ХАНС АТАЙДЫҢЕРТЕГІЛЕРІ
Марқұм ақын, әдебиетші Әмірхан Балқыбектің көзі тірісінде өз қолтаңбасымен сыйға тартқан «Қасқыр Құдай болған кез» атты кітабын парақтап отырып, бір сөзінде: «Мен әлі күнге дейін ертегі оқимын», – дегені есіме түсе кеткені. Сонда: «Ертегіні мен де жақсы көремін», – деп іліп әкетпегеніме, ұяңдық танытқаныма өкінемін. Жақсы бір әңгіме өрбір ме еді… Енді… арада бірнеше жыл өткенде рухымен үнсіз тілдесіп, айтылмай қалған ойымды былайша өрбітемін: «Байқадыңыз ба, аға, ертегінің күйкі тірлік қажытқанда жаныңа тыныштық сыйлайтын қасиеті бар. Үмітің үзіліп бара жатса, ғажайыпқа сендіреді. Әлдеқашан келмеске кеттіге санайтын балалығыңа оралтады. Ал балалығыңа оралу – кірлеген көңілді тазарту деген сөз. Өмірдің сан тарау соқпағында қиындықтармен алыса жүріп қатайтып алған жүрегіңді жұмсартады. Ізгілікке ұмтылу «жақсы деген немене, жаман деген неменені» ажырата білуден бастау алатынын есіңе салады. Демек, ертегі – рухани шипа. Бәлкім, үлкендердің бәрі анда-санда болса да ертегі оқитын болса, жер бетінде қатыгездік, зорлық-зомбылық атаулы мүлдем жойылып, мейірімділік пен әділеттілік мәңгіге салтанат құрар ма еді?!».
…Жымия күліп алып, сезімі басым бұл сөзімді терең білім, «нұрлы ақыл», ұшқыр оймен жалғар едіңіз-ау…
Әлі-ақ «жазылар естеліктер» сіз «туралы». Әзірге сүйікті ертекшім Андерсен туралы баянымды қабыл алыңыз.
«ҰСҚЫНСЫЗ ҮЙРЕК БАЛАПАНЫ»
Әлем оқырмандары арасында «ертегі патшасы» Андерсеннің «Ұсқынсыз үйрек балапаны» ертегісін білмейтіндер кемде-кем. Зерттеушілердің айтуынша, ондағы балапанның прототипі – ертекшінің өзі. Жексұрын үйрек балапанынан асыл аққуға айналатын кейіпкердің хикаясы, шынымен, оның өз өміріне негізделгеніне менің де еш күмәнім жоқ…

«Ұсқынсыз үйрек балапаны» мультфильмінен көрініс
Ханс Кристиан Андерсен 1805 жылы Данияның Оденсе қаласында, кедей отбасында дүниеге келеді. Атасы ағаштан таңғажайып жануарлар мен қанатты адамдардың мүсіндерін жасағанды жақсы көретін. Ешкімге зияны жоқ ақжарқын қария жоқшылықтың салдарынан өмірінің соңында ақыл-ой кемістігіне ұшырапты. Ал әкесі Ханс етікшілікпен айналысса, анасы Анна Мари Андерсдаттер нәпақа табуға болатын жұмыстың қай-қайсысынан да қашпайтын. Шытырман оқиғаларға құмар Үлкен Ханс 1812 жылы Наполеон әскерінің құрамында соғысуға аттанады. Төрт жылдан соң мүгедек боп оралған ол көп ұзамай көз жұмады. Ырым-жырымға сенгіш Анна Мари балшыларға баласының болашағын болжатуға құмар-тын. Солардың бірі: «Күндердің күнінде ұлыңыз атақты адамға айналады», – депті. Өкінішке орай, ғазиз ана жалғызының «әлем балаларының сүйікті ертекшісі» атанғанын көрмей кеткен. 1833 жылы «ішкілікке салынуы себепті қайырымдылық үйіне орналастырылған ол маскүнемдік елірмесінен сонда дүние салған».
