Көрнекті жазушы Роллан Сейсенбаевтың шығарма­шылығы туралы ой толғаған өзге ұлт қалам­герлері баршылық. Мұндай игі дәстүр бұл күндері тамырын үзіп бара жатқандай. Осы жайды ескере отырып, төмен­дегі екі жазу­шының Роллан жайлы жүрекжарды сөздерін жариялап отырмыз.

---

«Роллан Сейсенбаев» деген есімді, ұмыт­­пасам, өткен ғасырдың жетпісінші жыл­­дары Алматыда өткен жас жазу­шы­лар­дың кеңесінде естідім. Сол кеңесте оның өткір сөздері де жадымда қалыпты. Жап-жас жазушыға сөз берген Олжас Сү­лейменов болатын.
«А-а, – дедім Олжастың арнайы сөз бер­геніне қарағанда бұл жас жігіт көп оқыған талантты жігіт болды». Бұл сөзімді Асқар Сүлейменов те растады. Қазақтың марқасқа қос Сүлейменовы сенім артып, үміт­тей үкілеген жас жігіттің тегін адам бол­майтындығын ішім сезген.
Роллан Сейсенбаев сол жас жігіт ке­зінен-ақ ақыл-парасаты биік болатын. Әдебиеттегі тағдырын тым ерте айқындап алып, тұрғыластары шетте қара жерді тап­таурын қылып жүргенде, ол үзең­гі­лес­терінен үзіліп шығып, еркін һәм сенім­ді қал­пында өз соқпағын айқындап кете барған.
Қазақ елінің қуатты әдебиетінде ол бүтіндей бөлек, оқшау құбылыс еді. Роллан өзі ғана ұмтылған асау соқпақты таң­дап жалғыз кеткен; тіптен көңіл алаңдатқан қызыққа, ұсақ атақ-абыройға, далаңбай Даңққа назар да салмаған; үйткені оның ұмтылысы нағыз жазушы болуды, нағыз суреткер болуды, Дешті-Қыпшақ мәде­ниетінің нағыз иесі болуды, қазақ елінің нағыз Азаматы болуды көксеген. Сол үшін арын да, жанын да салған.
Ол бізге осы жанқиярлығымен қымбат. Қазақ әдебиетінде ол ешкімге ұқсамай­ды.
Үйірінен үзіліп бөлек оқшау жүрер, еркін мінезді жылқыны қазақтар саяқ дейді.
Маған Роллан Сейсенбаев қазақ әде­биетіндегі саяқ арғымақ болып елестейді де тұрады.
Үйткені, неге болса да оның өз көз­қара­сы, өз ой қатынасы бар, ол әлемді өзінше қа­былдайды, оның рухани діңгегі берік, адам­герлік ұстанымы – Абай, Махамбет, Шаһкәрім, ол қай ортада болса да, қайда жүрсе де руының, ұлтының, халқы­ның намысын ардақтайды, һәм қорғайды. Ол заманның ұсақ-түйек күйбең тіршілігіне пыс­қырып та қарамайды, оның өз тақы­ры­бы, өз танымы, өз көру қабілеті, өз жазу тәсілі, өз стилі, ең бастысы, оның адам­гершілік қабілет-қасиеті, тәрбие-тағ­лым аясы терең әм биік.
Ол өзін де, өз творчествосын да, өзінің әде­би, редакторлық, баспагерлік миссиясын да, кең даладағы аласа қорғанның тө­бесінен емес, әлемдік цивилизация­сы­ның биігінен көріп тануға дағдыланған, со­ған ұмтылған.
Менің сөзіме шүбә келтірсеңіз, оның про­засын, пьесаларын, өткір публицистикасын, өміршең эсселерін оқыңыздар, әлем мінбелерінен сөйлеген отты ойларына, нағыз Азамат Тұлғаға айналған ер­кін­дігіне назар салыңыздар.
