«Достарымның портреттері»
04.02.2020
1749
0

Жақында қазақтың белгілі кинорежиссері Дәрежан Өмірбаевтың «Достарымның портреттері» атты фотоальбомы жарыққа шықты. Ерекшелігі сол, бұл әдеттегідей адам портреттері емес, кітаптардың портреттері. Әлемдік классикалық әдеби туындылардың біразын өзіндік кино тілі арқылы қазақ экранына алып келген кинорежиссердің бұл фотолар топтамасы оның кітап әлемімен байланысының фотография өнеріндегі жалғасы сияқты. «Мүмкін, мына фотоальбомым сол кітаптар әлемімен қоштасуым шығар деп ойлаймын», «менің киноға кеткенім де сол кітап әлемінен қашқаным да шығар, кім біледі?!» деген кинорежиссер кино мен фотографиядан басқа, әрине, кітап және қазіргі қазақ әдебиеті туралы да біраз ойларымен бөліскен еді.

 Бұл фотоальбомды жарыққа шығару идеясы қашан туды?

– Бұл фотоальбом – менің төрт-бес жыл бойы түсірген жұмыстарымның нәтижесі. Негізі, фотография менің негізгі мамандығыма жақын нәрсе. Хобби деп айтуға да болады. Жалпы, осы іспен айналысып жүргеніме он жылдан асып кеткен шығар. Бірінші альбомым «Тыныштық» деген атпен 2012 жылы Еуразия халықаралық кинофестивалі аясында шықты да, кейін ол біраз шет елдерді аралап кетті. Содан біраз уақыт өткеннен кейін бір күні үйде үстелде Сезанның фотоальбомы жатқан. Мен бе, әлде қызым ба, әйтеуір, біреуіміз сол кітаптың үстіне бір алманы қоя салғанбыз. Соған әдемі болып күн түсіп тұр екен. Мен бұл көріністі фотоға түсіріп алдым. Содан маған «әрі қарай жалғастырсам…» деген ой келді. Сөйтіп, бұл әдетке айналды. Менің білуімше, фотография тарихында әлі кітаптардың портреті деген дүние болмаған. Әдетте адамдардың портреті жасалады ғой, әрине, менің қателесуім мүмкін, бірақ өз басым ондайды әлі кездестірмедім. Бұл жұмысты жарыққа шығаратын кезде біраз баспаларға бардым. Барлығы қызығушылық танытқанымен, шығаруға онша құлықты болмады. Кейін «Лантар Трейд» деген шағын жеке баспа өздері ұсыныс айтты. Қазір бірнеше данасын шығарып қойдық, қалғаны тапсырысқа байланысты. Сіз бұны кітап дүкендерінен таба алмайсыз, тек тікелей баспадан ғана ала аласыз. Алғашқы нұсқасы бойынша бір бетінде кітаптың портреті болса, екінші бетінде сол кітаптан алынған ең маңызды мәтінді орналастырып, сондай бір үйлесімді жинақ ретінде жасағым келген. Яғни фотоальбомды көріп отырған кісі бұл кітап туралы да өте жақсы ақпарат ала алатын еді. Бірақ бұндай нұсқада шығару қымбатқа түседі екен. Сөйтіп, қысқартуға тура келіп, жаңағы мәтіндерді алып тастадық.

 Фотоальбомның ең алғашқы бетінде тұрған фотодағы – мен, сегіз жаста болуым керек, ал қолымдағы «Абай жолы» кітабы болатын. Негізі, менің және біраз кісілердің үлкен қателігі – көлемді, ауыр кітаптарды тым ерте оқуға болмайды екен. Содан кейін бұл кітапқа қайтып оралмадым. Қазір енді көп адамдар «кітап оқитындар азайып кетті» дейді. Бірақ бұның өзі екіұшты нәрсе. Әрине, кітап оқыған, білімді болған жақсы. Кеңес үкіметінің әкелген ең жақсы дүниесі – ел ішіндегі сауатсыздықпен күрес болды. Және сол кезде кітапты ең көп оқи­тын Кеңес халқы деп айтылатын, бірақ, көріп отыр­ғанымыздай бұл сол мемлекеттің өзін сақтай алмады. Сосын көп оқудың тағы бір психологиялық жағымсыз әсері де бар. Бұған ұшыраған кісілерді оқу өтіп кеткен дейді. Бұндай тым кітапқа түсіп кеткен адамдар айналасымен болатын қалыпты байланысты жоғалтып алады. Мысалы, жапонның мықты жазушысы Акутагава былай депті: «Мен Бодлерді жастығымның астына жастап оқып жүрдім, сөйтіп, мен жастығымның астында шайтанның пайда болғанын білмей қалыппын». Адамнан ақыл бір шыққаннан кейін қайтып кіруі қиын. Сөйтіп, ол кісі соны игере алмай қалған. Сондықтан тым кітапқа беріліп кетудің де арты жақсы болмаған оқиғалар да кездеседі. Қазір жастарды неге кітап оқымайсың деп жазғыруға да болмайды. Себебі адам білімді болу үшін емес, бақытты болу үшін өмір сүреді. Әкем кітапты өте көп оқитын кісі болған, менің бұл әдетім де сол кісіден келді деп ойлаймын. Бірақ барлық нәрсе тек кітап арқылы келеді деген де дұрыс емес. Мүмкін, мына фотоальбомым сол кітаптар әлемімен қоштасуым шығар деп ойлаймын, әрине, мен одан қол үзіп кете алмаймын. Бірақ кітапқа тым кіріп кетудің де өзіндік кері тұстары бар екенін мен осы жасқа келгенде енді түсіне бастадым. Киноға кеткенім де сол кітап әлемінен қашқаным шығар, кім біледі?!

