Нұргелді УӘЛИ,
филология ғылымдарының
докторы, профессор

Шыңғыс хан туралы қазақтар арасында кең тара­ған «Қазақтың түбі» атты аңыз­дың академик В.В.Радлов жазып алған бір нұсқасында Шыңғыс ана құр­сағына сағымнан келіп түскен делінеді. Шыңғыстың бір анадан туған үш бауыры болады. Шыңғысты ел-жұрты жиналып хан қыламыз дегенде, әлгі үш кісі: «Мұны патша қылмаймыз, бұл кетсін, кетпесе мұны өлтіреміз!» – деді. Содан соң жұрт жиылып кеңес құрады: «Мұны қай­теміз? Бұны патша қылсақ өлтіреміз дейді, өздерін патша қойсақ жұртты тұтып тұра алмайды; мұның қай­сы­сын патша қылса да шешесі білсін!» – деді. Шешесіне үше­уін жіберді, төрт баласының қайсысын ше­шесі пат­ша қылса да біз соған ризамыз! – деді. Төрт баласы шешесіне келді. Бірісі мен боламын патша және бірісі мен боламын! – деді. Төртеуі таласып келеді. Төрт баласына шешесі айтады: «Бәрің де менің баламсың, – дейді. Сендер талас­па­ңдар! Мен төртеуіңді әділ шариғат қы­лайын. Мына сағымға садақтарыңды іл, сағым садақтарыңды көтерсе, соның патша бол!». Төртеуі апарып сағымға са­дақтарын ілді. Үшеуінің садақтары жерге түсіп кетті, манағы Шыңғыстың садағын көтеріп тұрды сағым, астында тіреу жоқ, үстінде байлау жоқ. Сол жерде сол қатын жұрттың бәрін жиып алып: «мынаны көріңдер!» – деді. «Бұл Алланың әмірінен бала болған, мұның садағын Алланың әмірімен сағым көтеріп тұр». Мұны патша қылыңыз! Анау үшеуі бұған зорлық қылса, сол үшеуін өлтіріңдер! Сендер көпсіңдер, зорлық қылдыртпаңдар, – деді. [Ел қазынасы – ескі сөз (В.В.Радлов жинаған қазақ фольклоры. Үлгілер). Алматы. Ғы­лым. 1994, 275-279 б.б..
Кезінде, өз заманында, жұртшылыққа кеңі­нен тараған бұл қазақы аңыздың моң­ғолдардың «Алтын тобшы», «Құпия ше­жіресімен» байланысты екені бай­қа­лады. ­
Моңғолдардың Шыңғыс хан жайындағы әйгілі тари­хи эпикалық шежіресі «Құпия шежіре» мен «Ал­­тын топшыдағы» баяндауда Бөрте Чиноның (Ақ қасқырдың) он екінші ұрпағы Дойұн (Добу) мерген ежелгі Арығ Усун (үйсін) жерінде туған Алон Ғоуа деген сұлу қызға үйленеді. Одан екі бала туады. Дойұн мерген қайтыс болғаннан кейін жесір қалған Алон Ғоуа үш балалы болады [Лубсан Данзан. Алтан тобчи («Золотое ска­за­ние»). Перевод с монгольского, введение, ком­мен­тарий и приложения Н.Т.Шастиной. М.: Главная редак­ция восточной литературы издательства «Наука», 1973]. Құпия шежіреде былай делінеді:
Дойұн мергеннің тірі кезінде туған екі ұлы оңашада «әкеміз болса жоқ, ол мына үш ұлды қалай тауыпты?» деп күңкілдеседі.
Балалардың осындай күңкіл сөзі шешесі Алон Ғоуаның құлағына жетеді. Сонымен көктемгі күннің бірінде Алон Ғоуа қойдың сүр етін асып, бес баласына бере отырып, оларға бес жебе беріп: «Сындырып көріңдер» дейді. Олар бытырлатып сындыра салады. Одан соң Алон Ғоуа бес жебені біріктіріп буады да, «сындырып көріңдер» дей­ді. Балалардың ешқайсысы сындыра алмайды. Сонда ше­шесі «Сен екеуің үш баланы қайдан тапты екен деп күмәнданасыңдар. Бұларың орынды. Дегенмен, мұнда мән бар. Әр күні түнде бір ақсары адам кейде түндіктен, кейде маңдайшадан сағымдай сырғып, сәуледей созылып келеді де, менің қарнымды сипалайды. Ол сәуле құрсағыма сіңіп кеткендей болады. Таң сызылмай, ай бұзылмай тұрғанда әлгі сәуле сары ит секілденіп өрмелеп үйден шығып кетеді. Сонымен екіқабат болып қалатынмын. Одан күмәнданатын дәнеңе жоқ. Байқайым, осы балалар Тәңірдің шарапатынан жаралса керек.