Қазақ мәдениетінің алтын сөресіне, өз елін­де жапа-жалғыз, үй-күйсіз жүріп-ақ әлем әдебиетінің 200 томдық кітаптарын қа­зақ халқының алдына тізіп қойды. Екі жү­зінші томды Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ақыл-парасат» кітабына берді. Сол кітап­қа аса терең ойлы сөз жазды. Ол қазақ елі­нің Президентін де, кемеңгер адамның сө­зін де, Қазақ мемлекетінің қайыспас қай­сарлығын да терең танып, терең ой ай­тады. Біздің ортада сирек туар адал ой­лар, оқшау пайымдар.
Әлемдік мәні мен мағынасы бар «Аманаттай» әдеби журнал шығарды. Роллан 15 жыл бойы үкілеп шығарған «Аманат» – қа­зақ халқының болашақ ұрпағына ба­ғыш­талған концептуалды ой-толғауы. Арманды ой аманаты.
Қазақ жазушысы Роллан Сейсенбаев­тың  дәл  бүгін Қазақстан Республикасының мек­тептеріне, колледждеріне, универ­си­тет­теріне лайықтап әзірлеген әлем әде­биетінің 100 кітабы мәдени өміріміздегі  ең бір айтулы құбылыс екені айқын.
Бұл үшін біз қуануымыз керек-ақ.
Роллан Сейсенбаевты мен осылай кө­рем. Осылай ұғам.
Менің білетінім: Ролланның тын­дыр­ған жұмыстарының айтары шексіз.
Менің білетінім: ол кемел суреткер. Қа­зақ әдебиетіне ғана емес әлем әдебиетіне сіңірген еңбегі өлшеусіз.
Менің білетінім: оны қазақтардың те­рең танымайтындығы. Кітаптарын оқы­мағандығы, көзге ілгісі келмейтіндігі.
Менің таңқалатыным: соның біріне де Ролланның кейімейтіндігі, өкпе айтпай­тын­дығы. Атақ-даңққа кеуде керіп жүгір­мей­тіндігі. Байлыққа қызықпайтын­ды­ғы.
Өзінің творчествосында, редакторлық жұмысында ол кең ауқымды, жаһанды те­біренткен сұрақтарға терең жауап береді. Оның ой айдынынан ата-бабаларының адамгершілік қағидалары бой көтереді.
«Атаның баласы болма, адамның бала­сы бол» деген Абай бабасының ғұлама сөзі Роллан Сейсенбаевтың өмірінің де, өне­рінің де асыл қазығы болып табылады. Ол өзінің қазақ өлкесіне әлемдік рухани биік­тен қарайды.
Он жеті жасында жазған «Намыс» по­ве­сіндегі мына сөздерге зер сал оқырман. Роллан бауырым жан сырын ашып ой тол­ғайды.
Мен аңыраған ақ жазықтың төсінде, иесіз қалған биік тас қорғанның түбінде тұр­мын! Бұл мола кімдікі? Әулиенікі ме? Ба­тырдікі ме? Ақындікі ме? Қай ғасырдың еншісі?..
Жауап жоқ.
Дел-сал дала үнсіз.
Кеудесімен көк тіреген тәкаппар таулар үнсіз.
Алып Аспан үнсіз.
Балтық жағалауындағы сұрғылт орман қой­нындағы, Қара теңіз аймағындағы, Мадьяр даласындағы, Пуштадағы, Кавказ бен Қырымдағы, Парсы мен Месопо­та­мия­дағы алып қорғандар да үнсіз қалған. Ба­баларымның қара тері сіңіп, қызыл қаны жүгірген ұлан-ғайыр кеңістік үнсіз.
Қара Жерді қоныстаған халықтардың тағ­дыры бөлек, ал өжет, асыл ұлдарының тағ­дыры бір.
Менің халқымның тарихы – жаңбырлы күз­дің жарқылындай еміс-еміс тас түнекті жа­рып шығар қым-қуыт сәуле. Мен сол сәу­­ленің елесін болса да көз алдыма елес­теткім келеді.
Менің даламның тарихы – өмір бойы тол­ғақ қысқан әйелдей жанталасқан арпа­лыс тағдыр. Сол тағдырды ұқсам деп ем.