Бірақ осыған қарамастан сіз айтып отырған бұл кітап мәселесіне біздің қазіргі жастар аса қызықпайтын секілді. Бүгінде негізінен жеке салалық, психологиялық, өзінөзі дамыту бағытындағы кітаптар көбірек оқылады. Ал сіз айтып отырған шынайы көркем әдебиетпен бірге өмір сүру, яғни оқырман мен кітап арасындағы ерекше бір ритуалдық байланыс үзіліп қалғандай…

 – Біреулер Буддадан «шындық деген не?» деп сұрапты, сонда ол кісі былай айтқан екен: «саған пайдасы бар нәрсе – сол сен үшін шындық». Егер саған сол кітап пайдалы болса, онда ол – саған керек нәрсе. Мысалы, мен өз басым сол оқыған дүниелерімнің пайдасын көп көрдім, оларды кино етіп шығардым. Л.Толстойдың «Анна Каренинасы», Ф.Достоевскийдің «Қылмыс пен жазасы», А.Чеховтың «Махаббат туралы» әңгімесі, осы сияқты шығармалардың желісімен біраз фильм түсірдім. Ал қазіргі бастап жатқан жаңа фильмімді неміс жазушысы Герман Гессенің «Авторлық кеш» деген әңгімесінің желісімен түсірмекшімін. Сол сияқты егер сізге бұл қажет болса, оқи берсеңіз болады, ал егер сіз бұны қажет деп есептемесеңіз, онда қолыңыздан келетін басқа өз ісіңізбен айналысыңыз, әрекет жасаңыз.

– Меніңше, біздің қоғамда кітап оқу мәдениеті әлі толық қалыптаса қоймағандай. Мысалы, өзге өркениетті елдермен салыстырғанда, біздің қоғамдық орындарда, көліктерде кітап оқу үрдісінің соншалықты кең тарамағандығын байқауға болады.

– Бұл ойыңызбен келіспеймін, мен бірталай елдерді араладым және салыстырмалы түрде оларды Мәскеу халқынан не біздегі қала тұрғындарынан әлдеқайда көп оқиды деп айта алмас едім. Мен Алматыда қоғамдық көліктерде кітап оқитын кісілерді өте жиі кездестіремін, тіпті осы фотоальбомның соңғы бөліміне соның дәлелі ретінде кітап оқып тұрған адамдардың фотоларын да қостым.

 

– Бұл фотоальбомдағы кітаптар өз кітапханаңыздан алынған ба?

– Иә, негізінен, өзім жинаған кітап­тарым, кейбіреулері сыйлық ретінде келген.

 

– Маған бұл фотолар сіздің қағаз бетіндегі кішкентай фильмдеріңіз сияқты көрініп отыр. Себебі әрбір түсірілген фотода кітап пен оны қоршап тұрған кеңістік арасындағы белгілі бір байланыс бар, яғни аудиторияға ұсынып отырған белгілі бір көркемдік шешім бар.

– Мысалы, мына көріп тұрған Хоппердің кітабының портреті неге бұлай алынды десеңіз, себебі бұл суретшінің тоқсан пайыз жұмысы терезеден, есіктен бөлмеге түсіп тұрған жарықты бейнелейді. Тіпті бұл туралы ол кісінің өзі былай деген екен: «Мен адамдар бар бөлмеден гөрі адамдар жоқ бөлмелерді салғанды жақсы көремін. Мен мүмкін адамдарды жақсы көрмейтін шығармын, себебі мен адамдарсыз тұрған бос бөлмелерді салғанды көбірек жақсы көремін». Актер Ментай Өтепбергенов және оның кітабы туралы мына фото бұл ол кісі соңғы сапарға кетерден бұрын ғана алынған сурет еді. Көріп тұрғаныңыздай, кадрда автор артқа қарап отыр, бұл әдейі ойластырылған дүние емес, кейде осылай интуитивті пайда болатын жұмыстар да болады.

– Маған қатты әсер еткен фотолардың бірі – үстел үстіндегі шамның алдында орналасқан Кафка кітабының портреті болды. Бұл жұмыс осы бір автор мен оның шығармашылығы туралы көп нәрсе айтып тұрғандай.

