СӨЗТАНУ ӘЛЕМІНДЕГІСЫНШЫ МҰРАТЫ
(Әдебиетші, ғалым, сыншы Б.Ыбырайымның кәсіби сын төңірегіндегі ойлары)
Автордың өмір шындығын бейнелеудегі шеберлігі
Ғалым, сыншы, қаламгер Бекен Ыбырайым «Сөзтану әлемінде» (Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ: «Ұлағат» баспасы, 2016.-448 бет) атты жинағындағы «Сын – айыптау емес, байыптау» деген мәселе төңірегінде: «…Нағыз сын ынтықтыратын, қанаттандыратын, асқақтататын көркемдік шындықты – шығармадағы объективті эмоциялық-эстетикалық қуаттарды, шын сұлулықты таныту үшін, әлеуметтік әділеттілікті орнықтыру үшін, олқылықтардан арылу үшін қажет десек, ешкімге де жаңалық емес», – деді (Қазақ әдебиеті, 2012,14 қыркүйек.301 -302 бб.). Сөзді өнер деп ұққан қаламгердің өзіне де, өзгеге де сын көзімен қарауы – табиғи заңдылық. Ал мұндай талап жоқ жерде таланттың танылуы екіталай. Өзгенің кемшілігін көре біліп, өзінің көркемдік эстетикалық талғамын тәрбиелей білген, содан сабақ алған автор ғана шығармашылық шеберліктің шыңына биіктеуге, өзінің өресі мен өрісінің өсуіне мүмкіндік жасай алады. Белгілі ғалым, сыншы Бекен Ыбырайымның сын мақалалары мен зерттеулеріндегі көркемдік-эстетикалық талғамы, әдебиет әлеміндегі ерекше танымы мен қатаң талапшылдығы, сыншылық сарапшылдығы бізге осындай ой салады. Нағыз ғалымға тән аналитикалық ойлауға бейімділігі мен әдебиеттану ғылымының үш саласынан (әдебиет тарихы, теориясы, сыны) да жан-жақты қаруланған зерттеушінің шығарманың көркемдік әлемін терең танып, талдай білуі – шынында да кәсіби сыншы шеберлігінің куәсі.
Өзіңе өзің сыншы бола алмасаң,
Не керек қиялыңды құр алдаған, –
деген сүйікті ақыны Қасым Аманжоловтың жыр жолдары өзінің өмірлік ұстанымы екендігін екі сөзінің бірінде ескертіп отыратыны да жайдан-жай еместігі белгілі.
Табиғатынан өз ісіне деген адалдық пен тазалықты, талғам мен танымды өнерде де, өмірде де ұстаным еткен Б.Ыбырайымның шығармашылық ерекшелігі – өзіне де, өзгеге де қатал талап қоя білуінде болса керек. Оған туындысын, еңбегін оқуға берген кез-келген шәкірттен бастап, үлкенді-кішілі әріптестерінің өзі де ұстараның үстінде отырғандай сезінетініне күмәнім жоқ. Өйткені ғалым-сыншының сіздің бет-жүзіңізге де, шен-шекпеніңізге де қарамай, қолжазбаңызды қызыл қаламмен қып-қызыл етіп, шимайлап қайтаратыны шүбәсіз. Орынсыз қолданылған сөз, олақ құрылған сөйлем көрсе, «сайтаны» қозып кететін сыншы сөзді тани білмейтіндермен жаны қас. Әдебиеттің құралы – тілді танып, түсінбей, көркемдікті эстетикалық, философиялық, суреткерлік сезімталдықпен түйсінбей, сөз өнерінде өріс кеңейтудің мүмкін еместігін Бекен Ыбырайым өзінің барлық еңбектерінде жүйелі түрде жазып келеді. Білікті маман өзі оқыған туындыдан, ең бірінші, автордың өмір шындығын бейнелеу шеберлігін, сөз тану сипатын екшей келе, «оның оқырманға әсері қандай?» деген мәселелерді іздейді. Өзі зерттеп отырған кезеңдегі көркемдік құбылыстарды, әдеби, рухани кеңістіктегі жетістіктер мен кемшіліктерді тек көркемдік талғам арқылы таразылауды да басты мұрат тұтқан сыншы ғалым ең әуелі, оқырмандардың көркемдік-эстетикалық талғамын тәрбиелеуді көксейді.