Керенау далам, өз күйіңді өзің шерт­сейші!
Айтшы, селеуі теңселген сары жазығым не дейді?
Оймақтай көгілдір көлдерім не дейді?
Қазақ даласында өмірге келіп, өмірден өт­кен бабаларымның тағдыры туралы жыр тол­ғатсайшы! Қолтығымнан жебе, туған жер!.. Алтын бесік асыл далам қолда ме­ні!..
Керенау далам, өз күйіңді енді өзің шерт. Сөйле дала!.. Сөйле дала… Сөйле… Да­ла… Сөйле…
Аңыраған ақ жазықтың төсінде иесіз қалған тас қорғанның түбінде тұрмын. Көк аспанды тіліп өткен реактивті самолет, сол көк аспанда аппақ із тастап талмай зымырап әуелей ұшып барады.
Отан, Дешті-Қыпшақ даласы, ұлы ба­балар, тарих һәм бүгінгі тіршілік, Отан ал­дындағы адамдық борыш, сол Отанның рухани түлеуі, әлемнің мәдениеті биік өр­кениетті еліне айналуын аңсауы, сол үшін ауруы, сол Атамекен үшін қуануы осының барлығы Қазақстанның мәдени аспанында айрықша құбылыс болып көтерілген әм жарық жұлдыздай жанып тұрған Роллан Сейсенбаев екенін ендігі жерде айтпауымыз кінә де, күнә де болар деген ойға бері­ле­тінім бар.
Айтпағым да осы еді.

Ақырзаманның еркін шапқыншысы

Тимур ЗУЛЬФИКАРОВ

Роллан менің есімде өрекпіген жас, қолы ашық Хан қалпында қалыпты. Оны қашан да күндей күлімдеп, тал шы­бықтай бұралған, үлбіреген сұлу қыздар мен аздап шарап ішіп, көңіл­дерін асқақтатқан талантты ақындар қоршап жүретін.
Нағыз жазушы той ғой!
Олардың ұзақ көңілді күлкі мен қал­жыңға толы орталарында шараптан қуаттанып, күлім қағып мен де талай рахаттанып отырушы едім-ау.
Роллан қашан да қуаныш жанартауы болатын!
Кейін сол таусылмас өмірлік қай­ратты Роллан тірі жазушы сөзіне ілес­тіріп жүре берді…
Данышпан Георгий Гачев оның «Құм кезген өліктер» романы туралы ғажайып эссе жазды. Онан артық жазу мүмкін емес.
Арыстан өткен жерден құмырсқа не тапсын?..
Бірақ Ролланның қарасөзбен жазған алып поэмаларының пәлсафа­лық әм көркемдік өрнегі туралы бірер ойларымды айтуға өзімді қақылы санадым.
Әрине, оның романдары эпикалық поэмалар…
Поэма сөз өнерінің асқақ жанры. Сол жанрдың биік шыңы десек болады.
Одан биік тек қана пайғамбарлық көріпкелдік пен ойшылдардың оқтай жылдам түйсігі ғана.
Ал біздің эпик ақынымыздың — Рол­ланның шығармалары өмірлік ақыл мен жан түршігерлік сырға толы. Бұл ақынның көріпкел болжамы. Әлем туралы ойы. Ана-Жердің төсінде қан жылап жатқан сұмдықтар туралы ойы, ақырзаман белгілері атойлаған кесепаттар туралы ойы.
Бәлкім, бұл шығарма қазақтың «Тынық Доны» болар.
Кеңдік, таным, уақыт ой ауқымы со­ны танытады! Қайран, аласұрған құйын дауылды Дешті-Қыпшақ даласы!..
Ақырзаманның шапқыншылары арғымақтарын аспанға секіртіп, даланы дүр сілкіндірді. Олардың өз та­қы­рып-мәтіндері бар.