Қара басты пендемен
Салғастырма бұларды.
Хан болады ұлысқа,
Халық сонда ұғады» – деп, ақыл айтады. Алон Ғоуа бес баласына: «Егер сендер алды-алдына кетсеңдер манағы сыңар жебе секілді оп-оңай опырыласыңдар. Кім көрінгенге жем боласыңдар. Бастарыңды біріктіріп, жұптарыңды жазбай жүрсеңдер, біріктіріп буған бес жебедей жұмыласыңдар. Онда сендерді ешкім де сындыра алмайды. Ешкімнен де жеңілмейсіңдер», – дейді. Сөйтіп, ай өтеді, жыл артынан жыл өтеді [ «Моңғолдардың құпия шежіресі». ҚХР. Ұлттар баспасы. 1992. Аударғандар: Міркамал Жәлелханұлы, Әбдірәшит Тойлыбайұлы]. Алон Ғоуа моңғолдар арасында қасиетті саналатын нирундар деп аталатын әулеттің анасы болады.
Әрине, эпикалық баяндауларда Уақыт пен Кеңіс­тік хронологиялық жақтан бірі кейін, бірі ілгері болып үйлеспеуі мүмкін. Бергі замандікі арғы, керісінше, арғы замандікі бергі болып кетуі эпикалық шарттылық. «Құпия шежіреде», «Алтын тобшыда» Тәңірдің таң шапағынан «Алон Ғоуа ананың құрсағында пайда болғандар шежіре бойынша Шыңғыс ханның оныншы атасынан (Боданчар Мүнгтағтан) басталады. Шамалауымызша, б.з.-ның 900 жылдарының басталған шағы болса керек.
Ал қазақы аңызда тәңіриялық объект Шыңғыстың (Теміршінің) арғы ата-бабалары емес, оның өзі болып саналады: Темичун 1155 ж. туған, 1962 ж. ҚХР-да 800 жылдығы салтанатты түрде аталып өткен.
Ең жоғары билік иесін (хан, хақан, патша, әмір, т.б.) сакральдандыру ежелгі көшпенділер мәдениетінде де, ерте дүниедегі отырықшы өркениетті елдерде де кеңінен тараған типологиялық ерекшелік. Мысалы, ежелгі Мысыр елінде перғауындар күннен жаралған жердегі Құдаймыз деп, өздерін Құдаймен теңестірді. Қасқырдың қаншығын емген бала, қасқырдың қаншығы мен адамның жұптасуынан туған бала, т.б. тәрізді аңыздар ерте дүние тарихында ұшырасып отырады. Бұндай зооморфтық, антропозооморфтық аңыздардың биліктегі белгілі бір тұлғаны, одан тарай­тын әулетті қасиеттендіру арқылы билікті, би­лік иесінің құрған жүйесі мен тәртібін күшейтуде идеологиялық функциясы болған.
Сағымға садақ ілдірген жайындағы мифтік аңыз кезінде Шыңғыс хан құрған империяның, оның құрамынан тараған мемлекеттердің билік жүйесінің, оның саяси құрылымының идеологиясына арқау болды. Байырғы қазақ қоғамында оны билер мен ақсақалдар хандық мемлекеттің идеологиясына тірек етті. Ескілікті бұл фразеологизмнің сағымға ілген садағым нұсқасы қазақтың ең көне эпикалық жыры «Қозы Көрпеш – Баян Сұлуда» да кездеседі [Қозы Көрпеш – Баян Сұлу. Астана. «Фолиант», 2002]. Онда: «Жандосым қайда, бері кел, сағымға ілген садағым» дейді.
Сағымға садақ ілдіру көшпелі дала мәдениетінде хан (қаған) тәрізді ең жоғары саяси билік иелерін қа­сиеттендірудің (сакральдандырудың) бір жолы болды.