Б.Ыбырайымның жетпісінші жылдардағы сын мақалалары мен «Көркемдік көкжиегі» атты мақалалар жинағында (1981) да көркемдік- эстетикалық талғам мен таным тұрғысынан таразылау талабы айқын көрінді. «Таным диалектикасы және образ шындығы», «Көркем шығарма және концепция», «Тұлға. Тәсіл. Түйін», «Тақырып пен шешім» деген төрт тараудағы күрделі мәселелер өткен ғасырдағы сөз өнерінің өрісі мен өресін танытады. Талдау нысанына алған шығармалар мен авторлардың кәсіби шеберліктері, туындыларындағы кемшіліктер мен жетістіктер жөнінде ашық айтылған, достық ниеттегі лебіздер – бүгін де бағалы, ойлы, қажетті пікірлер. Жалпы, сөз өнеріне, көркемдік әлемге, сыни талдаудағы талғам мен танымға қатысты толғамдары – қашанда қажет талаптар.
Балалар прозасына қажет басты дүние – интеллектуалдылық
Б.Ыбырайымның белсенділігі сексенінші жылдары жиі жарық көріп тұратын сын мақалалар жинағы – «Жас қаламгерлер сериясымен» шыққан «Сөзстан» және «Жастар жастар туралы» айдарымен танылған «Беталыс» деген жинақтардың барлық кітаптарында жарық көрген мақалалары арқылы да танылғанын атап көрсетуге болады деп ойлаймыз. Айталық, 1983 жылы жарияланған «Сөзстандағы» (А: Жалын, 264 бет) «Ендігі асу…» деген мақаласы қашаннан бері ұлтымыздың ұрпақ тәрбиесін ұмытпай, үнемі назар салып отыратын балалар әдебиеті, оның ішінде проза саласындағы жетістіктерге көңілі толып, кемшіліктерін көңілге қарамай, ашық айтуымен ерекшеленеді. Сол кезеңде осы салада сөз бастаған жас қаламгерлердің таланты мен табыстарын тап басып, сын мұратының қанаттандыру ұстанымын ұлықтаған әдебиетші әуелден-ақ талапшыл. Тұңғыш туындысынан, алғашқы сөйлемдерінен-ақ талантты жастарды жазбай тани білетін сыншылық қасиетті сол жылдары-ақ дәлелдегендей. Мақала нысанына алынған Сайлаубай Жұбатыров, Молдахмет Қаназов, Мәди Айымбетов, Қабыш Жәркенов, т.б. сынды қаламгерлердің сол тұстағы балалар прозасына өзіндік өрнектері мен ойларын, кейіпкерлерін ала келгендігін кәсіби сыншыға тән көркемдік талғам таразысы арқылы танып, шығармаларындағы шуақты ойлар мен шұрайлы тілді нәзік сезімталдықпен барлай білуі – сөз жоқ, биік талғам куәсі. Бүгінде қазақ әдебиетіндегі балалар прозасының белді буындары атанған бұл қаламгерлерді қанаттандыратын қолдау, қошеметтеу құп аларлықтай. Мәселен, «…Бір қуаныштысы соңғы жылдар балалар прозасына жаңа толқынның, жас толқынның нық басып келгенін көрсетті. Қалай дегенмен де, олар бүгінгі балалар өмірін жақсы біледі, психологиясына да қанық. Шетінен дерлік сауатты, ой айтып, мәселе көтере біледі. Ендігі асу – шеберлік асуы. Қаламдастарымызды сол асудың биігінен көрсек дейміз» (177 бет), – деген тұсаукесер сынды тұспал өмірде орындалып, олардың дені қазіргі қазақ балалар әдебиетіндегі бата берер ақсақалдар алдында жүргені ақиқат.