Солардың қақ ортасында жазушы Роллан Сейсенбаев…
Құмға тұншыққан Аралдың үстімен ұшқанда – бала кезімде «Сталинабад–Москва» поезының вагонынан ыстық құм­ға секіріп түсіп, «Арал» станциясы­ның алтын балыққа толы базарына, ыл­­ғи ақ адал күлімсіреп тұратын ба­лық­шыларына таңырқай қараушы едім – мен ылғи да «Құм кезген өліктер» романын есіме аламын.
Тағы да есіме алатыным, құмға тұн­шыққан Аралдай болған Кеңестер Дер­жавасы болатын.
Арал судан қаталап өлген жоқ, оны қинап, қорлап өлтірдік.
XX  ғасыр  ұлттарды… мемлекет­терді… теңіздерді ойланбастан құрбан­дыққа қия беретін.
О!.. Қайдасыңдар қайран, майлы алтын балықтарым!
Қайдасыңдар, ылғи күліп қана тұ­ра­тын ақ адал Арал балықшылары?
Арал қайда?
Кеңес Одағы қайда?..
Оларды өлтірген қаныпезерлер қайда?
…Романның финалында бас қаһар­ман балықшы Насыр шал Тәңірдің өзі­мен жекпе-жекке шығады. Кәрі ба­лықшы айтады:
«О Құдай, мен өлімнен де, тозақ оты­нан да қорықпаймын. Сен менің тен­тіреген байғұс халқыма көмек жаса­сайшы, а?.. Көк теңізіміз өлді. Енді Балхаш өлім халінде, ертең Зайсан өле­ді. Кәрі Ертіс те суалып болды деседі. Дешті-Қыпшақ даласының тең жарымы шөлді әм шөлейт құмға айналды. Ертең Ана-Жер мен Адамның өзі де құрып бітеді. Саған керегі сол ма?!
О, қымбатты Роллан!
Аралдың қарт балықшысының жал­­барынған өксік үні Адамзат бала­сының басына қайта төнді…
Он мың Атом бомбасы өз сағатын тосып дайын жатыр!..
Ақырзаман Сағатын!..
Сонда бүкіл Қара жер Семей полигонына айналады. Сен соны болдырмаймын деп талмай жаздың, жан дау­сыңмен ышқына айғайладың.
Егер жазушылар мен пайғамбарлар айғайлап, сес көрсетпесе, – үндемесең Құдайды сатқандығың емес пе? – онда он мың атом бомбасы өз сөзін сөйлейді, ол кезде ұйықтап жатқан, жеп жатқан, ішіп жатқан, үнсіз күн кешкен Адамзат баласының төбесінде он мың атом бомбасы соңғы Салтанатты салют аша­ды.
Қадірлі жазушы, ақын, пайғамбар Роллан Сейсенбаев!
Сенде ұйқы жоқ!..
Сен жан даусыңмен айғай салуда­сың!.. Жан салып азан шақыруда­сың!..
Сен ұйықтап жатқан немкетті адам­дарды оятудан бір таймадың. Бұл көзсіз ерлік, дұрысы Рухани ерлік еді.
Сен сағымдай Даңқтың соңына тү­сіп  жүгірген жоқсың, көңілсіз Байлыққа да қызықпадың!..
Сонан да сенің жүрегіңе екі операция жасалды, жеті жамау (шунт) тігілді, сенің қайғың көктемде құлпырған Деш­­ті-Қыпшақ  даласындай,  жана­шыр­лық­қа толы.
Адамды ұлылық тұғырына пәк адам­гершілік, ұлы жанашырлық, тең­дессіз имандылық қана көтере алады.
Сенің азаматтық ерлігіңе басымды ием!
Сені қашан да мерейлі күлкілері езу­лерінен кетпейтін сұлу әйелдер қор­шап, қолдап, әлпештеп жүрсін!..
Сенің қасыңда шараппен қандарын қыз­дырған жайдары ақындар да бірге бол­сын.
Көне ойшылдар да!..
Әулиелер де!..
Сөздері найзағайдай жарқылдаған Пайғамбарлар да!..
Бар бол, Роллан!..