Осыдан екі жыл бұрын шамасында сондай қазаға жиналған топтың ортасында болғанымыз бар еді. Сұ­растыра келсең қасыңдағы әйелің қарын бөлең бо­лып шығатын ілік-шатысты қазақпыз ғой. Жақсы араласатын досымыздың немере ағасының қар­тайған әкесі о дүниелік болып, соған көңіл айта бар­ғанбыз. Немере ағасы деп отырғанымыз, білдей бір ауданның әкімі, елге танымал азамат. Арғы тегінен бері қарай сырмақ шетінде келе жатқан белді, бе­делді адамдар. Зират басында қара нөпір халық. Иін тіресіп жүр. Жасы келсе де әкенің аты әке ғой. Әкім ба­ласы қара көзілдірік киіп амандасқандардың қо­лын сүлесоқ алып, қабыр басында шалқайыңқырап тұр­ды. Марқұмға топырақ салу – мұсылманның парызы. Қадамы сауаптан болады. Ол туралы қасиетті Құ­ранда да, пайғамбардың Хадис шарифінде де ай­тылған ғой. Кім болса да марқұмның жамбасы жерге тиіп, беті жабылысымен жапа-тармағай топырақ салу басталады. Айналасы төрт күрекке әр жақтан төніп, қол созып жатқандармен иық қағыстыра сен де мұ­сыл­мандық қарызыңды өтейсің… Бір адам келді. Кет­ті. Бар болғаны сол ғана сияқты. Жұртқа қарасаң асы­ғулы сыңайлы.
Жерге тасталған күректің сабына қолымды соза бер­генім сол еді, оң жағымнан ентелей кимелеген бі­реудің қолы менен бұрын жармасты. Қарасам – Сол. Иә, сол! Ыржиып жылаған не күлген сықпытты ез­уін жиырды. Көздерінде қуақылықтың өлеусіреген оты жылт-жылт етеді. Қысқа күртесінің жеңінен арық бі­лектері сорайып шығып тұр. Қимылы да әбжіл. Кү­рек­ті нығарлай ұстап едел-жедел топырақты тастап та жіберді. Жарайды, кімнің кімде не шаруасы бар. Мен де «міндетімді» атқарып, кейін ығыстым. Арт жа­ғым­да әлгінің жақын танысымен ұшырастым. Сөйт­сем ол Әлгіні сырттай бақылап тұр екен. Ол ақырын ыммен қабір жақты нұсқады да, – Ананы көрдің бе? Ол осымен төртінші рет топырақ салып жатыр деп ыты­рына тіл қатты. Бақсам, иә Сол екен. Қара кө­зіл­дірікті әкімннің тап танауының астында мықшыңдап жа­тыр. Мені көрдің бе? – дегендей, әкімге жалтақ-жал­­тақ қарап қоятын секілді. Сөйтсек, ол қызметте өскісі ке­ліп жүрген қу екен. Кейіннен Сол, – Әкесі өлген­де әкім­нің көзіне ақыры түстім ғой деп мақ­та­ныпты. Естуім. Өлім үстінде, қабыр топырағын басып тұрып өзі­нің бақай есебін жасап үлгерген Сол сұмы­райдың әре­кеті, сықпыты көп уақыт көңілімнен кетпей жүрді. Мүм­кін бейшараға керек те болған шығар деп те қоя­мын. Бірақ қанша ақтағым келсе де санама симай қойды. Қазір осы тақылеттес оқиғалар аз ба? Біз осындай аяр, жеккөрінішті жағымпаздыққа қалай жеттік? Қызмет үшін, мансап үшін, атақ үшін талай жағдайға барғандарды естідік. Осылардың артында жал­бағай жағымпаздық тұр. Жоғарғы жақтан үлкен сый-орден күткен біреу некелі әйелін де бір дөкейдің ойнасы болуға көндіріпті деген де бар. Бұл бұ­ры­ны­рақта. «Арсыз болмай атақ жоқ, алдамшы болмай бақ қайда?» – дегенді Абай біліп айтқан-ау дейсің. Ал қа­­зіргі жастардың да амбициясы өте жоғары. Қайт­сем абырой-атаққа кенеле қалам, қайтсем атым жер жарып шығады деген өлермендік өрттей қаулап ал­ды. Әрине, ол үшін көбінесе жағына білу һәм паралай білу керек. Ләппай тақсыршылап құлдық ұру, өзінен зорға жайылып төсек, жастанып жастық болу, жі­ліктің майлы басын ұстағандарды жер-көкке сый­ғызбай мақтау – жалпы қоғамдық сипатқа ай­на­лып бара жатқандай. Кімнің тарысы көп болса соның тауығы бола салуға бейімділік, одан арланбау, қысылмау, керек кезінде оны да са­тып кете салу, тайғанақтық, тия­нақсыз­дық! Әсіресе, қазақы ортадағы мұндай былық пен шы­лық сұмдық жиір­кеніштілік туғызады. Иі­ліп тұру, итшілеп жүру, ит ая­ғын жалау. Ұяласың. Арла­на­сың. Осындай әлеу­мет­тік-пси­хология­лық сыр­қаттың қоздыр­ғыш вирусы жер­шіл­дікке, рушылдыққа әкеліп соқ­тыра­ты­нын несіне жасырамыз.