Кинода режиссерлық идея деген бар, мысалы, бір сахнаны түсіру үшін сол сахнаны түсіруге кілт табу керек. Сол сияқты жақсы фото түсіру үшін де алдымен оның кілтін табу керек. Мен бұларды кинорежиссер ретінде түсірдім. Неге мен Кафканы шамның алдына қойдым? Мысалы, бұрын тергеушілер сауалнама жасаған кезде сұрақ алынып отырған адамның бетіне жарық түсіріп қояды екен, яғни сен тергеушіні көре алмайсың, ол сені көріп отырады. Сондықтан бұл жерде мен осы шамды пайдаландым. Жалпы, Кафканың барлық романдарынан үлкен бір күштің адамды жаншуын және қорқыныш сезімін байқауға болады.

 

– Бұл фотоальбомда белгілі бір құрылым бар ма?

– Иә, бар. Алғашқы беттерге қазақ тіліндегі кітаптар қойылды, одан кейін орыс тіліндегі кітаптар. Және соңында шет тілдеріндегі оншақты кітап. Сондай-ақ бұл альбом ішіндегі он екісі – тек кино туралы кітаптардың портреттері.

– Енді, жалпы қазіргі қазақ әдебиеті туралы не айтасыз?

– Қазақтың жазушыларында тіл бар, талант бар, бірақ ой жоқ. Мен білетін қазіргі жазушылардың көбі артта қалған. Олар баяғы ауыл туралы жазады, тіпті олар бұрынғы социализмнің кетіп, капитализмның келгенін, уақыт өзгергенін әлі түсініп үлгерген жоқ сияқты.

– Қазіргі біздің әдебиеттің соншалық­ты тоқырап қалуының себебі неде? Байқасаңыз, қазіргі кино не бейнелеу өнері болсын өте бір қарқынды дамуда және бұл өнердің айналасында жүргендер де қазіргі әлемдегі болып жатқан тенденцияларды өте жақсы түсінетін кісілер. Ал әдебиетшілер мүлде бір басқа уақытта өмір сүріп отырғандай?

– Бұл біздің қазіргі интеллигенцияның деңгейі осы екенін анық көрсетіп отыр. Меніңше, бұл өзгереді. Бірақ мен әдебиет сыншысы емеспін, қарапайым оқырман ретінде бүгінгі өзімізді суреттеп бере алған жазушыларды көріп отырған жоқпын. Мысалы, бүгінгі қазақ киносынан қазіргі Қазақстанның бейнесін көре аласыз, ал әдебиеттен өз басым бұны көріп отырған жоқпын. Бірақ біз мына бір мәселе туралы да айта кетуіміз керек. Қазір жалпы тіл мәселесінің өзі үлкен сұрақ алдында тұр. Мысалы, біраз жыл бұрын мен мынандай таңғаларлық ақпарат оқыған едім. Францияда жазылатын ғылыми публицистикалардың жартысы ағылшын тілінде жарық көреді екен. Жалпы, ғылым дегеніміз – кез келген мемлекетті құрушы ең үлкен интеллектуалды қор ғой. Француз тілінің өзіне бүгінде осындай қауіп төніп тұр. Тіл мәселесі, шындығында, өте үлкен әңгіме, себебі әдебиетті жасайтын – тіл.

Және қазір классикалық дүниелердің жазылатын уақыты өтті, мысалы, ұзақ романдар, ұзақ фильм­дер болсын. Классика – халықтық өнер, яғни тұтас халық­қа керек болатын. Ал қазір «сол халықтың өзі бар ма, жоқ па?» деген сұрақтың өзі туындайды. Қазір халық біртіндеп екінші планға кетіп, бірінші орынға индивидуализм шықты. Ол жеке адам, батыр емес, данышпан емес, кішкентай, жай адам. Қазір сондай кейіпкерлердің уақыты. Әдебиетке сондай адамдардың бейнесі келуі қажет.

– Жақында америкалық жазушы Бренда Фланаганмен кездесу барысында «Қазіргі Америка әдебиетіндегі негізгі бағыт қандай, жазушыларды нендей тақырыптар толғандырады?» деген сұрағыма: «Жеке бастың мәселелері. Ол мемлекет, сая­сат тіпті әлеуметтік мәселелер де емес, ол ең алдымен жеке адам тағдыры, жеке адамның ішкі сезімі, яғни индивидуализм» деп жауап берген еді…

 – Біздің әдебиетті олармен салыстыруға мүлде келмейді. Себебі олар дәстүрлі қоғам құндылықтарын бізден бірнеше ғасыр бұрын артқа тастады. Олардың қоғамы қазір мүлде басқа. Ал біз қанша жерден модернистік жолға бағыт алып, капиталистік қоғамда өмір сүріп отырсақ та, бізде әлі дәстүрлі қоғам сақталып отыр. Оны сіз, мысалы, мегаполистен шығып, ауылға бара қалсаңыз, бірден сезесіз. Ол жақта адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы мүлде басқа. Дегенмен бұл дәстүрлі қоғамның да бұзылып, құндылықтарының шеті сөгіле бастағаны байқалып отыр. Және қазіргі Қазақстан қоғамының ең бірінші мәселесінің өзі де – осы. Дәстүрлі қоғамның ыдырау процесі соны көрсете білуі керек. Яғни бұл әдебиеттегі ең үлкен тақырыпқа айнала алуы қажет.

Сұхбаттасқан Мерей ҚОСЫН

 

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір