Қазір кәсіби музыкант, кәсіби әнші, кә­сіби суретші, кәсіби режиссер, кәсіби актер деген сөздер жиі ай­тылады. Кәсіби маманның өз ісіне мығым, әр ісіне жауапты ке­ле­тіні шын, алайда, кәсібилікке жету жо­лында өз ұлтының ойшылдары мен білімділерінің жазған-сыз­ға­ны­нан, ұлтқа қызмет ету жолындағы өмірлік тәжірибе­лерінен мақұрым қалса оның шеберлігі кімге дәру? Біздің бұл сөзіміз кәсіби ма­ман­­дар­ға деген қарсылығымызды аңғарт­па­са керек. Дегенмен, ұлттың өтке­нінен ха­бардар болу мен кәсіби дең­гейге көте­рілудің арасында бел­гілі бір мөлшерде кінәрат бар екенін растайды. Бұл жур­на­листикаға да қатысты. Сөз ұстаған маман­дардың қатарына журналистерді жат­қыз­сақ та бірсыпыра тілшінің сөз қа­діріне же­те алмауының салдарынан шалахаттық жағдай айқын байқала бастады. Бұл олқылық сөз қолдануға ғана емес, ойлау жүйесіне де нұқсан келтіре бастағаны да шындық. Біз бүгін журналистика сала­сын­дағы кәсібилік пен ой түйіндеу туралы бір­қатар мамандарға сауал жолда­ған едік. «Жас қазақ» газетінің бас редакторы Срайыл СМ­АЙЫЛ, журналист Талғат ЕШ­ЕН­ҰЛЫ, шығыс­танушы-журналист, «Азат Еуропа/Азаттық Радиосы» компаниясы Қазақ қызметінің онлайн-продюсері Ғалым БОҚАШ сұ­рақ­тарымызға төмендегідей жауап берді.

– Журналистиканы ақпарат тарату көзі ғана деп түсіну белең алған заман. Кезін­дегі үгіт-насихат құралы санайтын өлшем келмеске кеткендей, ағартушылық міндеті барын да ұмыттық. Біз секілді шағын ұлт үшін қағаз басылым міндетінің өзгешелігін қаншалықты ескеріп жүрміз. Жалпы, озық елдерде бұл жағдай қалай?

Срайыл СМАЙЫЛ:
– Қазақ бас­пасөзінің алғашқы қар­лы­ғаштары «Қа­зақ», «Айқап» газеттерінің бетін парақтасақ, бұл ба­сылымдардың кө­біне ағарту­шы­лық бағытта жа­рық көргенін түсі­не­міз. Сол ба­­­сы­­­лым­­­­дардағы Мір­жақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкей­ха­нов, Смағұл Садуақасов сынды арыстары­мыз­дың талдау мақалаларын да оқимыз. Олар тек қазақ жеріндегі оқи­ғалармен ғана шектелген жоқ, бүкіл әлемдегі оқиғалардан хабар жариялап тұрды. Мәсе­лен, Бірінші дүниежүзілік соғыс жайында, Юнанстандағы ахуалға назар ауда­рыңыз деген материалдар бар. Кейбір мұсыл­ман елдерінде, мысалы, Түркияда Грекияны әлі күнге Юнанстан деп айтады. Мұстафа Шоқай бір мақаласында Сырдария мен Әмударияның суын мақта алқаптарына бұру Арал теңізінің тартылуына әкеп соғады деп жазады. 1930 жылдардың ба­сында автор мақта өсіру саласындағы бә­секелестіктің экологиялық апатқа ұрын­ды­ра­рын болжаған. Демек, ХІХ ғасырдағы қазақ журналистикасы тек ағартушылық қызмет атқарып қана қоймай, экологиялық, экономи­калық проблемаларды талдап отырған. Әлихан Бөкейхановтың салық туралы, Ахмет Бай­тұрсыновтың жер өңдеуге қатысты жазған мақалалары осыған дәлел.
Тәуелсіздік алған жылдардан кейінгі қазақ баспасөзі де Қазақстан тәуелсіз­дігі­нің­ нығаюына көп қызмет етті. 1990 жылдар­дың басындағы «Ана тілі» газетіндегі матер­иал­дардың көбі ағартушылық сипатта бол­ды. Уақыт өте келе газет пен журналдың ролі әлсірей бастады. Ақпаратты газеттен гөрі тез тарататын телевизия шықты, телевизиядан соң болған оқиғаны сол уақытта тарататын интернет қолданысқа енді. Осыдан кейін ақпарат құралдарының функциясы біраз өзгеріске ұшырады. Дегенмен, қазақ журналистикасы әр түрлі сипатта – мәдениет, спорт, саясат тақырыбында өз міндетін ат­қа­рып келеді. Ал сапа туралы әңгіме бөлек. Меніңше, қазақ баспасөзі о баста ашылған уақыттан бері қарай көп өзгере қойған жоқ. Ол мемлекетке, ұлтқа, елге рухани дүние­лердің уақтылы жетуіне қызмет етіп келеді.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Журналистиканың әлеуметтік, ағарту­шы­лық, танымдық және т.б. жанама міндет­тері болғанымен, оның басты миссиясы объек­тивті, оперативті және балама ақпарат тарату екенін қаперден шығармауға тиіспіз. Оның мақсаты үгіт-насихат немесе тәрбие құралы болу емес.
Қазақ журналистикасының тұтас ғұмыры тоталитарлық жүйенің тұсында өткендіктен әлгіндей қасаң, жадағай түсініктер миға, сүйек­ке сіңісті болып кеткен. Және сол стереотиптер әлі күнге дейін ақпарат кеңістігінің аяғына тұсау салып, жарға итерумен келеді. Жойдасыз шектеуге, орынсыз цензураға жол ашып отыр.
Өкінішке қарай, Қазақстандағы ақпарат құралдары қазіргі уақытта онсыз да «оқу-тәрбие, үгіт-насихат құралы». Оның мұндай ролі истеблшимент үшін, ешкімнің немесе ешнәрсенің өзгеруін қаламайтын консер­ва­тив­ті топтар үшін аса ыңғайлы болуы мүмкін, бірақ бұл жағдай журналистиканың дамуына пайдасын тигізеді деп санамаймын. Керісін­ше, орасан кесірін тигізіп жатыр.
Ашығын айтайық, бұған жоғарыда айтқан цензура мен сүйекке сіңісті ғадеттер ғана кінәлі емес. Кінә өзімізден де бар. Бүгінгі қо­ғам­дағы, әсіресе, ләппайшыл мінез-құлық пен мансапқорлық, конформизм, өкінішке қарай, бізге де жұқты.
Біз қазір журналист емес, артель ұйым­дас­тыруға шыққан үгіт бригадаларына ұқ­сай­мыз. Сондықтан ақпарат құралдарының мойынына оған мүлде тән емес міндеттерді жүктеп, аясын тарылтпай, еркіндігін шектемей, шынайы, нағыз журналистика жасауға өзіміз мүдделі болуымыз керек.
Қағаз басылымға байланысты. Менің­ше, ақпаратты визуалды түрде бересіз бе, виртуалды түрде бересіз бе, ол маңызды емес. Ұзын­құлақпен де, аттың тұяғындағы, көгер­шін­­нің қанатындағы үшбу хатпен де өмір сүр­генбіз. Енді бес-он жылда ақпарат жет­кізу формасы да, құралы да түбегейлі өз­гере­тіні анық. Сондықтан журналист үшін маңыздысы ақпаратты немен бергенінде емес, қалай бергенінде ғой деп ойлаймын.Озық елдерде жағдай осындай.