Ханс әкесінен қызықты әңгімелерді, қиял-ғажайып ертегілерді, аңыз-хикаяларды тыңдап өседі. Алайда шынайы өмір оны сынап-ақ бағады. Серейген ұзын бойлы, арық баланы бәрі «құтан», «бағана» деп мазақтайтын. «Сен де ертең атаң сияқты есуасқа айналасың» деп келеке ететін. Тіпті, әлдебір бұзақылар жайдан-жай ұрып жіберуге дайын тұратын. Мектепте де, көшеде де оның достары болмады. Мұғалімі болса, қай тапсырманы да қатесіз жаза алмайтын шәкіртін саусақтарынан аяусыз ұрғылайтын. Мұндай «адам төзгісіз азапқа» шыдай алмай, оқудан бас тартқан ұлын анасы кедей балаларына арналған қайырымдылық мектебіне ауыстырады.
Жоқшылық, айналасындағылардың зәбірі, шеттетілу Ханстың жігерін жасыта алмады. Ол өте арманшыл да қиялшыл, сезімтал да әсершіл болып өседі. Балалық шағын «Менің өмірімнің ертегісі» атты кітабында былайша еске алыпты: «Әке-шешемнің жалғыз баласы болғандықтан, ерке өстім. Анам маған: «Сен бақыттысың. Нағыз графтың баласысың», – дейтін. Өзін ата-анасы кішкентайында қайыр сұрау үшін үйінен талай рет қуып жіберіпті. Сонда күні бойы көл жағасында, көпір астында қарны ашып, суықтан бүрсең қағып, жылап отырады екен. Анамның осы тектес әңгімелері менің көз жасыммен аяқталатын» (өз басым, жазушы «Шырпы ұстаған қыз» ертегісінің сюжетін, аздаған өзгертулер енгізе отырып, анасының өмірінен алған деп есептеймін).
Анна Мари ұлының шебер тігінші болуын армандайтын. Сол себепті де, оны ес білгеннен тігуге үйретеді. Ал әкесі қолдан ойыншықтар жасағанды, ән айтқанды, дат драматургы Гольбергтің комедияларынан ұлымен бірге көріністер қойғанды жақсы көрген. Ақыл-ой кемістігіне ұшырағандарға арналған ауруханада істейтін әжесі немересін сонда жиі ертіп баратын. Ханс онда «ерекше үй тұрғындарының» әңгімелерін сағаттап тыңдаудан жалықпайтын. Өмірінің соңына таман күнделігінде: «Мені жазушы еткен – әкемнің әндері мен есуастардың сөздері», – деген жазба қалдырыпты.
Ханс мектепте сабақты нашар оқыған. Ешқандай пәнге қызығушылығы болмаған. Үй тапсырмасын орындаудан гөрі көртышқанның інінің аузында отырып, оның жер бетіне шығуын, таңғажайып жерасты әлемі туралы баяндап беруін күткенді жақсы көретін.
Бірде Оденсеге копенгагендік труппа келіп, бір батыр туралы қызықты қойылым қояды. Көрермендер арасында әкелі-балалы Андерсендер де бар-тын. Бұл оқиға бала Ханстың театрға деген сүйіспеншілігін оятады. Үш ай бойы әкесімен бірге жәшіктен сахна дайындап, ағаштан қуыршақтар жасап, оларға матадан киімдер тігеді. Тіпті, өзі арнайы пьеса жазып, уақытын өзімен-өзі көріністер қоюмен өткізетін.
«ҚАЙТПАС ҚАЙСАР ҚАЛАЙЫ СОЛДАТ»
Әкесінен айрылған соң жасөспірім Ханс үй ішіне көмектесу үшін мата, темекі фабрикаларында жұмыс істейді. Сосын Копенгагеннен Оденсеге келген труппаға атқосшы болып орналасады. Ал он төрт жасында жиған азын-аулақ ақшасына алғашқы етігін сатып алып, «скандинавиялық Парижді» – Копенгагенді бағындыруға аттанады. Онда ол Корольдік театрда сопрано даусының арқасында азғантай уақыт актер болған. Балетпен де айналысқан. Бәрі де нәтижесіз аяқталғанымен, өзінің «қайтпас қайсар қалайы солдаты» секілді алға ұмтылуын тоқтатпайды. Енді ол жазушылыққа шындап кіріседі. 1829 жылы Ханстың «Холмен каналынан Амагераның шығыс шетіне дейін жаяу саяхат» атты шытырман оқиғалы әңгімесі жарық көреді. Дат жұртшылығы тырнақалды туындыны жақсы қабылдапты. Жазушы содан бастап қаламынан еш ажырамаған. Жалпы, барлығы он томға жүк боларлық повесть, роман, өлең, балладалар және пьесалар да жазған. Алайда, ол оқырмандарға ертегілері арқылы сүйікті болды. Көпшілік ортада өзін ыңғайсыз сезінетін Ханс кішкентайлармен еркін тіл табысатын. Барған жерінде балаларды жинап алып, ертегі айтқанды жақсы көрген. «Достары» да оны ұйып тыңдайтын (оның таңғажайып ертекші кейіпкері Оле-Лукойе, шындығында, өзі емес пе екен?!). Бұл жайт оның ертегілер жазуға ден қоюына әсер етеді. Андерсен 1835 жылы «Балаларға арналған ертегілер» деген атпен үш кітабын жарыққа шығарады. Ертегілер оған әжептәуір танымалдылық әкелді. Үш жылдан соң үш томдық жинағы қайта басылып шығады. Ал, ХІХ ғасырдың ортасында ол тек Данияда ғана емес, шетелдерде де аты шыққан ертекшіге айналады. Енді онымен жақын танысуға құмартушылар көбейе бастайды. Олар ақын-жазушылар ғана емес, мемлекет қайраткерлері де болатын. Солардың ішіндегі ең белгілісі – баварлық ханзада Людвиг. Ол Андерсен ертегілерінің әсерімен әлемдегі ең сәулетті құрылыс нысандарының бірінен саналатын таңғажайып Нойшванштайн сарайын салдыртқан.
