Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ,
Қазақстанның Халық жазушысы

Газетіміздің өткен санында Қытайда тұратын қаламгер, Қытай Мемлекеттік сыйлығының иегері, шығармалары көптеген тілдерге аударылған Жұмабай Біләлұлының «Мо Ян бізге сәлем бере алмайды» атты сұхбаты жарық көрген болатын. Осы апта басында газет поштасына Қазақстанның Халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовтың сұхбаты келіп түсті. Қабекең Жұмабай Біләлұлының сұхбатына біраз сын айтыпты. Әрине, әдебиет – сан алуан пікірдің, көзқарас­тың, эстетикалық танымның майданы. Біздің мақсат – айтыстыру, тартыстыру емес, өзара пікір алмасу мәдениеті болғанын қалаймыз. Әр қаламгердің өз айтары, өз уәжі барын ескере отырып, Халық жазушысының сұхбатын жариялап отырмыз. Егер қарсы тараптың қатар үні, берер жауабы болса, мәрхабат. «Қазақ әдебиеті» – барша қазақ қаламгерлерінің ортақ мінбері.

Редакциядан

---

– «Қазақ әдебиеті» газетінің 12-шілде күнгі санында Қы­тай­дан қыдырып келген Жұма­бай Біләлұлы деген жазушының сұх­ба­ты жарияланған екен. Сол сұх­­батқа көзіңіз түсті ме? Оқы­ған болсаңыз, алған әсеріңіз жайында айтып берсеңіз.
– Иә, бұл сұхбат «Қазақ әде­биетінің» өткен санында жарияланды ғой. Оқымасқа болмады. Өйткені тақырыбының өзі айқайлап тұр екен: «Мо Ян бізге сәлем бере алмайды», – депті. Бұндай сыпайылықтан жұрдай тепсінген тақырыпты қалай оқы­массың?! Ал, енді Жұма­бай­ға сәлем бере алмай, қор болып жүрген Мо Ян кім дейсіз ғой? Мо Ян – Қытайдың аса көрнекті жазушысы. 2012 жылы Нобель әдебиет сыйлығын ал­ған, бүкіл дүниежүзі білетін, шы­ғармалары әлемнің көпте­ген тілдеріне аударылған, жұрт мойындаған ірі қаламгер. Ал оны менсінбей отырған мына Жұ­мабай Біләл кім? Бұл Қы­тай­­дың Шыңжаң өлкесіне қарайтын өзіміздің Тарбағатай аймағының тумасы. Мен онымен қоян-қолтық араласпасам да, сыртынан біршама білемін. Жасы биыл сексенге келген екен. Өзінің айтуына қара­ғанда, біраз шығармалар жазған көрінеді. Өзі сонысын мақтаныш етіп, Мо Янды көзге ілмей жүргені сол екен. Мо Ян­ды менсінбейтін тағы бір себебі: Мо Ян күні бүгінге дейін бірде-бір мемлекеттік сыйлық ал­мап­ты-мыс. Ал Жұмабай ол сый­лықты үш рет алыпты. Демек, Мо Янның қолы жетпеген сый­лықтарды алған Жұмабайға Қытайдың көп жазушылары сәлем бере алмайтын көрінеді.
Осы жерде оқырмандарға түсінікті болу үшін анықтап айта кетейік. Әрі-беріден соң, «Мо Ян кім, Жұмабай кім?» – деген сұрақ туады. Жұмабайды білеміз, қолда өскен бала дегендей, оның қалам қауқары да, жазушылық деңгейі де әдебиет­ші қауымға біршама таныс. Басқасын айтпағанда, бұл енді Қытайдың қазіргі үкіметіне жа­ғып жүрген жазушы. Басқа қазақ жазушыларының талайы «Мәдениет төңкерісі» кезінде, оның алды-артында Тарым лагеріне айдалып, жазаланып жатқанда, Жұмабай еш кедергі көрмей, тұяғын тас қақпай келе жатқан белсенді қаламгер. Оған үш рет сыйлық беруі де тегін емес. Қашанда билеуші үкіметтің өзіне кіріптар болып отырған аз санды халықтардың қолайына жаққан жарамсақ біреулеріне сыйлық беріп, бет-жүздікке ұстап отыратын әдеті. Сонан кейін Қытайдың «Мем­ле­кеттік сыйлығы» дегеннің дәрежесі де біркелкі болмаса керек. Ол біздегі сияқты жылдар бойы талқылап, сараптан өткізіп, дауыс беру жолымен ғана берілетін сыйлық емес. Ол сыйлықтарды жоғары жақтың қалауымен әр журнал, әдеби ұйым, әр баспа өздері беретін көрінеді…
– Сөзіңізді бөлейін, Қабеке, Қытайда әдебиетке берілетін «Лушүн әдебиет сыйлығы», «Маодүн әдебиет сыйлығы» де­ген екі үлкен сыйлық бар. (Мао­дүн әдебиет сыйлығы – Қытай Жазушылар одағы та­ғайын­даған, роман жанрына ғана берілетін ең жоғарғы сыйлық.) Әрине, бұлардан басқа да «Лаушы әдебиет сыйлығы», «Ха­лық­тар достығы әдебиет сыйлығы» деген сияқты көпте­ген сый­лықтары бар. Жаңағы өзіңіз айтқан әрбір журналдың, баспалардың сыйлықтары да толып жатыр. Бізде Қытайдан келген біраз ақын-жазушылар осындай кішігірім сыйлық­тардың біреуіне қолы жетсе болды, «мен Қытайдың Мем­лекеттік сыйлығын алған адаммын» деп жүргендеріне де куә болып жүрміз. Ал Жұма­байға сәлем бере алмай қор болып жүрген Мо Ян деген жазушы Маодүн сыйлығын 2011 жылы алған екен. Керек болса, Мо Ян шет мемлекеттердің берген сыйлықтарын қоспағанда, осы күнге дейін тек Қытайдың мем­лекеттік дәрежедегі он төрт әде­би сыйлығын алыпты (Сен­бесеңіз, ғаламторды ашып, «Мо Ян» деген есімге іздеу салыңыз).

– Жұмабайдың көлденең тар­та беретіні – сол алған сый­лық­та­ры көрінеді. Екінші, менің та­ғы бір секем алып қалғаным: бұл өзі сыпайылықтан жұрдай жігіт екен. Мо Ян деген өзінің отандасы, дүниежүзі мойындап отыр­ған, Нобель сыйлығын алған, қалай дегенмен де, Қытайдың ірі жазушысы ғой. Ал Жұмабай: «Мо Ян бізге сәлем бере алмайды», – деп күпінеді. Онысы тым күпір­лік, сыпайылықты ұмытқандық, жәй мақтан емес, тым асыра сіл­те­ген даңғойлық деуге болады. Ал Мо Ян болса, Жұмабайға мүл­де кереғар, Қытайдың оппози­ция­лық пландағы жазушысы. Ол әрқашан халық жағында. Өз басым Мо Янның екі кітабын оқып шықтым. Ол – Қытайдың бюро­крат­тық ішкі саясатын, теңіз жағалауындағы балықшылар­дың, басқа да қара халықтың би­­ліктің табанында қалай тапталып, қор болып өмір сүргенін, сондай қиыншылықта қалып­тасқан халықтың психологиялық бет-бейнесін дәл көрсете алған патриот жазушы. Жұмабай соны түсіне алмайтын, түсінгісі де кел­мей­тін сияқты. Көпшілік үкімет­ті мақтаған, билікті жақтаған шығарма болса, ол және мемлекеттен сыйлық алса, сол ғана жақ­сы шығарма болады деп тү­сі­не­тіндей. Ал, Мо Янның реалис­тік бағытты ұстанған, шыншыл­дықты ту еткен болмысын дер кезінде байқаған Еуропа оған Нобель сыйлығын өте әділдікпен беріп отыр. Тар қыспақтан қи­нал­май өтіп кетіп жүрген, жолы болғыш жазушы өзінен басқаны көзге ілмейді. «Шыңжаң жазушыларынан кімді атайсыз?» – деген тілші сұрағына, Шыңжаң­да­ғы бірде-бір ірі жазушының атын атамайды. Қырық жыл түр­меде отырған Қажығұмар Шаб­данұлын, жиырма жыл Тарым лагерінде болған Задақан Мыңбайды айтпайды, Тұрпан лагерінде ондаған жылдар отырған Рахметолла Әбшеұлы мен Омарғазы Айтанұлын айтпайды, жиырма жыл Ақдала лагерінде отырған Мағаз Раздан­ұлын да аттап өтеді… Қысқасы, Шыңжаң қазақ әдебиетін жаса­ған Жұмабайдың жалғыз өзі сияқ­ты. Ондағы ұстап отырған кө­зірі – үкіметтен алған сый­лық­тары, сонысын қайта-қайта көлденең тарта береді.