Өткен ғасырда айтылса да, өзектілігін жоғалтпаған, балалар прозасына тән кемшіліктерді қазіргі қаламгерлерге құлаққағыс ете кетудің де айыбы жоқ шығар. Мәселен, «…Шеберлік дегеннен шығады, аталған авторлардың қай-қайсысы да оқиға өрбіту, сюжет құруды біледі. Дегенмен тілге салақ қарау, асығыстық та шеберлік белгісі емес екенін баса айтамыз. Балалар прозасында интеллектуалдық айрықша қажет деуіміздің бір себебі – балғындар кітапта жазылған сөйлемді, сөзді тура мағынасында түсінеді де, ойы да соған орай қалыптаса береді. Ендеше, олардың ой-өрісін, талап-талғам деңгейін мейлінше ескеру керек-ақ. «Жастар тіл білмейді» деп айтуға ауыз бармайды, керісінше, олар сөз сырына көп үңіліп, өздерінше құбылтуға, түрлентіп қолдануға талпынады. Сосын, тіл білу дегеніңіз, түптеп келгенде, мыңдаған сөздердің жиынтығын жатқа білу ғана емес, ең алдымен сөздердің бір-біріне сәулесін де, көлеңкесін де түсіретінін, нәрі мен әрін, нәзік нақышы мен биязы бояуын терең түйсініп, ойыңды мөлдіретіп жеткізе білу ғой. Жазушы үшін ең бастысы – «өзінің рухын таныта білу, ал тіл материалын пайдалану мен игеру болса, жаттығудың жемісі», – деген сол жылдардағы жас сыншының ойлары бүгін де бағалы (177-бет).
Және бұл мақала осыдан қырық жылдан аса уақыт бұрын жазылған, сондықтан ондағы ой-пікірлер, мысал объектілері өз мезгілімен өлшенетіні заңды. Дегенмен ондағы өзекті ойлар бүгін де көкейкесті екендігін ұмытпайық. Өйткені неғұрлым қысқа жазамыз деп сөз құнарын құлдыратып, «бала тіліне бейімдейміз» деп, шалағайлық жасап жүргендерге бұл сын қажет-ақ.
Сондай-ақ қазіргі технология мен ақпараттар ағынынан бас ала алмайтын «білімді, вундеркинд» балаларды бейнелейтін «интеллектуалы жоғары жазушылардың» шығармаларындағы терминология мен фразеологияның күрделілігі мен көптігі бала түгілі ересектердің түсінуіне үлкен күш түсіретінін де жасыра алмаймыз. Сын жанрында ұзақ уақыт бойы табанды еңбек еткен сыншы балалар әдебиетіндегі осындай олқы тұстарды ұзақ жылдар бойы зерделей келе, кейін М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтындағы ғылыми жұмыстарына тақырып етіп, жалғастыруы да өз кәсібіне адал жанның тазалығын, жанкештілігін дәлелдесе керек-ті.
Сондықтан да болар, оның ғылыми талдаулары, аналитикалық ойлары мен сыншылдық, суреткерлік талғам мен танымнан таратқан толғамдарының өзіндік өзгешелігі, бөлек бедері, дербес дидары бар. Сөзтану әлеміндегі сырлы да сұлу сөз өнеріне қойылар талаптар, өткен мен жаңа ғасыр белесіндегі сыншылдық ойлар мен әдеби процестегі парасатты пікірлер, бай тәжірибеден туындаған тағылымдар оқырманға әдемі ой салары анық. Өйткені оқырман тәу етер таланттарымыздың өмірді өрнектеуде, сөз өнерін еншілегендегі ең басты ұстанымы да сыншы сөз еткен осы көркемдік талғам тұрғысынан, көркемдік-эстетикалық талап өресінен шығып жатса, өзі қолданып отырған әрбір сөзге, қолданған құралы – тілге асқан жауапкершілікпен қарап, шеберлік куәсі – зергерлікті игерсе, қазақтың әдебиеті, сөз өнері, сөзтануы керемет көктеп, рухани кеңістігін кеңейтері де сөзсіз емес пе?