Ғалым БОҚАШ:
– Тұтас алған­да Батыс елдерін­дегі басылымдарды жалпыұлттық газеттер, коммер­ция­лық таблоидтар және шағын са­ла­лық, я жер­гі­лік­ті бюллетеньдер деп кем дегенде үшке бөліп қарауға болады. Жалпыұлт­тық ірі газеттеріне анық, объектив­ті ақпарат пен сараптама тарату тән. Жеке авторлардың байсалды һәм бейтарап комментарийлер де жарияланып тұрады. Таблоидтарынан үгіт-насихат пен дидактикалық ағартушылық, саяси жарнама байқалады. Салалық, я жергілікті басылымдар шағын ғана қала тұрғындарына, я кәсіп иелеріне қа­жетті әлеуметтік-экономикалық, мәдени һәм кәсіби мәлімет беріп отырады. Мысалы, егер сіз Вашингтон түбіндегі Мэриленд штатына қарасты Бетесда қалашығының тұр­ғыны болсаңыз, терең, толымды һәм объек­тивті саяси сараптама оқығыңыз келсе, «Вашин-
гтон пост» газетін сатып аласыз; саяси өсек-аяң мен болжамдарға тәбетіңіз тартса, «Вашингтон таймз» таблоидын (форматы бродшит) қарап шығасыз; ал егер тұра­тын қалашығыңызда қай жол жөнделетінін немесе биоөнімдер сататын қандай жаңа дүкен пайда болғанын білгіңіз келсе, «Бетесда джорналға» үңілесіз. Бұдан бөлек дініңізге, тіліңізге, жасыңызға, нәсіліңіз бен кәсібіңізге қатысты да жеке-жеке категорияға жіктелген шағын газеттер жеткілікті. Барлығына тән негізгі ортақ сипат – биліктен тәуелсіз, цензурадан ада күйі түрлі көлемде табыс түсіріп тұр­ған жекеменшік бизнес. Жалпыұлттық газеттер мен таблоидтар «қандай да бір саяси бағытқа іш тартады» деп сыналып та жатады. Мысалы, жоғарыда айтқан «Вашингтон постты» «тым либерал», ал «Вашингтон таймзды» «тым консерватор» деп сипаттайтындар бар. Бірақ бұлардың бәрі қандай да бір оқиғаға қатысты барлық тарапқа сөз беру принципінен айнымайды. Өйткені, «тым біржақты басылым» ретінде аты шығып кетсе, оқырмандарының қатары сирейтінін, табыстары азаятынын жақсы түйсінеді. Ал барлық дерлік ірі басылымдардың тікелей, я жанама меншік иесі мемлекет болып қалған елдерде биліктен тәуелсіз, цензурадан ада БАҚ табу қиын. Шағын ұлт үшін бол­сын, алып ұлт үшін болсын тәуелсіз ба­сы­лым­дардың атқаратын міндеті біреу-ақ – елде не болып жатқанына төрт тараптан бірдей дүрбі салып, көпшілікке айна-қатесіз айтып отыру.

– Қазір ылдым-жылдым ақпараттармен ғана шектеліп, талдау жағына бармау қа­лып­ты жағдай. Бұл ұлтты да, оқыған ал­дың­ғы қатарлы азаматтарды да өсір­мей­тіні белгілі. Дүние ағымдарынан жетік хабардар болып, ұлттың жанына үңілмеудің ақыры неге апарады?

Срайыл СМАЙЫЛ:
– Интернет адам­ның ойлау қабілетін шек­тейді. Бұл – менің жеке пікірім. Ал журналис­тика са­па­сының төмен­деуіне ең бірінші кезекте бұ­қа­ра­лық ақпарат құ­р­ал­дарындағы жұ­­мыс істейтін адамдардың кітап оқудан қал­ғаны себеп. Кітапты көп оқитын журналист ыл­дым-жылдым ақпарат бер­мейді. Өзі куә болған оқиғаны қазақ жазу­шыларының немесе қазақ журналис­терінің бұрынғы жазбаларымен, болжамдарымен байланыстырып жазады. Айтар ойын оқыр­манға қызықты етіп, оқы­лымды етіп жет­кізудің тәсілдерін іздейді. Тақырыпты да қысқа-нұсқа, аз сөз­ге көп ма­ғына бере отырып, жинақы қоя алады.