Менің білуімше, Жұмабай тарбағатайлық бола тұра, Шәуе­шек гимназиясына түсіп оқыма­ған, кейін Шыңжаң институтын да толық бітірмеген деп естідім. «Осы жігіттің оқуы шала», – деуші еді білетіндер. Сұхбатқа берген жауабынан сол шалалық байқалып тұрады.
– Бұл Жұмабай Біләлұлы кім­дерді ұстаз тұтады екен, сол жа­ғын байқадыңыз ба? Өзін Шоло­хов­тың шәкіртімін дейтін көрінеді, сол ұстазынан бойына жұққан бірдеңе бар сияқты ма? Бұл туралы не айтасыз?
– Бұл өзі оқуы шала жігіт де­дім ғой, жүйелі білім алмаған. Сон­дықтан да болар, сұхбатында әлсін әлі Шолоховты айта береді. Жұмабайдың орысшаға тісі батпайды ғой, сол баяғыда Хасен Өзденбаев аударған «Тынық дон» мен «Көтерілген тыңның» бірер томын оқыған сияқты. «Бір кіта­бын жеті рет оқыдым», – депті. Әңгіме қанша оқығанында емес, содан қанша нәр алды, Шолохов­тың қанша шарапаты тиді деген мәселеге тіреледі ғой. Мен осы Жұ­мабайдың бірнеше шығар­масын оқыған сияқты едім. Бірақ мен одан Шолоховтың шарапатын көре алғам жоқ. Орыс әде­бие­ті түгіл, ол қазақ жазушыларын бір-біріне шатыстырады. Жазушы кім, аудармашы кім? Бір жерінде аударма арқылы дара­ланған Әуезов пен Өзденбаевты жақсы білем депті. Жөн дейік. Бірақ Әуезовті сүйсініп оқып отырған Жұмабайды көріп отыр­ғамыз жоқ, «аударма арқылы дар­аланған», – дейді. Ал Өзден­баев Шолоховтың бірнеше кіта­бын аударғаны рас (Кейін ол аудармалар жарамай, 2011 жылы А.Елшібеков, С.Талжанов, Қ.Сағындықовтар қайта аударып, «Аударма» баспасынан шы­ғарған болатын). Соның ертеректе аударған бірер кітабын оқыған көрінеді және оны «ерінбей оқыдым», – дейді. Ерінгенде қайтер екен? Қазір бізде Өзден­баев­тан асып түсетін талай аудармашы бар. Құдайға шүкір, Қазақс­тан қазір орысшаға жетіл­ген ел ғой. Аудармашыны сондай пір тұтатындай жағдай жоқ. Қазақстаннан Әуезовтен кейін Оралхан Бөкейді тілге тиек етіп­ті. Өйткені «Оралханда Шоло­хов­тың стилі бар», – дейді. Мен екеуін де жақсы білетін сияқты едім, Шолохов пен Оралхан үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жазушылар. Шолохов эпостық планда, эпопеялар жазған реалист жазушы, ал Оралхан әңгіме, повестер жазған романтик жазушы болатын. Оның жазу ма­шығы, стилі Шолоховқа мүлде жұғыс­пайды, екеуі екі сарындағы жазушылар. Жұмабайдың сол екеуін бір-біріне қалай теліп отырғанын түсінбедім. Сөккенде не табасың, арнаулы универ­ситеттік білім алмаған адамда ондай-ондай шалағай, сауатсыз­дық бола береді.
Тағы бір жерінде «менің қа­ламым жүйрік болғандықтан, ме­нің ешкімге ұқсамайтын­ды­ғым­нан, Қытай жазушылары менің алты томдығымды қытай­ша басып шығарды», – дейді. Жоғарыда айттық қой, Қытай чи­нов­никтерінің, Қытай идео­лог­тарының Жұмабайға неге әукесі түсе қалғандығын. Олар, әрине, Жұмабайды ұнатқан соң, басып отыр. Жұмабай – Қытай билігіне жаққан, ұнаған, соған барынша қызмет еткен жазушы. Ал, енді «мен әдебиетке форма жағынан жаңалық енгіздім, ме­нің бір шығармам бар, бір-ақ сөйлемнен тұратын, ең соңында жалғыз нүкте қойылады, басқа жерінде үтір, нүкте жоқ», – дейді. Біз де біраз шығарма жазған адамбыз ғой, ондайды көз алдыма елестете алмадым. Ондай сы­дырта жазу менің көз алдыма елестемейді. Әдебиет болған соң оның әр сөзінің нәрі болу керек. Әр сөйлемінен оқушының алатын ләззаты болуы керек. Әр сөйлемнің өзіндік түйіні болуы керек. Жалғыз сөйлемнен тұра­тын шығарма жазу, сірә, Жұмабай сияқты «новатор» жазушының ғана қолынан келетін шығар.