Қай салада жүрсе де (әдебиетте, сында, ғылымда, педагогикада), сөз өнеріне үлкен өре мен өлермендік махаббатпен, өлшеусіз жауапкершілікпен келу керектігін кредо еткен Б.Ыбырайымның қай мақала, зерттеу, оқулық, қарапайым тіршіліктегі әңгіме-дүкен кезіндегі сөзіне назар аударсаңыз да, осы бағыт, осы ұстаным, осы талап пен талғам алдыңыздан шығады да тұрады. Оған әдебиетші ғалымның әр жылдары жарық көрген зерттеу кітаптары мен жүздеген сын мақалалары – даусыз дәлел. Оның барлығын бұл арада талдап жату мүмкін емес. Бір ғана жинақ туралы айта кетейік.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Бекен Ыбырайымның «Сөзтану әлемінде» (Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ: «Ұлағат» баспасы, 2016.-448 бет) атты қазақ әдебиетінің әр кезеңдеріндегі көркемдік ахуалын арқау еткен сын, зерттеу мақалаларының жинағын да оқырман қауым кезінде жақсы қабылдаған болатын. Кеңестік кезеңнің, 1970-1990 жылдар аралығындағы әдеби процесс, қазақ прозасындағы ерекше көркемдік құбылыс болған шығармалар, білімі мен суреткерлік шеберліктері биік интеллектуалды, талантты, тегеурінді топтың сол тұстағы табыстары жөніндегі толғақты ойлары топтастырылған жинақты бүгін оқысаңыз да, көңіліңіз толары хақ. Себебі ұлттық сөз өнерінің өрісін кеңейтіп, өресін биіктеткен, көрнекті қаламгерлерді танытқан негізгі туындыларын таңдап ала отырып, олардың қазақ прозасына әкелген жаңалықтарын, көркемдік-стильдік ерекшеліктерін өз тұрғысынан айқындаған. Осы ретте М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы, І.Жансүгіровтің «Күйші» поэмасы, С.Мұратбековтің «Жусан иісі», Ә.Кекілбаевтың «Шыңырау» сияқты повестері – әлем әдебиетінің үздік үлгілері екендігін, өкінішке қарай, бұл шығармалардағы шырқау шеберлік, эстетикалық-эмоционалдық қуат әлі тиісті деңгейде айтылып, ашылмағанына қынжылыс білдіреді.
«Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті» деген мақаласында «Абай жолының» эпикалық ауқымына, роман, повесть, пьесаларындағы кесек тұлғалар галереясына, ғажап дарынның ересен қуатының айғағындай қиыннан қияға асатын қыруар шеберлік мысалдарына тоқтала келіп, әлемдік деңгейдегі классиктермен сабақтастыра салыстырып, олардан өзгешелеп тұрған ерекшеліктерін екшеуге, өзіндік мәнерін, ойлау, сезіну сипаттарын саралап, көркемдік құндылықтарын айқындайтын айырмашылықтарын 5 тармақ бойынша топтастырып, талдаудағы ойлары да тың. «…Дарынның ең қуатты қаруы – байыптап асқақтататын (осмысленно возвышающий) психологизм деп бағалағанымыз әділ», – дейді. Зерттеуші Әуезовтің мұндай психологизмінде рухани-эстетикалық түлеу, жан дүниенің жарқ етіп сәулелену, нұрлану процесі жүйелене келе, дүниені тану мен қабылдау қасиеті ретінде стильдік сананы айқындайтынына назар аударады.
Психологизмді тек қана қасаң ғылыми категория ретінде қарамай, шығарманың көркемдік әлемін, рухани қуаты мен қасиеттерін, суреткер сиқырының сипатын қарапайым оқырман, кәсіби сыншы, білікті ғалым ретінде түсініп, тіл мен сөздің құдіреті тұрғысынан талдайды (70 бет).
«Тағдырын сөзіне айналдырған» деген мақала да М.Әуезовтің суреткерлік шеберлігінің сырын бүгінгі уақыт контексінде қайта бір ой елегінен өткізу, жаңаша қарау, көркемдік шеберлік, сын тұрғысынан таразылау қажеттігін айрықша атап көрсетеді. Б.Ыбырайым жазушының үздік туындысында байқалар олқы тұстарын анықтап айту арқылы сол заманның зілі мен зобалаңын танытуды жөн санайды. Нақты дәлел, мысалдар арқылы суреткер шығармашылығын жеке-дара, оқшау, тұйық құбылыс секілді қазақ әдебиетінің ғана контексінде қарау оның тұлғасын толық, объективті таныта алмайтынын айта келіп, оның қарасөз әлеміндегі көркемдік құбылыс ретінде танытқан қаламгерлік құдіретін әлемдік классика деңгейінде зерттеп, зерделеу, бағалау қажеттілігі турасындағы ойлары да назар аударарлық.
Жинақтың «Портреттер» деген бөлімінде С. Омаров, М.Иманжанов, Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Б.Соқпақбаев, Қ.Мұхамеджанов, С.Жүнісов, М.Мағауин, М.Ысқақбай, О.Бөкей, Т.Нұрмағамбетов сынды қаламгерлердің көркемдік әлемі жөнінде әңгімелеген. Олардың қарым-қабілеті, кәсіби шеберліктері көркем мәтіндерді талдау арқылы айқындалады.
