы тарауларымен аяқтайды және қорытынды жасайды. Ресей әкімшілігі, Ресейдің Азиядағы сыртқы саясаты және Ресей Хиуа хандығын жаулап алған 1873 жылғы Хиуа жорығы жөніндегі тараулар да осы кітапта кездеседі.

Түйін сөз:
Біз өз мүмкіндігімізше Скайлердің қаламынан туған «Түркістан» кітабындағы қазаққа қатысты деректерді ақтарып, шолу жасап шықтық. Демек, бір кітаптың өзінен осыншама құнды материалдардың кездесуі тарихы бұдан да терең, бұдан да жұмбақ екенін айғақтайды. Е.Скайлерден басқа қаншама саяхатшы өлкемізге келіп, арнайы зерттеулер жасап, том-том кітап жазды. Енді бүгін олардың Ұлы Даламыз туралы жазғанын іздестіріп, ана тілімізде сөйлететін сәт туды. Даламыз тудырған тарихи оқиғалар, ірі өзгерістер, халқымыз бастан кешкен әр түрлі қоғамдық құрылыстар туралы деректерді өзіміздің емес, өзгелердің, оның ішінде дамыған елдердің қаламгерлерінің жазбаларынан табуымыз біз үшін айдаладан алтын тауып алумен бірдей ғибратты һәм қызықты дүние болары анық.

Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН