«ҚАЗАҚСЫЗ ҚАЗАН ЖОҚ…»
«Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген» Көк түріктер жаужүректігімен қатар, бай әдеби-мәдени мұрасымен де тарих жадында қалды. Орхон жазбаларындағы рухты жырлар намыстарын жанып, Отыкенді елдіктің символы ретінде бағалаған бабаларымыздың арманы татулықты, бірлікті сақтап қалу еді. Араға сан ғасыр салып, қаһарынан жау жасқанатын бәйтерекке баланған алып қағанаттың әр бұтағы бір-бір елге айналды. Солардың бірі – татар мен қазақ. Татар-қазақ байланысы дегенде алдымен еске түсетіні, уағында Орта Азиядағы рухани һәм мәдени орталықтардың бірі – Қазан қаласы, мешіт-медреселер, алғаш ашылған баспалар. Тарихи жағдайларға байланысты екі бауырлас елдің үзілген рухани байланысын жалғап, қайта жаңғыртуға септігін тигізген – сөз өнері.
Өткен жұма күні Қазақстан Жазушылар одағында Нұрлан Оразалиннің «Йолдызлар елый да белә…», Ғалым Жайлыбайдың «Ике поэма» және Гүлзат Шойбекова аударған «Татар әңгімелері» кітабының тұсаукесері өтті. Талантты жазушы Гүлзат Шойбекова түпнұсқадан аударған жинаққа татардың көрнекті, белгілі отыз алты қаламгерінің әңгімелері топтастырылған.
Мәдени шарада алғашқы болып сөз алған Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының Төрағасы, ақын, драматург, сенатор Нұрлан Оразалин: «Алматыға қош келдіңіздер, бауырлар! Біз бағзыдан тарихы тамырлас, мәдениеті ортақ – түбі бір түркі жұртымыз! Уақытында байланысымыз үзіліп, арамыз ажырағаны рас. Енді тәуелсіздік алып, бұрнағы әдеби дәстүрді қайта жаңғыртуға мүмкіндік туды. Әзірбайжан, қырғыз, түрік, түркімен бауырларымызбен байланысымыз жақсы. Алдымызда Мұса Жәлел мен Ғабдолла Тоқай сынды ақтаңгер ақындардың тойы келе жатыр. Алла қаласа, сол жиынға қатысуға нәсіп етсін. Қазақ прозасы мен поэзиясы антологиясының Татарстанда жарық көруіне күш саламыз. Алматыда жалғыз татарлар ғана емес, көптеген ұлт пен ұлыстар тату-тәтті тұрмыс кешіп жатыр. Көз майын тауысып, отыз алты татар қаламгерлерінің әңгімелерін тәржімалаған Гүлзат қарындасымызға алғысымыз шексіз!», – деп өз ойын қорытты. Тұсаукесер рәсіміне арналған шараны Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы төрағасының орынбасары Жанарбек Әшімжан жүргізді. Қазаннан келген қаламгерлердің атынан балалар әдебиетінің көрнекті өкілі, Татарстан Жазушылар одағының Төрағасы Рафис Құрбанов: «Бүгін қос әдебиет үшін де елеулі күн. Тарихи себептерге байланысты қазақ-татар әдеби-мәдени байланыстарының үзілгеніне отыз жылдан астам уақыт болғанымен, аударма арқылы рухани жақындығымыз қайта жаңғырды. Бір кездері Түркияға барған сапарымызда біз қазақ-татар ақындарының өлеңдерін оқып барғанбыз. Бұл біздің бауырлас ел екендігіміздің тағы бір дәлелі. Екі елдің Президенті де әдебиетке көңіл бөледі. Жыл сайын бюджеттен қомақты қаржы бөліп, кітаптар шығарылып, кітапханаларға таратылып, оқырманға жол тартуда. Біз бір-бірімізді біліп, тануымыз керек», – деп жылы лебізін білдірді. Роберт Миңнуллин Нұрлан Оразалиннің, Рафис Құрбанов Ғалым Жайлыбайдың өлеңдерін татарша оқып берді. Бұл кітаптардың тұсаукесері бұған дейін Қазан қаласында Түркі дүниесі фестивалінде Татарстан Президенті Р.