Сағымға садақ ілдіру жай ғана керемет емес, оның түпкі мазмұнындағы ақпараттарға мән беретін болсақ, хандық лауазым Тәңірден бұйырған, сондықтан ханның және оның үрім-бұтақтарына қаралар (қара халық) сөзсіз бағынуға тиіс. «Ханға қарсылық – Құдайға қарсылық» деп білді. Тәңірдің қалауымен болған сағымға садақ ілдіргендер төрелер деп аталып, олар байырғы қазақ қоғамында ерекше артықшылыққа ие әлеуметтік жікке айналды. Тө­ре­лер сағымнан жаратылғандардың үрім-бұтағы болғандықтан айрықша құқықтық мәртебемен қамтамасыз етілді. Төрені өлтіргендердің төлейтін құны қарадан әлденеше есе жоғары болды. Егер қараның адамы төреге қамшы тигізсе, қамшы қаны жазасын тартатын болған. Хан, сұлтан тек төрелерден сайланды. Төрені көргенде қаралар алдияр тақсыр деп, этикеттік формуламен тіл қату қатаң нормаға айналды. Жер-жерлерде ру-тайпаның өз төресі болды. Төресі қартайып артында баласы болмаса, төрелері бар елден бізге төре болады деп, бесігіне белгі салып кететін де болған. Әсіресе, арғы аталары хан, сұлтан болған тө­релерден өз еліне бала алып төре еткен. Сонымен табаны жалпақ, құрығы ұзын рулы ел болуы үшін дуалы ауыз биі мен ақсақалы, байрақты батыры, дәулетті бай-мырзасы, тайпалық таңбасы, жауынгерлік ұраны және төресі болуын рулық қоғамның қалыптасқан тәртібі деуге болады. Бұндай рудың жүлделі жырауы, адырнажақ ақыны, бәйгелі балуаны, тұмарлы жүйрігі (бәйге аты) рулы елдің атағын асқақтата түскен.
Сұлтан төрелерден сайланған. Оларды тіпті дәріп­теп жергілікті ру хан деп те атады. Хан да, сұлтан да билер мен батырларға, ақсақалдарға иек сүйеді. Олардан тұрымтай кеңес (кіші кеңес), тағанақ кеңес (үлкен кеңес) құрылып, ел басқаруда хан билігін жүзеге асырудың ұжымдық институтына айналды, олардың ұйымдық, реттеушілік, үйлестірушілк, құқықтық функциясы болды. Хан қолында биліктің тізгіні болса, шылбыры билер қолында болды.
Жүген, тізгін, ноқта, шылбыр, әдетте, тұрмыстық мазмұндағы сөздер болғанмен, халық тілінің фра­зео­логиялық қорындағы екі тізгін бір шылбыр дейтін өрнекті сөз орамы – жай ғана тұрмыстық саладағы сөз емес, хандық дәуірдегі биліктің екі тармағы болғанын көрсететін саяси-қоғамдық деңгейдегі тер­мин. Этномәдени семантикасындағы кодты ашар болсақ, тізгін – «хан билігі», ал шылбыр – билердің қолындағы билік жүйесі. Әдетте, тау – жердің қазы­ғы, хан – елдің қазығы; тұз – май қатығы, хан – ел қа­тығы деп хан билігін дәріптей отырып, бір есептен, халық қаласа, хан жалғыз атын сояды; халық хан үшін жаралмаған, хан халық үшін жаралған деп, биліктің екі тармағын теңгеру жолымен реттеп те отырған. Екі тізгін бір шылбырдың хан қолында болуы, яғни бүтін биліктің тұтасымен ханда болуы ерекше бір жағдайда ғана кездесуі мүмкін. Осындай аяға кіретін тілдік және этномәдени өрістегі кодқа салынған әр алуан ақпараттардың түрлері ерекше этномәдени жүйе құрайды.
Жауласқан қарсы жақтың хан-сұлтандарын қол­ға түсіргенде ханның басын хан алар, қардың басын қар алар деген қағида бойынша қаралардың оларды жа­залауына, өлтіруіне қатаң тыйым салынған, жаза тек ханның бұйрығымен орындалады. Сондай-ақ, қолға түскен ханның ханымы, балаларына дейін хан ордасына аман-есен жеткізілуге тиіс. Олардың әрі қарайғы тағдыры ханның бұйрығы мен әміріне байланысты.
Хан қараның қызына үйленетін болса, қазақтың кәдімгі құдалық жолы жүрмейді. Құда түсу, қалыңмал беру, жасау-жабдық беру деген болмайды. Хан мен қара бірін-бірі «құда» деспейді. Халық тілінің па­рамиологиялық қорынан тарихи таныммен бай­ла­нысты ондай деректі әзірге ұшыратқамыз жоқ. Хан ордасына алдырылған қараның қызы ордада басқа да қызметші қыздар тәрізді жүреді де, белгілі бір уақыттан соң некесі қиылып ханым аталады.
Алайда, қазақ ру-тайпалары әйтеуір төре екен деп, Шыңғыс ханның кез келген ұрпағын өз елінде төре етіп ұстамаған. Шежірені жақсы білетін, рулы елдің билері мен ақсақалдары Жошы ханның үлкен ұлы Орда Еженнен тараған хан тұқымдарын ақ киізге отырғызып хан көтеруге лайық көрген. Бұл қағида қазақ қоғамында қатаң сақталған.