Көркем шығарманы талдаудың негізі – көркемдік талғам
«Пікірлер» деген топтамада әдебиеттің әртүрлі мәселелері, қазіргі қазақ прозасының бағыт-бағдары, кәсіби сынның көрінісі, талап пен талғам, сыршылдық пен сыншылық сынды тақырыптар төңірегіндегі өзекті мәселелер сөз болады. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі көптеген келеңсіз құбы-лыстарды, олқы тұстарды да орынды сынайды. Мәселен, жинақтағы: «Көкірек көзімен өлшенетін көркемдік әлем» деген сұхбатқа берген жауабында көркем шығарманы түсіну мен талдаудың ең алдымен, көркемдік талғамға қатыстылығын, көркемдік талғамның көркемдік танымға, өмірлік, эмоциялық тәжірибеге тікелей сабақтастығын, бұл мәселенің қаншалықты күрделі екендігін нақты мысалдармен дәлелдей келе: «… Жасыратыны жоқ, мерзімді басылымдарда немесе түрлі деңгейдегі зерттеулерде, оның ішінде кандидаттық, докторлық диссертацияларда көркем шығармалар өзінің әділ бағасын алмайды. Немесе ортақол туындылар мен жасық дүниелер ретті-ретсіз мақталып жатады. Сонымен бірге, әдебиет тарихына қатысты еңбектерде, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, хрестоматияларда шығармалар дұрыс іріктеліп, объективті бағаланбайды. Бұған мысал бізде де, шетелдерде де қыруар. Мәселен, кешегі кеңес кезеңінде асыра мақталған талай шығармалар бүгінде оқылмайды. Оған кім кінәлі? Автор ма, ғалым ба, қоғам ба?
Әңгіме кінәліні табуда емес. Әңгіме – көркемдік талғамда.
…Әдебиетшінің қате пікірі оқырманның әдеби талғамына нұқсан келтіреді. Көркем шығарманы оқырманның бәрі өз көзқарасымен бағалай бермейді. …Жоғары оқу орындары мен мектептерге арналған оқулықтарда кеңестік жүйе саясатының әсерімен енген шығармалардың оқытылып жүргенін айтып, қайта қарап, екшеу туралы мерзімді басылымдарда бірнеше рет мақала жазып едім. Бірақ «баяғы жартас – бір жартас» күйінде қалып отыр… Көркемдік талғам төмен болған сайын рухани отарлануға бейім тұрамыз. Көркемдік талғамның бұзылуына себеп көп… Дәл қазір неге көркем шығарма оқылмай жатыр?..» – деген сауал тастай отырып, оның себеп-салдары туралы ой өрбітеді (77-бет).
Қазіргі кезде де көркемдік талғамның төмен болуы салдарынан әлеуметтік әділетсіздікке, рухани құлдырауға түсіп жатқанымызды, сөз өнерінің қасиеті мен құдіретін түсінбей, тек терминдермен сөйлейтін ғылыми-теориялық талдаулардың көркемдікпен «үш қайнаса, сорпасы қосылмай» сықиып қалатынын, әдеби тілдің нәзік нақышын танып сезінудің орнына әлемдік әдебиеттанудағы барлық бағыттарға келсін-келмесін байлап беруді бағасы артық құндылық санайтындарды сынайды.
Бекен Ыбырайымның бүгінгі ұлт зиялылары мен көзі қарақты оқырмандарды да қатты ойландырып жүрген рухани кеңістігіміздегі кемшіліктерді дер кезінде көтеріп, ортақ істе белсенділік танытып жүргендігі көңіл қуантады. Қара басының қамы үшін емес, ұлт мұқтажы үшін үлес қосып жүрген жанның «Сөзтану әлеміндегі» өзіндік сөзі мен өресі биік ойлары, жүйелі сыни көзқарастары мен аналитикалық талдаулары қазақ сыны үшін мол олжа дер едік.
Кәсіби сынның көзден біржола бұл-бұл ұшып кетпеуіне лайықты үлес қосып жүрген ғалым сыншының баспасөздегі бағалы ой-пікірлері топталып, бір кітапқа жинақталып, жүйелі берілгесін бе, «сын жанры жоғалмапты, оның жоқтаушылары баршылық екен»,– деген ой түйіндедік.
Ендеше аталған көлемді жинақ қазіргі қазақ руханиятындағы әдеби процесті, оның саналуан ахуалын аңғартатын күрделі де жүйелі ойларымен қымбат.