Ал ақпарат берумен шектелу мәселесіне келсек, мәселен шетелдік ақпарат құралдары ақпараттың өзіне ғана емес, оның берілу тәсіліне басты назар аударады. Журналист өзі дайындаған материалдың арғы көзін мін­детті түрде көрсетуі керек. Ондағы газет­тердің көпшілігі күнделікті шығатын басылым болғандықтан тек ақпарат берумен шектеледі. Талдау, сараптау мақалалары журналдың еншісінде. Бұл тұрғыдан алғанда біздегі журналдар артта қалып қойды. Таралымы көп журналдар өз оқырманын сарап­тамалық дүниелермен емес, жеңіл, көңіл көтеретін жазбалармен көбейтіп отыр. Сол себепті де, біздің газеттер әрі ақпаратты тара­­тушы, әрі сараптама жасаушы қызметін ат­қарып келеді. Қазір ақпарат таратуда түрлі әлеуметтік желілер газет пен телевидениенің алдын орап кетті. Мұндай жағдайда са­­паның төмендейтіні рас. Сондықтан газеттер тек ақпарат берумен шектелмей, әлеу­меттік желіде тарап кеткен ақпаратты талдап, сараптап берсе, оқырманға тиімді болар еді.
Талғат ЕШЕН­ҰЛЫ:
– Осы сұрақ­қа мына бір мысалмен жауап берейін.
Америкалық атақ­ты теле­жүр­гізу­ші, елу жыл­дық жур­налистік қызме­тін­де 40 мың­нан астам сұхбат алған репортаждар патшасы Ларри Кингтің «Осы мен мұнда не істеп жүр­мін?» деген кітабы бар.
Ларри Кингтің журналистік қағидала­ры­на, өлермендігіне қайран қаласың. «Усама бен Ладеннен көліктің жүксалғышының ішінде жатып сұхбат ал десе де, әдеттегі іс қой деп, таңғалмай бара берер едім» дейді.
Қырық жыл бойы, әрқилы жағдайларды – даңқты сәттерді, сәтсіздіктерді, жеңіліс­тер мен жеңістерді бастан кешіп жүрсе де «Осы мен мұнда не істеп жүрмін?» деген сұрақтың миынан шықпай қойғанын, бұл сауалдың өзі­нің өмірінің мәніне айналып кеткенін жазады.
Бүкіл ғұмырыңа сабақ боларлық мысал ғой. Әсіресе, журналистиканың табалдыры­ғын енді аттаған, осы бір қызықты да мехнат­ты мамандықты таңдаған іні-қарындастар үшін.
Меніңше, кез келген журналист күніне бір мәрте, жұмыстан кейін «Осы мен мұнда не бітіріп жүрмін?» деген сұрақты өз-өзіне қойып отыруы керек. Мұның артында «осы менің істеп жүрген тіршілігім өзіме ұнай ма; өмірлік қағидаларыма сай келе ме; аза­мат­тық көзқарастарыммен үйлесе ме; журналис­тік этикаға жата ма; қала берді, мен бұл жақ­қа адасып келгем жоқ па өзі?» және т.т. сан сауалдар тұр. Сол сауалдардың тым құрығанда екі-үшеуіне жауап таба алсақ, ертеңінде жұмысқа ұялмай бара беруге болады. Мен бұл жерде осы мамандықты құлай сүйіп, таңдаған, осы жолға жан-тәні­мен берілген, «журналист» деген абыройлы атақты ештеңеге айырбастамайтын әріп­тес­терім туралы айтып отырмын. Олар аз емес.
Ал басқалары туралы… алдында жатқан бір бет қағаздағы жарты бет мәтінге үңіліп, ұғынбақ түгілі қатесіз оқып бере алмайтын «журналистсымақтарды» ұлттың жанына үңілмедің деп қалай сөгесіз?!