Төре немесе сұлтанды ақ киізге (кілемге емес!­) отырғызып хан көтеру рәсімі – сағымға са­дақ ілдіргендер идеологиясының нақты бір көрінісі. Көрнекті этнолог ғалым Нұрсан Әлімбай қазақ қоғамында хан көтеруді тарихи, тарихи-этнографиялық жақтан ізерлей келіп, бұндағы ақ киіздің «тіршілікпен байланысты киелі кеңістік», ал «хан – тіршілік кеңістігіндегі жаңа бір кұт-берекенің бастауы көзі» деп семасиологиялық тұрғыдан ақ киіз бен ханның этномәдени мән-мазмұнын ашып көрсетеді. Сонымен қатар, хан киімін тәбәрік тұтып, жыртып ханталапайға салып бөлісетін болса, ал кеңістіктің символы – ақ киіз ханталапайға түспейді деп тұжырым жасайды, сондай-ақ ақ киізді де ханталапайға салады дегендердің кейіннен қосылған тиянақсыз дерек деп біледі [Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 5-том (Ө-Я) Алматы: Азия-Арна, 2014].
Елдің игі жақсылары – сұлтан, би, ақсақал, батыр­ла­ры ханды ақ киізге отырғызып жиналған дүйім жұрт­тың алдын бір аралатып, «хан жақсы ма?! хан жақсы ма?! хан жақсы ма?!» деп неше дүркін дауыстап сұрайтын көрінеді. Оған дүйім жұрт: «Хан жақсы!», «Хан жақсы!», «Хан жақсы!», – деп бірауыздан үн қатады. Бұл, бір жағынан, жұртшылықтың ханды мақұлдап, хош алған дауысы Көк Тәңіріне жетеді деген мәнді білдірсе, екінші жағынан, халықтың өздеріне мақұлдату арқылы билік идеологиясын күшейту болды. Ел ішіндегі «Хан жақсы ма?!» деп аталған байырғы жастардың ойын-сауық ойыны осы бір рәсімге байланысты шыққан деуге болады.
Сөйтіп, байырғы қазақ қоғамында төресіз ел болмайды, төбесіз жер болмайды деген қағида қалыптасқан. Төресіз елді сағымға ілдірген садағы жоқ деп, санаты төмен қатарға жатқызған.
Сағымға садақ ілдіргендер идеологиясының сын­ға түсіп дағдарысқа ұшыраған шағы – Едіге бидің Тоқтамыс ханның тағына отырған кезі. Белгілі бір тұлғаны сакральдандырудың әртүрлі нұсқалары мен жолдары болды. Сакральдандыру көбінесе діни-на­ным сенімге негізделеді. Мысалы, Баба Түкті шаш­ты Әзіздің пері қызымен жұпты болуынан Едіге туады. Яғни Едіге халықтың санасында қатардағы жай адам емес, ерекше қасиет дарыған тұлғалар санатына жатқызылды.
Алайда, сағымға садақ ілдіргендер әулетінен шық­қан Тоқтамыс хан (1406 жылы өлген) мен әулие са­натынан шыққан Едіге би (1353 жылы туған – 1419 жылы өлген) арасындағы қатынас шиеленіскен күреске айналды. Ер өліп, Ертіс бұзылған заман болды. Бірде бірі қуып, бірі қашқан, бірде бірі қашып, бірі қуған аумалы-төкпелі бұл күрес өз заманындағы аса ірі тарихи тұлғалардың жеке бастарының шайқасы емес еді. Мәселе, түптеп келгенде, мемлекеттің
са­я­­си құрылымы мен жүйесінің сынға түскен кезі болса керек. Бәлкім, тақ иесі неге сағымға садақ ілдіргендерден ғана болуы керек? Билік басында билер мен бектер неге отырмасқа? деген сауалдың болуын да қисынсыз деуге болмас.
Едігенің Алтын Орданың тағына отырған шағы, Ноғайлы мемлекетінің негізін қалаған кезі халықтың тарихи жадында ел қамын жеген Едіге би, Едіге батыр; ханның ісін қарашаға түсірген тұлға ретінде сақталып қалды.
Хан-сұлтандар арасында тақталастық пен бақталастық етек алып күшейе түсуі, ру-тайпалардың батыраңқы күйге ұшырауы Алтын Орданың бүтіндігін, саяси-әлеуметтік ахуалын төмендетпей қойған жоқ. Бұл кез ел аузында Алтын Орда билеушісі болған Орманбет бимен (Ұлығ Мұхаммедпен) байланысты «Орманбет би өлгенде, он сан ноғай бүлгенде» деп аталады (Орманбет би 1445 ж. өлген).
Ал елдің терістік батысында Ордаға алым-салық төлеп тұрған Русь княздіктері бытыраңқылықтан бірегейлікке қарай бет алып, ес жия бастаса, олардың қайсыбірі кейбір хандықтардың, ханзадалардың сүйемелімен күш жия берді.
Сонымен, бір жағынан Алтын Ордадағы аласапы­ран, ел ішін меңдеген ішкі жаулық, екінші жағынан, қарағайлы қалың ормандай тұтасып келе жатқан ауыр қолы бар күні ертеңгі сыртқы жаулық Асан Қайғы (Қайғы би) сынды кемеңгер қария, кемел бидің уай­ым жеп, қайғы жұтуына себеп болмай қойған жоқ. Са­райдағы, Қазандағы хан ордаларында ықпалы аса зор би Орданың ішкі және сыртқы саясатынан мүлде көңілі қалған ренішпен Ноғайлы еліне, кейіннен қазақ ханы Әз Жәнібектің ордасына келсе керек.
Дегенмен, хандық мемлекеттің саяси құрылымдық жүйесінің қаймағы бұзылып, дағдарысқа түскен шағы Алтын Ордадағы бүліншілікпен байланысты. Асан Қайғы мен Жәнібек ханның арасындағы жайттан да байқалады. Тарихта бірнеше Жәнібек хан болғаны мәлім. Асан Қайғымен байланысты аңыздағы Жәнібек хан, шамалауымыз бойынша, Өзбек ханнан (1312-1342) кейінгі таққа отырған Жәнібек (1342-1357) болса керек. Халықтың тарихи жадында Өзбек хан туралы «Өзбектен дін қалды» деген сөз қалса, ал Жәнібек хан жайында «Құладынға қу ілдірген Жәнібек» дейтін сөз орамы біздің заманымызға жеткен екен. Бұл жөнінде ел аузында аңыз қалған. Әрине, аңыздың аты – аңыз. Онда тура сөзден гөрі тұспал сөз көп. Тұспал сөз тура сөзге ауыстыруды керек етеді. Аңызда Жәнібек хан үш мәрте жорамипа той қылады. Тойға ақылшысы Қайғы би келмей қояды. Ел аузында Асанқайғыны Қайғы би деп те атаған.
Ел азды, жұрт тозды, ақыл қылу керек еді деп хан Асан Қайғыны қолқалап алдыртады. Ақылшысын Хан бек хош алып, бірқатар отырғаннан соң Асанқайғыдан сөз сұрай бастады.
– Тақсыр, мен сізді мұнан бұрын үш той қылып шақырдым, не себепті келмедіңіз? – деді.
– Ол тойларыңыз қай той еді?
– Әуелі Қаракөз сұлуды алып тойға шақырдым, оған келмедіңіз. Не себепті келмедіңіз? дегенде.
– Ол Қаракөз төре қызы ма, қара қызы ма? – деп сұрады.
– Қара қызы, – деді.
– Ендеше оның несін қызық көріп келемін. Алтын сүйегіңді мырышқа айырбастадың. Төренің ақыры осы, сен Қаракөзді алғаннан ілгері болады. Енді мұн­ан кейін «төре» деген зат болмайды. Енді сенен ілгергі төре туады деймісің? Әз-Жәнібек те қараның қызын алған деп, қалған төре бәрі қараның қызын алады. Асыл заты қараға араласқан соң төрелік зат қалмайды, деп, қайғыланып келмедім, – деп ханға жауап берді. Хан ешнәрсе айта алмады.
– Жә, тақсыр, екінші тойға неге келмедіңіз? – деді.
– Екінші той қай той? – деді.
– Құладын деген құстың заты ешнәрсе алған ем­ес еді, оған қайтаруын келістіріп аққу алғыздым, – деді.
– Ай төре, оның несін қызық көріп келейін. Ол бір жаман ырым емес пе?
Ол құладын құстың құлы еді, аққу құстың тө­ресі еді, оның несін жақсы дейсіз. Енді мұнан кейін­гі заманда ханның басын қара алады екен. Бұл соған көрінген ғибрат емес пе? Өз басыңды қараға алдырып, сонымен өнер таптым деп той қылғаның, о да бір татымсыз ісіңіз, – депті. Хан үндемепті оған да.
– Үшінші шақырған тойға неге келмедіңіз? – деді.
– Үшінші той қай той? – деді.
– Үлкен жалпақ судан кеме жасатып, содан халықты өткізіп ар жағында неше жылғы шөпті малға жегізіп, жер алдық, ол һәм бір өнер емес пе, қай жерде қандай судан өтсек те? – деді.