Қалай айтқанмен де қазақ рушыл, жер­шіл. Ұрандап шығуға ұмтылып тұ­ра­­мыз. Бір қолдың бес саласындай жұ­­мыла қалуға да бейілміз. Ол жақсы-ақ! Алайда, мұның керек кезінде ұлттық бір тұтастыққа кері әсері де жоқ емес. Әсіресе, сый-сияпат, сыбағалы табақ тар­­туға келгенде рушылдығымыз бен жер­шілдігіміз ұстай қалатыны да рас. Осы кеселді қоздыру­шылар негізінен қазақтың оқыған-тоқығандары, сырмақ шетінде жүрген­дері. Өз басым жеме-жемге келгенде «ол – өзіміздің жігіт қой» дегендерді талай естідім. География мен биография туралы әңгіме тегін айтылды дейсіз бе? Кезінде Ға­бең, Ғабит Мүсірепов айтты дейтін «Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін» деген аталы сөз ашынғандықтан болар. Қа­­зақтың өз ішінен жүзге, руға бө­лінуі орыс отаршылдары үшін жақ­сы көзір болды. Кеңес кезеңін­де де солай. «Бөлінгенді бөрі жейді» деген баба қазақ. Қазақтың кең да­ласында тарыдай ша­шыраған аз қазақтың іштен іруі кімге болса да ке­рек. Ғабең демекші, «Қыз Жібек» кинофильмінде Төлеген айтатын мына бір ащы шын­дық бар: «Мына да­лаға сен де сиясың, мен де сиямын. Сыймай жүр­ге­міз жоқ, сиыса алмай жүрміз ғой!». Шеттен келген қан­дас бауырларымызды «қы­тай», «мұңғұл», «қа­ра­қал­пақ» деп атауға құлақ та үй­рен­ді. Қазақ жат бауыр емес еді ғой, осы қайдан кел­ген?! – дейсің де қоясың. «Ағайынның аты озған­ша ауыл­дастың тайы озсын» де­ген аталы сөз қайда қалды? «Өзіміз шыққан төбе биік болсын» дейтін іштарлық, көреалмаушылық, қыз­­ғаныш, надандық осы қазақтың етегіне қашанғы кәріқыздай жабыса береді? Тегіңді таны, жеті атаңды біл, бірақ өзгеден өзіңді артық қойма. Рас, қа­зақ жүзге, руға бөлінбейді, ол жүзден, рудан құра­лады. Мұндай әлеуметтік-тектік институт Әз Тәуке­лер­дің заманында керек болды. Рушылдық пен жер­шілдік биліктің жоғарғы буынына дейін дендеп кет­се кімге не өкпе артарсың. Қазақтың жүзге, руға бөлінуі – қанына сіңген қасиет емес. Ол мы­сықтілеулі біреу­лер үшін ғана керек. Тегінде Абай «Атаның баласы емес, адамның баласы бол» дегенде осыны мең­зесе керек. Маған сіздің атаңыздың кім бол­ғандығы емес, қаны бір, жаны бір, арманы, мақсаты ор­тақ қазақтығыңыз керек.