Миннихановтың, түркі дүниесінің көрнекті тұлғаларының қатысуымен өткен болатын. Ол шараға Қазақстаннан Одақ төрағасының бірінші орынбасары, Халықаралық Абай сыйлығының иегері, ақын Ғалым Жайлыбай ресми түрде қатысқан. Келесі болып сөз алған аудармашы Гүлзат Шойбекова: «Екі елдің Жазушылар одағы бірігіп ұйымдастырған бұл әдеби жобаның жүзеге асқанына шын жүректен қуанып тұрмын. Түбі бір түркі әлемі бір-бірінен алшақтап кетпеуге тиіс! Осы сәтті пайдаланып маған үлкен сенім артқан Қазақстан Жазушылар одағының басшыларына айрықша алғыс білдірем. Бүкіл шығармаларды төрт айға жуық уақытта аударып шықтым. «Біткен іске сыншы көп» дейді қазақ. Кем-кетігі болса, кешіріңіздер! Тәржіма барысында татар еліне, татар табиғатына ғашық болдым. Кез келген автордың шығармасында имандылық менмұндалап тұрады. Баршаңызға рахмет!», – деді.
Тұсаукесерде алыстан келген қонақтардың иығына шапан жабылып, аудармашы Гүлзат Шойбековаға құрмет көрсетілді. Қазақтың көрнекті қаламгерлері Смағұл Елубай, Ахметжан Ашири, Шәрбану Бейсенова, Ұлықбек Есдәулет, Жұмабай Шаштайұлы жаңа кітаптардың тұсауын кесті. Шара аяқтала салысымен-ақ алыстан ат терлетіп келген мейманымыз – Татарстанның халық ақыны, Ғабдолла Тоқай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Роберт Миңнуллинді сұхбатқа тартып, өзімізді қызықтырған сұрақтарды қоюға асықтық.
Біздің ойымызға өткен ғасырдың басында қазақ топырағына кітап тасыған әйгілі Ақмолданың айтқан «Қазақсыз Қазан жоқ, Қазансыз қазақ жоқ…» деген тәмсілі орала берді…
Роберт МИҢНУЛЛИН
– Алғашқы сұрақты былай қойсам… Бүгінгі татар ұлтының рухани ахуалы қандай?
– Бір қарағанда жаман емес секілді көрінеді. 1990 жылы Конституциямызды қабылдап, Президентіміз Шаймиев мырзаны сайладық. Совет Одағы құлап, он алты дербес елге айналғанда біз татарлар автономия деңгейінде қалып қойдық… (Ақын дәл осы сөзін аса бір көңілсіздікпен айтты!). Бірақ бізді құтқарған әдебиет пен әдеби дәстүр болды. Оқырмандар әдеби шығармаларды көптеп оқып, ұлттық ерекшелігін сақтап қалуға тырысты. Қазан хандығы ыдыраған соң тарихи жағдай өзгеріп шыға келді. Ол кездерден бізге екі-ақ ақынның шығармалары жетті. Қалғандары жоғалған, өртелген, құртылған. Соған қарамастан татар халқы сауатты болды. Кейін баспаханалар мен медреселер ашылып, газет-журналдар жарыққа шыға бастады.
– Соның бірі – Мағжан Жұмабаев оқыған «Ғалия» медресесі еді ғой.