– Сұхбаттың бір жерінде Біләл­ұлы: «Енді он жылдан кейін Шыңжаңда қазақ әдебиеті болмайды», – деп көрегендік жасаған екен, солай болуы мүмкін бе?
– Жұмабай ол жақтағы күй­зеліп жатқан қазақтың хал-жағ­дайы туралы ауыз ашпайды, оны көрмейді дедік қой. Қазақстанға келгенде сол Қытайдағы жағ­дайды көзімен көріп келген тірі куә ретінде соны айтуы керек еді ғой. Атамаңыз, бұл жігіт ол жа­ғына баспайды. Сөйте тұрып, «енді он жылдан кейін қазақ әдебиеті ол жақта тоқтайтын шы­ғар», – деп кесіп айтады. Оны және қынжылып, өкінішпен, уайым­дап, қайғырып айтпайды, мақтаныш ретінде айтады. Қы­тайға сіңісіп кеткеніміз сонша, он жылдан кейін қазақ әдебиетін жауып тастауымызға болады де­ген мағынада айтады. Ондағы халық, ұлт дегеннің Жұмабай үш­ін ешқандай мәні жоқ сияқты. Меніңше, ұлттан тыс тұратын жазушы да болмайды, әдебиет те болмайды. Менің ол туралы жаз­ғандарым бар. Мен «адамзаттың жазу­шысымын» дегенге қарсы­мын. Ұлттың азаматы, ұлттың жазушысы болады. Өз ұлтының мұңын мұңдамаған, жоғын жоқ­та­маған адамды жазушы деп атау­дың өзі артық. Үкіметтен сыйлық алдым деп кеуде керудің керегі жоқ. Ол мақтанатын нәрсе емес. Сұхбаттың бір жерінде том-том тарихи шығарма жазған Жақ­сылық Сәмитұлын қосақ арасында мүсіркей еске алады. Мені мүлде атамайды, атамай-ақ қойсын, атамағаны жақсы болды. Бірақ ұлттың тағдырын жазбаған жазушы – жазушы емес, ұлтсыз шығарма – шығарма емес. Мен өзім жазған «Дарабозды», «Тағ­дыр­ды», «Соңғы көшті» айтпай-ақ қояйын, жаңағы Жақсылық Сәмитұлының Оспан батыр туралы үш кітаптан тұратын тарихи романы бар. Ұлттық өлшеммен қарағанда, мына Жұмабайдың бүкіл жазғаны Жақсылықтың сол шығармасына тати ма? Жоқ, татымайды! Оқылмайды! Қа­зақ­с­танда Жұмабайдың шығармасы оқылмайды. Өйткені онда ұлттық өзек жоқ! Өзінің «ұстазы» Шолоховтан үйреніп жазған бір шығармасы бар ма? Бар болса, айтыңдаршы, бүкіл ұлттың тағдыр-талайын арқау етіп, кең масштабта жазған бір шығарма­сын атай аласыңдар ма? Жоқ қой. Алты томын қытайлар аударған екен, Жұмабайдың игілігін сол қытайлары көріп жатса керек, со­лар­дың сүйікті жазушысы екен, оған таласымыз жоқ. Менің жалпы сұхбаттан алған әсерім осындай. Сонан кейін газеттің тілшісі мақтаншақ жазушының жетегіне еріп кеткен, газет өзінің позициясын сақтауы керек қой. Біз Жұмабайдың алты кітабы қытайшаға аударылған екен деп емес, қандай позицияда тұрған адам, кімді қорғады, қазақ ұлтын қорғайтын, оған шырылдап ара түсетін қандай шығармасы бар, біз әрбір жазушыға, міне, осы тұрғыдан қарап, баға беруіміз керек!
– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбатты жүргізген
Әрмиябек Сағындықұлы,
сыншы