– Уай, хан, бұл да сіздің жетімсіздігіңіз. Оның несін қызық көріп келейін? Сенен де халқы көп патшалы жұрттар бар, соған көрсеткен бұл өнеге емес пе? Енді бұл жерді көзі шегір, [сары] шашты алады. Бұл жер саған, сенің халқыңа жоқ, – деді.
– Енді не лаж? – деді. Асанқайғы айтты:
– Енді мен желмаяға мініп, дүние жүзін аралаймын. Қай жер берік, һәм қай жерді бүтін, патшаның халқы ала алмайды, соған көшемін, – деп желмаяға мініп шықты дейді, – мен қайтқанша аманшылықпен осы жерден табысалық, – деп Асанқайғы он жеті жыл дүние жүзін аралады дейді».
[Бұл аңыз «Асанқайғы» деген атпен «Дала уалаяты» газетінің («Киргизская степная газета») 1901 жылғы 13 санында жарияланған. Аңыз мәтіні әдебиетші ғалым Ү.Сұхбанбердина құрастырған «Дала уалаяты» газеті. Әдеби нұсқалар (Алматы: «Ғылым», 1992, 413-415 бб.) кітабынан ықшамдалып алынды].
Дәстүрлі қазақ мәдениеті – контекске тәуелді мә­де­ниет. Айтылған сөз мағынасында кодқа салынған ақпараттар контекстік мәдениеттің бұндай типінде «жабық» болды. Мысалы, Қайғы бидің жорамипа тойға бармауы – жоғарыда келтірілген Жәнібек ханның ішкі және сыртқы саясатымен келіспегені. Құладынға қу ілдірген деген сөз орамы елдің саяси өміріне төнген қауіпті аңғартады. Құладын – «жылан, тышқан, ұсақ-түйек құстарды аулайтын жыртқыш құс». Оны тек саятшылардың ең үздігі ғана қайырып, адал құсқа (қаз, үйрек, дуадақ) салады. Сырттан тиетін жау күш алып келе жатқанда саятшылық өнерін даңға шығарып,той істеп дақпыртқа айналдыруын ханға лайық көрмеген Қайғы би оны билік жолынан шет қылық көреді. Дәстүрлі тәртіпте ханның басын хан алатын болса, ендігі жерде ханның басын қара алтын болып елдің саяси өміріне үлкен қауіп төнеді деп болжайды. Бұл – Қайғы бидің бір қаупі.
Хан ордасы үшін қала тұрғызып, кесектен үй са­лып жатқан шегір көз сары шаштылардың бұл әрекетін, ханның суда кеме жүргізіп, арғы бетке өтіп, малға өріс табамын дегенін мақұл көрмеген Қайғы би елдің тұтастығы мен қоса жердің тұтастығына қауіп төніп тұр деп болжайды. Ел қамын жеген Қайғы бидің тағы бір қаупі күшейіп келе жатқан сыртқы жаулықты меңзейді.
Құрбанғали Халид: «Асан тақпақтап, мақалмен сөйлейтін, әрбір сөзінде терең мағыналы мазмұн жататын ұлы адам екен. Екі елдің яғни моңғол-татар сарай хандарының, сондай-ақ Россия кіназдарының әрекет-қимылдарын ойланып, бейілдерін пайымдап, өз хандарының тұрақсыз тұрғанын көріп, дәулеттің қолдан кетерін, Россияның бұл өңірге аяқ басып жетерін аңғартып, осы сөздерді айтқан болу керек?!» – деп дұрыс жорамал жасайды.
Ханның қарадан қыз алып, той жасауы белгілі бір румен сүйекшатыс туыстыққа жатады. Былайғы жұрт ондай руды артықшылыққа ие болғандай көреді. «Алтын сүйегіңді мырышқа айырбастадың», бұдан былай қарадан қыз алуы әдетке айналса, ондай елдің төресі де бір, қарасы да бір, парық болмайды. Сөйтіп, ол елдің басқару жүйесі бұзылады деп қауіптенеді. Қайғы бидің ішкі жағдаймен байланысты бір қаупі осы.
Хафиз Таныштың (16 ғ.) жазбаларында Асан Қай­ғы би Қазақ хандығының, қазақ-ноғай елінің тұтастығы үшін күрескен қайраткер тұлға ретінде айтылады. Асан Қайғы туралы жазба дерек әзірше жоқ­қа тән. Алайда, жазбаға бергісіз ауызша деректер де жоқ емес. Кезінде Құрбанғали Халид әйгілі би туралы мына бір деректі хатқа түсіріп алған екен.