– Иә. Сол кездері әдеби байланыс мықты болғандықтан түркітектес ақындар бір-бірін еш қиналмай ұға беретін болған. Бәріне түсінікті – ортақ тіл болды. Билік осы бір орталықтанудан қорықты! Сол байланыс арқылы әр ел әдебиеті де биіктей түсті. Бірақ отызыншы жылдар кімге болсын оңай соққан жоқ…
– Репрессия мен аштық қатар келіп, елді есеңгіреткені өз алдына Сталин іске қосқан «саяси машина» ұлт қаймақтарын кілкіп алған заманда ақын-жазушылар «жабық тақырыпқа» айнала бастады…
– Иә, Мұса Жәлел, Ғабдолла Тоқайларды жасырып оқыдық. Мағжан, Ахмет, Міржақыптардың кітаптарын жастықтың тысына тығып, матамен орап жүретін болған екен. Қандай қасірет десеңізші! Бірақ Сталин ұлтты әдебиетке деген сүйіспеншілігін жоя алған жоқ. Бір ақынды атар алдында соңғы сөзіңіз дегенде: «Сөз өнері – мәңгілік» депті ғой марқұм. Сол сияқты, әдебиетте халықтың зары мен қаны, танымы бар. Одан ажыраған күннен бастап ұлттың рухани жағдайы қиындайды. Қазір жағдай басқаша. Ғаламтор, ақпараттық технологиялар дамыған сайын оқырманның да эстетикалық кеңістігі де тарыла бастады. Технократияның өз заңы бар екенін ұмытпасақ та оның сол әсері байқалуда. Әдебиетімізде Батысқа деген әуестік пайда болып еді, поэзияның құрылымы өзгеріп, жазушылар жастар мен аға қаламгерлер болып екіге бөлінді. Терең шығармалар пайда бола бастағандықтан «өнер – өнер үшін» деген сияқты жалпы халыққа жол тартатын ақындар азайды.
– «Авторлық кино» сияқты ғой.
– Иә, «авторлық кино» сияқты. Тоқсаныншы жылдары көпшілік оқырман түсінбейтін поэзия келді.Бірақ неге екенін білмеймін, сол ақындар бүгін дағдарыста. Ескіше жазғысы келмейді, жаңаша жазуға құлықтары жоқ. Үлкен үзілістен соң менің бір ақын досым аудармаға кетті. Ежелгі Шығыс және түркітілдес шайырларын тәржімалай бастады. Содан онда жаңа тыныс ашылғандай болды. Бір күні кешке үйіме келіп: «Роберт қарашы, басымызға көтеріп келген Батыс әлі күнге дейін бізден Шығыстан ұрлапты ғой», – деп көптеген мысалдар келтірді. Жастарымыз бұны түсінсін бе, өздерінше жаңалық ашқандай Батыстың ескісіне қызығумен келеді. Бірақ тәуірлеу жазатындар да бар. Бірақ олардың қандай болатынын уақыт қана көрсете алады. Бүгінгі татар әдебиеті өз қазанында қайнап жатыр. Аударма тілінде сөйлесетін тәжірибе жетіспейді.
– Әдеби интеграция деңіз…
– Осы үрдісті қайта жаңғыртуға күш салуымыз керек. Өйткені, Мәскеу, орыс тілі арқылы ғана емес, өзімізді өзіміз таныстыра алатынымызды дәлелдейтін кез келді. Бұл тұрғыда «Түрксой-дың» ролін дамытқанымыз жөн. Сендер бақыттысыңдар. Өйткені, Тәуелсіз елде тұрасыңдар. Ал біз Ресей Федерациясының құрамындағы елміз. Бір қуанатымыз, Президентіміз жақсы. Әдебиет, мәдениет, өнер, дін және ғылымға көп көңіл бөледі. Жастарымызға қолдау көрсетеді.
– Түркітектес елдермен әдеби байланыс турасында айтып қалдыңыз. Бұл сабақтастықты дамытсақ, әдебиетіміз қаншалықты трансформацияға ұшырар еді?..
– Қиындау сұрақ. Қайталап айтайын, аудармаға көп көңіл бөлу керек. Мәселен, мен Нұрлан Оразалинді тәржімалағанда таң қалдым. Осылай да жазуға болады екен ғой деген ойға келдім. Соншалықты терең, соншалықты нәзік ақын бола тұра ежелгі әдебиет пен жаңа сөз өнерінің жетістіктерін меңгерген. Нұрланды аудару барысында өзіме жаңа әлем ашқандай болдым. Немесе Мұхтар Әуезовтің «Абай жолын» оқыдым. Қандай ғажап шығарма. Әуезов бізге роман жазудың үлгісін, мектебін қалыптастыруға септігін тигізді. Сіз айтпақшы, «әдеби интеграцияның» басымдығы тәжірибе алмасуда ғой.