Ғалым БОҚАШ:
– Соңғы он шақ­­ты жыл ішінде бірқатар пост-со­вет­тік елдерде тәуелсіз, я оп­по­зиция­­лық ой айтатын БАҚ-тар жаппай жабылды. Ре­сми, я жартылай ресми басылым­дардың ішкі цензура сезімі сіңген очеркизмге ұры­нып, «пресс-релиз мазмұнды» бюллетеньдерге айналып бара жатқаны байқалады. Тек ішкі саяси-экономикалық мәселелер емес, халықаралық оқиғалар да терең талданып, талқыланбайды. Талқыланса, қандай да бір үстем саяси режимдердің идеологиясына сәйкес тәпсірленеді. Бейтарап сарап­шы­лардың дауысы әр жерден бір шығады, ор­талық ақпарат арналарынан анық естіл­мейді. Менің ойымша, мұның соңы кәсіби журналистиканың біржола жансыздануына, шөл қысқан дененің құрғауы, яғни дегидратациясы сияқты азаматтық қоғамның бір­жола деақпараттануына, яғни жұтауына соқтырады.

– Журналист деңгейі қандай болуы ке­рек деп ойлайсыз? Журнализм шетін мә­се­лелерді көтеруде бір-екі ауыз сөзбен баян­дауы да мүмкін. Мәселенің мәнін тү­сін­­діру барысында ойшылдықтың же­тіс­пеуі нені көрсетеді? Бүгінгі ой құбылысының қозғалысына бойлау жағынан мақұрым қалуымыздың себебі неде?

Срайыл СМАЙЫЛ:
– Еліміздегі журналист мамандар дайындайтын факультеттердің қазіргі сапасы қандай? Бұл жағын анық білмеймін. Дей­тұр­ғанмен, оқу орнын бітіріп келген түлектерді жұмысқа қабылдау барысында байқағаным, өмірінде бірде-бір кітап оқымаған немесе төрт жыл ішінде бірде-бір ақпарат жазбаған қыз-жігіттер келеді. Бұл үрдіс газетте де, телеар­на­да да анық байқалады. Мұндай олқылық­тың алдын алу үшін, меніңше теория мен тәжірибені қабыстырған жөн. Төрт жыл журналистика факультетінде оқып, бір ақпарат жазуды білмеген адамды маман деп қабыл­дау қиын. Біз оқыған уақытта алдыңғы буын мен кейінгі толқын арасында ұрпақ са­бақ­тастығы бар еді, бізден үлкен ағала­рымыз мақаланы бастау, аяқтау, тақырып қою барысын тәптіштеп үйрететін. Бұл үрдіс тоқтап қалды. Журналист мамандығын алған түлек көп, бірақ маман жетіспейді. Парадокс емес пе? «КазТАГ» ақпарат агенттігіне орыс тілді журналист керек» деген жүгіртпе жол­дағы хабарландыруды көріп жүргеніме, қателеспесем, екі-үш айдың жүзі болды. Бұл қазақ тілді журналистикада ғана емес, орыс тілді журналистикада да кадр мәселесінің бар екенін көр­сетеді. Журналист кітап оқымаса сөздік қоры болмайды, сөздік қоры болмаған соң тавтологияға ұрынады. Қазіргі ақпараттың бірсарындылығы да осы ізденістің кемдігінен. Кейбір футбол матчтарынан орыс тілінен тікелей аударылған сөздердің қисынға келмейтінін, тіпті күлкі тудыратынын көреміз.