Тәуелсіздікпен бірге қасиетті дініміз ислам қайта оралды. Мұсылманшылдыққа, имани ілімге, діни құндылықтарға бой ұра бастадық. Қаншама мешіттер салынды. Әсіресе, жастардың жан дүниесінде ізгі ислам бүр жарып, ізгілік пен қайырымдылық қанат жайып келеді. Ең аяғы арақ-шарапсыз той өткізетін бол­дық. Қуаныш па? Қуаныш! Алайда, дін атын жамылған радикалды бұзық ойлы секталар да ашық қо­ғамның есік-терезесінен ентелеп еніп алды. Құл­шылығы бөтен жат діндерді айтпағанда, қырық пышақ болған исламның содырлы, сойқан жат ағым­дары жастардың санасын улап бара жатқандығы бізді алаңдатуға тиіс. Ұлтын сүймейтін, ата-анасын қа­дірлемейтін, тілін, тарихын, салт-дәстүрін түбе­гейлі мансұқ ететін, шариғатты басқаша түсіндіретін, соны айналасынан талап ететін, өмір тіршілікке тек өлім үкімімен қарайтын фундаменталист қазақ жаста­рының күн санап көбеюі ұлт үшін өте қауіпті. Мынандай бір оқиғаның куәсі болдым. Жақын туысымыз қайтыс болып, жерлеуге бардық. Марқұмның балалары, жиендері исламның басқа ағымында екенін білетінбіз. Қабір басында ауыл ақсақалы марқұмның жетісі, қырқы, жылдығы берілмейтінін айтты. Жи­налған жұрт абыр-гүбір болып қалды. Туыс біздікі, ағалық жолымыз да бар. Сол себепті бұ­рын­ғының дәстүріне сай болу керектігін ескерттік. Мар­құмның жетісін, қырқын белгіледік. Бірақ артынан естуімізше балалары өз білгендерін істепті. Ол-ол ма, бір ауылда мезгілсіз қайтыс болған келіншектің қа­засын көрші ауылда отырған төркін жұрағатына да естіртпей таң асыра апарып ешкімге көрсетпей көміп тастаған да жағдайлар болған. Қазақ ауылында. Қаладағы бір тойда «Келіннің бетін ашу деген болмайды! Ол – Аллаға серік қосумен бірдей!» деп лаң салғандар да болған. Ата салтыңа, баба дәстүріңе балта шабатын бұл қандай дін? Аз жылдың аумағында бұл қазақ қалай ауып, басқа арнаға төңкеріліп кетті?! Қоғамның енді бір бұрышында гейлерді, го­мо­сек­суа­листерді ашықтан-ашық насихаттайтын, солардың құқын қорғайтын топтар шыға бастады. Қазіргі жас­тардың бірі әсіре діншіл-радикал, енді бірі шайтани ілімнің шырмауында жүрген батысшыл.
Ауылдық жерлердің өзінде де дәстүрлі қазақы тәр­бие осалданып кетті. Үлкенді сыйлау, құрметтеу, иба­лық, кісілік таныту секілді ізгі қасиеттерден айырылып барамыз. Қайда да тайраңдаған тантықтық. Төске шауып, басқа өрлеу. Кішімін деп именбейді, қым­сынбайды. Айыл жыймайтын антұрғандық. Ой­сыз­дық, санасыздық! Менің бір досым былай айтып еді: «Былтыр отбасыммен шалғайдағы ауылға бар­дық. Қара шаңырақ деп әкемнің үйінде жаттық. Әке-ше­шем­нің о дүниелік болғанына да біраз жыл болған. Шаңырақта кенже інім отыр. Амандасып, келіп-кету­ші көрші-қолаң, ағайын-туыс баршылық. Жасы жет­пісті желкелеп қалған жақсы көретін бір жеңешем келді. Отырғандарымыз қопарыла тұрып орын беріп жа­тырмыз ғой. Сонда әлгі жеңешем: «Қарағайдай қайын ағам мен қайран тәтем отырған үлкен үйдің бір бұрышы да маған жарайды. Мен келінмін ғой, жо­ғары шықпаймын!» – деп төрден озбай отыра кеткенде менің де ішім жылып, ата салтқа әлі де құрметпен қарап келе жатқан асыл жеңешеме еріксіз елжіредім. Және сол жерде басқа келіндерге үлгі етіп айттым». Осындай қазақы сыйластық пен бе­рекенің ауылы неге алыстап кетті? Біз көрген жеңе­шелеріміз, келіндер үлкендердің атын тергеп, түп-тұқиянын былшылдатып отырмаушы еді. Бұл ға­жап дәстүр Қытайдағы, Моңғолиядағы қандаста­ры­мызда әлі күнге дейін жақсы сақталған. «Тәрбие – от­ба­сынан» деп қанша айтқанымызбен, өзі қазақылықты қош көрмеген ата-анадан қандай бала өсіп шы­ға­ды?