«Екі көзі жоқ Құдабай деген ақын кісі бар еді. Қы­жы­раның 1288 жылы қарашаның он жетісі еді, бір жерде кезігіп қалып:
– Асан Қайғы кім? Оның мақалдарынан білетін­де­ріңізді айтып көріңізші, – дегенімде, мынау өлеңді айтты:
Асанның асыл түбі ноғай деймін,
Үлкендердің айтқаны солай деймін.
Бұл сөзге анық-қанық емес едім,
Естігенім, тақсыр-ау, былай деймін.

Тегінде ноғай, қазақ түбіміз бір,
Алтай, Ертіс, Оралды қылған дүбір.
Орманбет хан ордадан шыққан күнде,
Асан Ата қайғырып айтыпты жыр, –
деп Қойшекем айтып отырушы еді деді.
«Қошекем» дегені Қойшан деген білімді кісі болса керек. Құдабай ол кісіден әңгіме ретінде естіген сөзді бізге өлеңмен айтып берді. Өйткені, ақындарға қара сөзден өлең жеңіл, олар өлеңмен айтқанын қара сөзбен мұндай ұғымды қылып айта алмайды. Бұл туралы:
Ақын дауға жарамас,
Шешен жауға жарамас, – деген мақал бар».
[Бұл айтылғандар әдебиетші ғалым Сәрсенбі Дәуіт құрастырған «Абылай хан» атты жинаққа (Алматы: Жазушы, 1993) енгізілген. Тарихи деректер Құрбанғали Халидтің 1910 жылы Қазан қаласында шыққан «Тарих хамса шарки» кітабынан алынып жарияланған].
Ел ішінде Асанқайғыны білмейтін қазақ жоқ. Расында, Қайғы биді (Асан Қайғыны) «Қазақ-ноғайлы дәуірінің данышпан биі, аруақты әулиесі болған» деседі.
Кезінде Бұқар жыраудың да хан Абылайға «қатын алма қарадан» деуі рулық қоғамының бүтіндігін көздеп айтқан сөз болар. Абылай сегіз (кейде он) қа­тын алған, олардан отыз ұл көрген он қатынның алтауы Атығай-Қарауылдан деседі. Кенесарыға ақын Арыстан айтқан өлеңде:
Кене хан, жақсы көрсең қарашыңмын,
Жек көрсең де өзіңнің алашыңмын.
Атаңа алты қатын алып берген,
Атығай-Қарауылдың баласымын, – деген сөз бар.
Бұл ретте Абылай жайында ел арасына тараған аңыздардың бір нұсқасын келтіре кетуге болады. Бірде ат үстінде еріккен қымызмасы бір топ жігіт Ханның басындағы қалпағын қағып түсірейік, бізге не істер екен, байқайық деп, аңдаусызда Хан қалпағын басынан қағып түсіреді. Шамасы, Абылайды жездесінген болуы керек. Бұндайда төрелер ат үстінен түспейді, ашу-ыза да білдірмейді. Бірақ кейіннен көрсетер зілі қатты болады. Ал жерге түскен затын қара алып беруге тиіс. Оны күтпестен Абылай сонда: Ханнан қасиет, қарадан ұят кетейін деген екен. Көп ұзамай-ақ ел екі жүз жыл бодандықтың ноқтасын киер!», – деп, өз жолымен кете барады. Айтса айтқандай-ақ, қазақ еліне бодандықтың екі түрінің бірін – не қайыс ноқтаны, не темір ноқтаны таңдауына тура келеді. Содан Ресей патшалығына бодан болып, ұзын арқан, кең тұсауға түсті. Алайда, басқалардай емес, «амал қане, хан Кененің ноқтаға басы сыймай кетті-ау» деп отырады ел ақсақалдары.
Қазақтануда Құрбанғали Халид сынды парасатты оқымыстының жинаған деректері де, орны да ерекше. Қазақтың көрнекті тарихнамашысы қадірменді Құрбанғали Халид қалдырған деректер аз емес. Солардың бірі Абылай мен Бұқар жырауға қатысты. Абылай хан ауырып, төсек тартып жатқанда көңілін сұрап келген атақты Бұқар жыраудың мына бір өлеңіндегі қайғысыз ұйқы; қайырусыз жылқы; қалыңсыз қатын деген үш сөзге Құрбанғали Ха­лид ерекше көңіл бөледі. Бұқар:
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған, ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай, – дейді.
Тағы да сөйлейін дегенде хан көзін ашып: «Тоқта!», деп ымдапты. Одан кейін:
– Мен еліме осы айтқан үш сөзіңнен артық пайда жеткізе алмадым, егер бұдан артық айтсаң, мен ма­саттанып кетемін де, сен өтірікші боларсың, – депті.