Журналистика төңірегінде өткізіліп жат­қан жиындар мен басқосулар көп. Олардың басынан аяғына дейін «осылай істеуіміз керек, солай жасауымыз керек» деп көп айты­лады. «Керек» дегенге сүйенгеніміз бола­шаққа үміт артып жүргенімізді көрсетеді. Журналистиканың сапасын арттыруда әлі де нақты қадамға барған жоқпыз. Біздегі тағы бір олқылық – журналистердің бір салаға маманданбауы. Бір тілші барлық тақырыпта жаза береді, бүгін өнерді жазса, ертең қыл­мысты, бүрсігүні экономиканы жаза береді. Соңғы уақыттағы мұнай бағасының түсуіне байланысты белең алған дағдарыс қазақ журналистеріне экономика, қаржы саласын меңгеру қажеттігін меңзейді. Кейбір телеарналарда экономикалық бағ­дарламалар бар, бірақ олардың барлығы дерлік сайттағы, газеттегі материалдарды қайталап айтумен тынады. Бағдарламаның жүргізу­ші­сі ин­фляция мен дефляцияны ажырата алады дегенге күмәнім бар. Біз бүгінге дейін телеарналарда өнер адамдарын, оның ішінде әншілерді әспеттеп келдік. Одан көрермен жалыға бастады. Қазіргі оқырманға менің ойымша күнкөріс түйткілі, теңгенің бағамы, эко­но­ми­калық жағдайдың болашағы жайында ақпарат керек.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Осы кеше Мәс­­кеу мемле­кет­тік универ­си­те­тінің журналистика фа­­куль­те­тінде ұзақ жылдар декан бол­ған Ясен Засурс­кийдің «Аз­ат­тықта» сұхбаты шықты. Қандай тұл­ғалар! Саналы ғұмы­ры­мен, мә­де­ни­еті­мен, парасатымен, ой-өресімен халыққа рухани сүйеу болатын әрі билікке, халыққа ақыл айтуға моральдік қақысы бар «авторитеттер». Сіздің сұра­ғыңыз­дағы журналистің деңгейі осыған жетеқабыл болуы қажет.
Енді әңгіме таза журналистика жайында болса, мен қазіргі ақпарат кеңістігіне ой­шыл­дықтан бұрын объективтілік, шын­шыл­дық жетіспей жатыр, жетіспей жатқан жоқ, ауадай қажет болып тұр дер едім. Мейлі қалай айтылсын, кімнің аузынан шықсын, үлкен-кіші, олпы-солпы болсын, әйтеуір ақи­қат айтылып жатуы керек еді. Қазіргі қазақ қоғамы дәл бүгін ой тереңдігінен гөрі ой ер­кіндігіне мұқтаж болып отыр-ау деймін.
Екінші, «ой құбылысының қозғалысы» дегенде белсенді, естияр, интеллектуалдық журналистиканы меңзеп отырған шығарсыз. Кеңес кезіндегі қазақ журналистикасын сөз етпей-ақ қоялық, тәуелсіздік жылдары «Ана тілі», «Заман-Қазақстан», «Жас Алаш», «Дат», «Алтын Орда» тектес газеттер осы үдеден шыға білді. Қайта біз, бүгінгі журналистика сол деңгейді, сол серпілісті ұстап тұра алма­дық. Енді қайтесіз, жоғарыда айт­қан­дай, біз де осы мемлекеттегі, ел­дегі қалыпқа салын­ған, өзіңнің қалауыңсыз өзгеріп тұратын «сая­си, әлеуметтік нормалармен» өмір сүріп жатырмыз.