– Ал Мағжан Жұмабаевтың поэзиясымен таныс шығарсыз.
– Иә, таныспын. Мағжан сүйікті ақындарымның бірі. Мағжанның қатарынан татар, башқұрт, өзбек, қырғыз ақындарын білемін. Бәрі дос, аралас-құралас жүргендіктен бір-бірінен жетістіктерін алып, оны ары қарай дамыта бастады. Бір қызығы, отызыншы жылдардан ары қарай әдебиетіміз біраз әлсіреп қалды. Әдебиетке әлсіз шығармалар мен әлжуаз жазушылар келді.
– Жастарға көңіліңіз тола ма?
– Бұл – мәңгілік сұрақ қой. Дәл осы сұрақты Аристотельге шәкірті қойғанда ол: «Ешқашан толмайды», – деген екен. (Күліп). Үміт күтуге болатын онға жуық жас қаламгер бар. Ақындары өлең оқығанда ішкі мазмұннан гөрі артистизмге жақын және соны жаңалық көреді. Шығарма мән-маңызымен құнды екенін әлі түсінбей жатыр. Маған Маяковский, Евтушенко, Есенинмен қатар Вознисенский ұнайды. Әр сөзі, әр интонациясы, әр үтір-нүктесіне дейін мән береді. Ақын деген сондай болу керек. Ал жастарға көңілім толмайды.
– Татарстанда шоу-бизнестің даму қарқыны қаншалықты?
– Бұл ұғым елімізге тоқсаныншы жылдары келді. Парламентте депутат болып отырғанымда шоу-бизнесті қолдадым. Өйткені, әншілеріміз ұлттық әндер айтады. Тоқсаныншы жылдары ана туралы өлең жаздым. Бір композитор сөз жазып, бұл ән бірден атақты болып кетті. Әншілеріміз таласа жүріп айтты. Дәл сол кезде ұлтымыз рухани дағдарыста жүргендіктен ана туралы ән дөп келді.
– Ильгиз Зайниев деген жас драматургтарыңыз бар. Сол туралы айтып беріңізші…
– Жиырма үш жастағы жап-жас бала. Актер, драматург. Еліміздің нөмірі бірінші режиссері соның пьесасын қойды. Халыққа Ильгиздың қойылымдары қатты ұнайды. Енді ары қарай қалай болатынын байқаймыз. Сіздерде қалай екенін білмеймін, бізде көрермен театрға көп барады.
– Алдыңғы жылы Қазанда ірі өрт болды…
– Шіркеулер өртелді.
– Бұдан бір саяси параллель іздеудің қажеті бар ма, қалай ойлайсыз?
– Жоқ, алып-қашпа әңгімелерге сенбеңіздер. (Күліп).
– Татарлар мұсылман және провослав болып қақ жарылғанын бұрыннан білеміз. Екі түрлі дүниетанымдағы ұлттың пайда болуына тарихи фактордың әсері зор болған сияқты, аға?..
– Иә. Солай десек те болады. Шоқынған татарлардың сөзіне сенсек: «Олар – татар емеспіз», – дейді. Бұндай тарихи версиялар өте көп. Қазан хандығы құлаған соң «русификация» басталып, татарларды шоқындыра бастаған.
– Бұл Грозныйдың тұсында болды ғой?..
– Иә, әскер санын көбейтіп, тез жаулап алу үшін істелді. Бірақ кейін көбі қайтадан мұсылман дінін қабылдады. Шоқынған татарлардың көбісі ауылдарда тұрып жатыр. Олардың тілі, сөзі, киім киісі ұқсас болғанымен музыкасы бөлектеу. Әйтеуір жақсылы-жаманды бір елде тұрып жатырмыз.
– Арманыңыз қандай?
– Қазақстан секілді Тәуелсіз, дербес, азат Татарстанда тұрғым келеді!
Сұхбаттасқан Әлібек БАЙБОЛ.