Білім нәрсіз, оқулық сапасыз, мұғалім қағазбасты, ата-ана қолбайлаулы. М.Әуезовтің бір әңгімесін оқы­маған қыз-жігіттер университеттің филология фа­куль­тетінде, Тұрар Рысқұловты білмейтін студент та­рих факультетінде оқып, соны «жап-жақсы» бағамен бітіріп шықса таңқалмаңыз. Қазақ баласының қо­лындағы оқулықтағы «Қамбар батыр» жырында арақ-шарап, темекі насихатталып жатса оған кім жауап­ты? Әрине, оқулықты жазған авторлар, Білім ми­нистр­лігі! Қазақтың ежелгі тәрбиелік дәстүрін, өмір­лік ұста­нымын, философиялық көзқарасын атам за­манғы ырым-тыйым деңгейінде қалдырып, оған мән бермеу­шіліктің ақыры осыған әкеліп отыр. Мұх­тар Әуезов «Ел боламын десең, бесігіңді түзе!» дегенде осыны біліп айтқан болар. Бесігінен түзелмеген елдің ертеңі бұлдыр. Ұлттың рухани тұтастығы әуелі осыдан бастау алса керек. Сіз не дейсіз?
Қалада баласы оқитын ауыл қазағы ұялы те­ле­фон­мен сөйлескен сайын, «балам, шешең екеуіміз сені сағындық!» десе керек. Сонда баласы: «Са­ғыну-мағыну деген ол не нәрсе, онанша ақша сал­май­сыңдар ма!» деп дүрсе қоя берсе керек. Былай қа­ра­саңыз жай ғана нәрсе сияқты. Алайда, адам бо­йын­дағы сағыныш, аңсау, таңқалу секілді табиғи сезімдердің жұтаңданып бара жатқанын аңдатпай ма? Тіршілігіне мәттақым бір ағам айтқандай мына өмір арпалыс!
Айналаң жанталас. Қапы қалмайын деген қарба­лас. Алас-күлес. Таңның атысы, күннің батысы тыр­баң-тырбаң әрекет, тық-тық жүріс. Не үшін? Ақша табу керек! Ақша – тіршіліктің кілті, байлығыңның көзі, алаң­сыз өмір сүруіңнің кепілі! Не қылсаң да ақша тап! Сенің қалай тапқаныңда ешкімннің шаруасы жоқ. Ұрла. Жымқыр. Ебін тап, екі аса! Ақшасыз құның бес тиын, күнің қараң. Ешкім бөліп бермейді. Тірнектеп тапқаныңды өзің де иттей қорисың. Мына заманда ақша – бедел, абырой, сыйластықтың жөн-жорал­ғысы. Ақшасы жоқ адамды ешкім сыйламайды. Ақша таппасаң отбасыңа да қадірің жоқ. Ақша – қаруың. Онымен қорқытасың, әлімжеттік етесің. Ақшалы болсаң ешкімнен қорықпайсың. Керек болса сатып, паралап аласың. Ақша – абыройың! Қайда барсаң да басыңа емес, байлығыңа қарайды. Соған сай сый-сияпат қылады. Ақшадан құнды нәрсе жоқ. Ақша – би, сен – құл. Ақша болса… бәрі болады! Осындай психология мамыражай қазақтың мінезіне дерт болып жабысты. Бесіктегі баладан бастап ақшаны жақсы көретін болды. Ақыл сұрамайды, кеңес тыңдамайды. Тек ақша сұрайды, ақша алғысы келеді. Ақшаң болмаса ағайының да алпыс шақырым алыс жүретін болды. «Кедей бай боламын, бай құдай боламын» де­ген зауал заман ұлттық мінезімізге салқындық, немқұрайлылық, өзімшілдік