Жалпы Бекен Ыбырайымның зерттеулерінде ғылыми-теориялық талдаумен шектелуден гөрі танымдық-аналитикалық сараптау, көркемдік-эстетикалық бағалау, көркемдік талғам тұрғысынан талдау басым және соған бейім, ең бастысы – соны ғылыми, әдеби ұстаным ретінде басты мұрат тұтады. Кей ғалымдардың шығарманың көркемдік әлемін биік эстетикалық талғаммен айқындай алмай, сюжетін мазмұндап беруді малдануы қарын ашыратынын, оның себебі терең көркемдік танымның қалыптаспағанынан екенін әрқашан ескертіп, дүмбілез дүниелерден, бүгінгі диссертациялардағы жалған ұғымдардан сақтану қажеттігіне назар аударады. Талданатын шығарманың көркемдік әлемін түсінбеу әдебиетші мен сыншының кәсіби біліктілігінің төмендігін көрсетсе керек.
Жинақта автор талғам саралығы мен сыншылық сарапшылдығы бар әдебиетте ғана өсу мүмкіндігі молаятынын нақты мысалдар арқылы талдай отырып, өзінің көзқарасын, кәсіби пікірін қайта сүзгіден өткізіп, жинақтап, жүйелеп, түйіндеп айтуды парыз көреді.
Өзі зерттеп отырған кезеңдердегі әдебиет әлемінде өріс алған санқилы шығармашылық ізденістер, көркемдік тұрпаты тосын да күрделі, алуан сырлы туындылардағы түрлік, стильдік, жанрлық жаңалықтарға, ұлттық әдебиеттану ғылымына еніп жатқан жаңа категорияларға, сөз өнеріндегі өзгешеліктер мен тың өрнектерге ғалым ретінде де, сыншы ретінде де кәсіби деңгейде назар аударды.
Сөз өнерінде өз өрнегін тапқан ғалым
Бекен Ыбырайымның ой өресі мен эстетикалық талғампаздығын, нағыз ғалымға тән ғылыми біліктілігін толық дәлелдейтін докторлық монографиясы – «Сырлы әлем», «Сөзтану әлемінде», «Қазақ лирикасы», «ХХ ғасырдағы қазақ поэзиясы», «Қасым Аманжолов», «Академик Серік Қирабаев», т.б. зерттеулері мен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде құрылған «Авторлық ауызша әдебиет» ғылыми орталығындағы қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш рет арнайы зерттеліп, жинақталып, жарияланған авторлық ауызша әдебиет өкілдерінің «Ақындар аманаты» сериясымен басылым көрген 50 томдық жинақтары, оқулықтары – сөз жоқ, қазақ әдебиеті мен тарихына қосылған қомақты үлес.
Бұл еңбектер жазушы, ғалым, сыншының қандай эстетикалық күрделі құбылыстарды да ғылыми категориялар мен көркемдік талаптар тұрғысынан жіліктеп бере алатындығын көрсетті.
Көркем сынға жаны ашып, адалынан сөйлеп, ақтарылып сыр айтар жанашыр сыншы осы жанрда жылдар бойы жанкештілікпен еңбек етіп, біреуге жағып, біреуге жақпай жүрсе де, өзінің көркемдік талғам мен таным төрінен түспей, турасын айтудан бас тартқан емес. Әділін айтып, әдебиеттің көркемдік көкжиегін көркейтуге, рухани кеңістігін кеңейтуге үлкен үлес қосты. Ол жылдар тегін кетпеді, талғамы өсті, білімі байыды, тәжірибесі молықты, сынай, талдай жүріп, өзі қаламгерлікке қадам басты, кемшілік пен жетістіктің ара жігін ажырата білді. Әдебиет әлемінің қыр-сырын таныды, танып қана қоймай, әдебиеттану ғылымының кәсіби білікті маманына айналды. Филология ғылымдарының докторы атанып, профессорлық атаққа ие болды. Алайда атаққа алданып, абыройсыз қалудан ада тынымсыз ізденімпаз ғалым шығармашылық азапты өзінің күнделікті дағдысына айналдырып, ізденуден танған емес. Көркемдік талғам мен танымды тек классикалық шығармаларды таңдап, талғап оқу мен зерттеу арқылы зердеге құйған зерттеуші – өзі де бүгінде сөз зергері.