Ғалым БОҚАШ:
– Журналистің әр саладан хабары бар әмбебап маман болуы мүмкін емес. Шебер журналистің бойында әр саладағы өзекті мәселе­лердің себептерін һәм шешу жолдарын, болған оқиға­ның мән-жайын һәм маңыз­ды­лы­ғын көпке түсіндіре білетін маман мен кейіп­керді дәл табатын «иісшілдік» қасиеті болуы тиіс. Мықты тілші өзі ой толға­май­ды, байыпты ой айтатын адамды тауып сөйлетеді; қандай да бір саясаткердің, я тұлғаның риторикасына еріп кетпейді, барлық тараптың пікірін анық тізбелеп, әсерлі баяндай отырып, оқиғаны ашып, аршып көрсетеді. «Файнэншл таймзда» ұзақ жыл істеген ұлыбри­таниялық бір ардагер журналист маған бірде: «Мені журналист қылған «Өзі шын мәнінде не болып жатыр?» деген бір-ақ сұрақ», – деп еді. Сонымен қатар, кәсіби журналист симпатия мен антипатия сезімдерін жансыздандырып барып жұмысқа кіріседі. Әлбетте, тәжірибелі журналистер кейде жанры комментарий, я блог екенін анық көрсетіп, жеке көзқарас тұрғысынан жазбасын жариялай алады. Бірақ алған сұхбаты мен жазған репортажына өз жанынан тұжырым, я тым қою эмо­циялық реңк қоса алмайды. Егер «ойшыл­дық­тың жетіспеуі» деп журналистің өзі зерт­теген тақырыпты терең зерттеп білмеуін меңзесеңіз, ол – басқа әңгіме. Кеше ғана университет бітірген жас тілшінің өзі ой­шыл­ға айналғысы келіп тұрса – ол басқа кеп.

– БАҚ-тың бүгінгі бет-бейнесіне назар аударсақ, уақытша лауазымдағы адам­дар­дың жаршысы сияқты. Бұл – үздіксіз қай­талана беретін үрдіс. Негізінде қызмет тұтқасын ұстаған адамдардың қызметшісі болып көрінгенше хан мен Жиренше шешеннің ара-қатынасына бойлайтындай дәстүр қалыптасуы керек шығар?

Срайыл СМАЙЫЛ:
– Барлық елдегі журналистканың бірін­ші міндеті – бейтарап болу. Кеңес журналис­тикасының тәсілі Ресей журналистикасында сақталып қалды, оның кейбір сарқыншақ­та­ры бізде де бар. Ол – оқырманға өзінің көзқара­сын, пікірін таңу. Бұл дұрыс емес, журналисти­каның міндеті қоғамдық пікір қалыптастыру. Ол қоғамдық пікір қалып­тастыру үшін журналист оқиғаны әттеген-ай, өкінішке қарай де­ген сөздерді қоспай қаз-қалпында беруі тиіс. Оқырман өзі елеп, екшеп алады. Шың­ғыс Айтматовтың «Жанпида» деген романы шыққан кезде Мәскеу жұртшылығымен кездесу болды. Кездесуде оқырмандар ав­тор­ға бір сұрақты қайта-қайта қойды. Роман­ның ішіндегі бір сюжетке байланысты еді, оқырман жазушыға осы оқиға арқылы не айтқыңыз келді, дейді. Сонда Ш.Айтматов: «Мен өзімнің ойымды, көзқарасымды қағаз бетіне түсірдім, ал оқырманның қандай түйін жасайтыны өз еркінде», – деп жауап берді. Қазіргі журналистикада сол сияқты билік пен халықтың арасындағы көпір болуы керек. Бізде әкесін танытып, жер-жебіріне дейін сынасаң, мықты газет, мықты сайт, мықты телеарна деп есептейтін стереотип бар. Алайда, ол кейде журналистік этикаға томпақ келеді.
Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта қазақ баспасөзі тәуелсіздікке қызмет етіп келеді, әлі де қызмет ете береді. Мемлекеттің мүддесін қорғап, ұлттың жоғын жоқтап, намысын қорғауға негізделген міндеті басым болуы тиіс. Ұлттық қауіпсіздік мәселесіне келгенде кез келген ақпарат құралына мемлекет тарапынан бақылау болу керек деген пікірдемін. Бір мысал айтайын: 2005 жылы Америкадағы мұсылмандар туралы деректі фильм түсіруге АҚШ-тың барлық штаттарын араладық. Ол кезде Иракта соғыс болып жатқан еді. Америкада жүріп сол соғысты көрген әскери-инженер­мен сұхбаттасудың сәті түсті. Ол кісіге Амери­каның телеарналары Ирактағы соғыс­ты қалай көрсетіп жатыр, деген сұрақ қой­дым. Әлгі инжинер СNN телеарнасының тү­сіру тобымен бір қонақ үйге орналасыпты. Ин­женер күндіз соғыс жүріп жатқан жердегі көрген жайттары мен кешке келіп CNN телеарнасынан көрсеткен жайттың екі түрлі екенін айтты. Оның себебін сұрағанымызда: «CNN қанша жерден тәуелсіз арна болға­ны­мен Американың арнасы, сол үшін де Амери­ка­ның мүддесін қорғайды», – деп жауап берді. Демек, қанша жерден кемшілікті көрсету керек десек те, Қазақстанның бас­пасөзі болғандықтан осы елге қызмет ету, осы елдің мүддесін қорғау басты міндетіміз болу тиіс.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Рас, қазір ел, қоғам өзімен терезесі тең отырып сыр ағытатын, мемлекеттегі, ел­дегі өзгерістерді, шетін жағдайларды ұғын­­­дырып беретін сұхбаттастарға зәру. Теле­­дидар мен радио, газет оларды тегін ойын-сауыққа, күлкіге қарық қылғанымен, қу тіршілігіндегі күнделікті проблемаларын шешіп бере алмайды. Ал уақытша лауазым­дағы адамдар, яғни басқарушы элита арасында да, өзге топта да қойшы шал­дың киіз үйінде түстеніп, қою шәйді сіміріп отырып сұхбаттасатын құлық жоқ немесе уақыт тапшы.
Осы тақырыпқа қатысты мен мына нәр­сені ғана айтқым келеді: сөз, ой бостанды­ғы­ның жетіліп, дамуы, болашағы мемле­кет­тегі, қоғамдағы аужайға тікелей бай­ла­ныс­ты. Егер мемлекет, билік халық пен өзінің ортасына ауызбіршілік көпірін салып, ав­тор­итар­лық құрсауды босаңсытып, барлық салада шынайы реформаларды қолға алса, тым құрыса салыстырмалы түрдегі ашық, әділетті қоғамға бет бұрса, журналистика да, қоғам­дық ой да ешкімнің жетегінсіз, өздігінен-ақ дамиды.
Ғалым БОҚАШ:
– Авторитарлық өтпелі кезеңде тұрған көптеген елдерде ресми, я жартылай ресми, жартылай тәуелсіз БАҚ шынайы журналистика принциптерін игеруден бұрын әкімшілік ресурстарға қол жеткізу мен аппарат ойындарында одақтас табу тәсілдерін жетік мең­геруге мәжбүр болады. «Мемлекеттік тапсырыс» атты ілгек бар, «ішкі цензура» деген шәң­гек бар, «билікшіл құрылтайшы» деген өрмек бар, тағысын-тағы дегендей. Кәсіби қазақ журналистикасы ХХ ғасырдың басында енді қалыптаса бергенде коммунистік пропаганда құрбанына айналды. Ширек ға­сыр­лық тәуелсіздік кезеңінде бастан кешіп жатқан халін жоғарыда айттым. Сол себепті де шығар, тайсалмай тәуелсіз ой-пікір жет­кізу­ге қатысты фольклорлық Жиренше ше­шен­нің образын ығыстырып шығаратын жаңа, шынайы бейнелердің, қаһар­ман­дар­дың қалыптаспай жатқаны. Бірақ өркениетті Батыс елдеріндегі БАҚ-тар да «принт капитализм» заманынан бері дамудың, жетілудің небір «тар жол, тайғақ кешуінен» өткен. Егер «коммунистік пропаганда» дәуірінен аман шыққан қазақ журналистикасы енді «еура­зия­лық пропагандаға» біржола жегілуден сақтанса, ХХІ ғасырдағы интернет пен озық технологиялар заманында «халықтың көзі, құлағы һәм тілі» болу функциясын толық атқара бастайды деп үміттенем.