Бұл үш сөздің мағынасы: «Қайғысыз ұйқы» – алаң­сыздықты, байлықты меңзейді. «Қайырусыз жылқы» – ұры-жаудан аман, жұрттың тыныштығын меңзейді. «Қалыңсыз қатын» – олжаға түскен әйелді көрсетеді», – дей келіп:
«Осы сөз немесе жоғарыда айтылған өлең-жырлар егер араб-парсы ақындарының аузынан айтылған болса, әлде түрік білгіштерінің аузынан шыққан болса, талай мағыналар шешіліп, талай кітап болар еді. Қазақ ті­лінде айтылғандықтан өлең, жыр деген атпен мән беріл­мейді, мазмұнына түсінбеген соң, оған амал
не?» – дейді.
Қазіргі лингвоэтнологиялық тұрғыдан айтқанда Құрбанғали Халид үш сөздің мағынасында кодқа (кілтке) салынған ақпараттарды дәл ашып, Абылайдың халық танымындағы тұлғасын айқын танытып отыр. Бұқар жыраудың сөзі – халықтың сөзі. Елдің алаңсыз болуы, ел ішінде ұры-қарыға жол бермеуі, жау қашырып алған олжасын хан ордасының емес, ел мүддесіне жаратуы, ел басқарудағы Абылай билігінің әлеуметтік саяси сипатының қандай болғанын білдіреді. Расында Абылай хан, бір жағынан Ресей, бір жағынан Қытай билеушілерімен, сондай-ақ Жоңғар қоңтайшыларымен мәмілеге келіп, ел тыныштығын сақтауға күш салғанын Бұқарекең «қайғысыз ұйқыға» балап айтқаны; Ұйқы бұзып жылқы алған, күйме, бұзып қыз алған жаугершілік кезді «қалыңсыз қатын құштырған» деп тұспалдаған. Қара арбада қатын бар дейтін заманда Шығыс ханның әкесі Йесугей баһадүр да күйме бұзып, меркіттің жесірін алған.
Шыңғыс ұлы хан болып сайланарда жеті мәрте атқан оғы астында тіреуі, үстінде байлауы жоқ, сағымда қалқып жерге түспей тұрған екен. Содан болар Шыңғыс қаған әулеті жеті жүз жыл бүтін әлем­нің жарымына хандық құрыпты деседі. Ал қазақтың хандық мемлекетінде сағымға садақ тартқан әулеттен Майқы биден бата алған алғашқы хан Алаш (Алаша) болса, ақырғысы да, айбындысы да Абылай болған екен дейді. Алайда, хандық дәуіріндегі қазақ қоғамында екі тізгін бір шылбыр, яғни «бүтін билік» хан қолында болған жоқ. Рас, ел басқарудың тізгіні хан қолында болғанмен, ноқта шылбыры Майқы би, Қайғы би (Асан Қайғы), Үлгілі үш би (Төле, Қазыбек, Әйтеке), Бұқарекең сынды билердің қолында болды. Бәрі де ел есінде. Елдің есіндегісі тіл қазынасында сақталған.
Арада елдің бүтіндігін нығайтқан толы хандар да, бүтін елді бөле-жара билеуді көксеген келте хандар да болды. Бұл жайында қазақтың тұңғыш этнографиялық энциклопедиясында былай делінген: «Үш жүздің соңғы ханы болған Абылайдың тәуелсіз мемлекет құру жолындағы жанқиярлық ұйымдастырушылық, дипломатиялық, әскери іс-шаралары социумның қалыпты тіршілігінің алғышарты – ру-тайпалардың арасындағы сан-салалы және сан деңгейлі байланыстар жүйесіне соны серпін берді. Бірақ бұл қазақ социумы үшін соңғы серпін болды. Осы кезеңнен кейін қазақ өлкесіне, әсіресе Ресей империясының уақыт өткен сайын күшейе түскен әртүрлі саяси әкімшілік, территориялық әкімшілік, идеологиялық экспанциясы қазақ қоғамының барлық саласын қайтып оңалмастан ірітуге
(дағдарыс емес!) ұшыратты. Бұл гәптің ең бір көрнекті көрінісі – осы кезеңде келте хандардың пайда болу жайты және олардың билеуші ретінде орыстың отаршыл тәртібінің қауқарлы ықпалына түскен пұшайман күйі» [Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 5-том (Ө-Я) Алматы: Азия-Арна, 2014]. Сағымға садақ ілдіргендер идеологиясы арқау болған Қазақ хандығының дәуірлеген тұсын да, құлдыраған кезін де танымал тарихшы ғалымымыз тарих ғылымдарының докторы, профессор Талас Омарбековтың қазақ хан­да­ры туралы «Ана тілі апталығындағы» (2015 ж.) үздіксіз жарияланып отырған ғылыми очеркінен айқын байқауға болады.