Өзіне өнеге тұтқан тұлғасы Л.Н.Толстой, А.П.Чеховтің туындыларын қайталап оқудан жалықпайтын, әрбір шығармасындағы көркемдік әлемді талдап, танудан танбайтын табанды да тынымсыз ғалым әдебиетті, сөз өнерінің тамырын басып барлауды айнымас қағидасы еткен. Сөз сиқырын асқан алғырлықпен, сезімталдықпен сезініп оқып, көркем шығарманың нәрін, нақышын нәзік түйсініп, жоғары талғаммен талдау арқылы өз өрнегін тапты.
Әдеби сынның деңгейін, жанрлық ерекшеліктерін, руханияттағы құбылыстарын өзіне тән табиғи көркемдік қабылдау қасиетімен талғап, талдай білетін маманның өзіне қояр сыны мен талабының нәтижесінде биік эстетикалық талғамға қол жеткізді.
Талғампаз да талантты ғалымның тағы бір ерекшелігі – әрбір сөзге мән беріп, оның дұрыс қолданылуын қадағалауы. Әдебиеттің басты құралы – тілдің мүкістігін мүлдем қабылдай алмайтын ол шығарманың көркемдік құндылығын арттырып, шырайын енгізетін шұрайлы сөздің сауатты қолданылуына да аса сергек қарайды.
Тегінде, әдебиеттегі інжу-маржанды, өмір шындығын, көркем туындыдағы күрмеуі қиын күрделі өнер шындығына айналдыра білген рухани құбылыстарды қалт жібермей таныту – әділ сынның ауыр жүгі. Міне, осындай мылтықсыз майданда жүріп, өзінің біліктілігі мен мәдениетті ой сараптауларымен ерекшеленген зерттеуші табиғаты Белинскийдің «Сыншы таланты – сирек талант» дегенін еске түсіреді.
Жалпы, жоғарыда аталған жинақтардағы мақалаларды оқып отырып, қазіргі қазақ әдебиеті мен кәсіби сынының көкейкесті мәселелері, әдеби процесс, жеке шығармашылық тұлғалар, олардың таңдаулы туындылары туралы жоғары талғамды сыни көзқарастармен, қай кезеңнің оқырманына да ой салатын тақырыптармен кездестік. Әсіресе, аты аталған көрнекті суреткерлердің шығармашылық ерекшеліктерін екшеп талдауы, оларды ғылыми еңбектерге тән таза теориялық түсініктермен, әдеби категориялармен ғана тірестіріп-сірестіріп қоймай мәтіннің мәні мен маңызын сезінген нәзік сыншылық сезімталдықпен, сөз өнерінің сыры мен қырын танитын байыптылықпен таразылап, таныта алуы кәсіби сыншы мен зерделі зерттеушінің біліктілігін байқатады. Бұлайша талдау қарапайым сияқты көрінгенмен, шығарманың табиғатын, көркемдік әлемнің әлеуетін, күрделілігін жете әрі нәзік сезінген жазушы, сыншы, көреген әдебиетші ретінде танытатын бірден бір бағалы биіктік, төте жол екендігін ескергеніміз жөн.
Насихатқа әуесі жоқ, үнемі іштей ізденісте жүретін, адал тірлігімен, қарапайым мінезімен жеке жүріп жазуды меже тұтатын ол кісінің қасындағыларын күлкіге қарық қылып, әзілімен әдемі әңгіменің тиегін ақтаратын жақсы мінездері де елге жұғымды.
Талғампаз прозашы, талантты сыншы, әдебиетші ғалымның бір адамның бойынан табылар сыншылық сергектік пен жазушылық сезімталдықтың табиғи тұтасуы – қаламгер танымының тереңдігі деп есептейміз.
Ол үшін әрбір кәсіби сыншы, әдебиетші, ғалым, қаламгер Б.Ыбырайым секілді ғұмыр бойы оқу, іздену, үйрену, шеберлік ұштау, жетілдіру, өзін-өзі дамытуды күн тәртібіне қоя білуі қажет-ақ. Біз қаламгерге, сыншыға, ғалым әдебиетшіге қыранның қайтпас қанат қағысын, дарияның тынбас ағысын тілер едік.
Гүлзия ПІРӘЛІ,
филология ғылымдарының докторы,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Әуезов үйі»
ҒМО—ның бас ғылыми қызметкері
ПІКІРЛЕР1