секілді жат пиғылдарды сіңіре бастады. Анау жылдары осы қазақ бір-біріне келіп-кеткіш, сәлем-сауқат сұрағыш, барын бөліс­кіш, жоғын түгендегіш, көпшіл секілді еді. Ша­қыру­сыз шапқылап бара беретін, бұлданбай, тұл­дан­бай келе беретін. Барың да жоғың да бірдей. Жылы қабағың, кең пейілің, бар мәзірмен дастарханның жиналмай тұрса болды. Сағынып табысып, қимай қоштасып өмірдің бір сәтінен риясыз көңіл-күй жасайтын-ды. Ал қазір ше? Айналасы он-он бес жыл­дың ішінде мүл­д­ем өзгеріп сала берді. Шақырмаса бармайсың. Кел де­месе кірмейсің. Оның өзінде таңдап, талғап. Ән­шейін көңілжықпастыққа. Әншейін бір міндетті ат­қару секілді. Борыштан құтылу сы­ңайлы. Сен де албы­рап бармайсың, олар да жалбырап қарсы ала қой­майды. Астыңа мінген көлігіңе, қыз­метіңе, киген киіміңе, атақ-абыройыңа қарай. Сылың­ғыр, сұлу, сыпайы сыйластық. Әншейін сіз бен біз. Өзімсіну атымен жоқ. Жақыныңа да жатсың. Баяғы­дай еркін емессің. Қаладағыларды қойып, ауылдағы қазақ та бая­ғыдай кіріп-шығып мидай араласып жатпайды. Томаға-тұйық. Тоң-торыс… Бұрын осы қазақ жақсыға да, жаманға да елең ете түсуші еді. Жақсысына қуанып, жаманшылығына кейіп. Қазір селт етпейді. «Е-е, солай болып па?» деп те ерін жыбырлататындар аз. Жандары сірі, іштері мұздай, жүректері тастай. Еш нәрсеге шімірікпейді. Құлағының еті өлген. Жүрек еті берішке айналған. Қайыңның безінен қатты. Бұрындары «сағыну», «аңсау» деген жақсы көңіл-күй болушы еді. Осы қазір адамды адам сағынбайтындай көрінеді. Керісінше, жалыққан сыңайлы. Сағынышты сәлем хаттарды айтсайшы! Әппақ параққа жылы жүрегіңнен, ыстық көңіліңнен мөлдіреп, тізіліп түсетін сол маржандай сөздерге толы хаттар расында «Са­ғы­нышты сәлем хат» деп басталушы еді ғой. Сол хат­тарды апталап, айлап күтесің. Он қайтара оқисың. Жүре­гіңннің сыртына басасың, жастанып жатасың, қылау тигізбей сақ­тайсың. Сол сағыныштарды мате­риалдық бай­лықты мақсат тұтқан мына қоғам мен техно­крат­тық үрдіс сағымға айналдырып жіберді. Құрт­тай жеп бітті. Ақпарат пен телекоммуникациялық бай­ланыс қан­шалықты жақындаған сайын, жиілеген сайын адам­дардың жан дүниесі соншалықты алыстап барады. Сағыныш тек көркем әдебиеттегі кейіп­кер­лерде ғана қалғандай сезіледі! Сіз кімді сағынып жүр­сіз?! Сізді біреу сағына ма?
Әне, анау көшемен бір қазақ кетіп барады. Иіні тү­сіңкі. Киімі жұпынылау. Жүрісі сылбыр. Бойы еңкіш. Шаршаңқы. Жүзі сынық. Ұрты суалыңқы. Көзіндегі от әлсіз. Бәлкім, мына тіршілік титықтатқан. Бәл­кім…
Қалай айтқанмен де бүгінгі қазақтың іші алай-дү­лей, сырты ала-шұбар.