«ЕРТЕ, ЕРТЕ, ЕРТЕДЕ…»
Андерсен ертегілер жөнінде былай депті: «Ертегі поэзиясы дегеніміз – поэзияның ең үлкен бөлігі. Мен үшін ол – поэзия атаулының бастауы. Ертегі поэзиясын меңгерген адам оған трагедияны да, комедияны да, аңғалдықты да, әзіл-сықақты да қоса алады. Лира аспабының шектері де, баланың былдыры да, табиғат зерттеушісінің бейнелі сөздері де оған қызмет етпек». Расымен, оның ертегілерінің қай-қайсысы да күлкімен қатар терең ойға, қызықпен қатар нәзік мұңға, қорқынышты кейіпкерлермен қатар ерекше әсемдікке, көңілсіз көріністермен қатар жүрегіңді елжіретер жылылыққа толы. Ертекшінің өзі ертегілерін балаларға ғана емес, ересектерге де арнап жазатынын жиі айтқан. Бірде оған әлдебір танысы: «Бізге жаңа, қызықты оқиға жазып беріңізші. Сіз үшін, тіпті, кәдімгі ине туралы да жазу түк емес қой, – дейді. Айтқанындай, Андерсен бір-ақ түнде ине туралы ертегіні дүниеге әкеледі. Иә, ол ертегілерін бір түнде, әрі кетсе, екі-ақ күнде жазған. «Ертегілер маған өздері келеді. Маған оларды ағаштар сыбырлап айтады. Олар желмен бірге жетеді», – деген.

Андерсеннің Копенгагендегі ескерткіші
Бертінде жазушының жеке мұрағатынан бала кезінде жазған делінетін «Балауыз шырақ» атты ертегісі табылды. Зерттеушілердің айтуынша, ол сол кездің өзінде-ақ шебер әңгімеші болған.
Андерсеннің оқырманға жеткен алғашқы ертегілерінің бірі «Патшаның жаңа көйлегі» (негізгі атауы «Императордың жаңа көйлегі») деп аталады. Ертегі жарық көре сала «жоғарғы билік өкілдеріне деген құрмет пен моральдан жұрдай» деген сықылды сынның астында қалады. Иә, оған дейін ешкім де ақымақ патша мен оның айналасындағы жағымпаздарды дәл бұлайша күлкі етіп көрмеген еді. Патшаны жалаңаш күйде халықтың алдына шығаруға ешкімнің де дәті бармаған еді. Бүгінде «Патшаның жаңа көйлегі» – Андерсен шығармашылығының шыңы саналады. Лев Толстой аталған туындыны өте жоғары бағалап, жиі оқыпты. Ал, ертекшінің өзі аса құрмет тұтқан Чарльз Диккенс: «Мен үшін бәрінен андерсендік күлкі қымбат», – деген. Андерсеннің юморы, сатирасы қашанда анық идеялық мақсатты көздеді. Ол ертегілерінде шындық пен қиялды бір-бірімен қабыстыра отырып өз ортасындағы, жалпы, адам баласының бойындағы кемшіліктерді сынға алды. Гуманист ретінде қарапайым еңбек адамын, оның шыдамдылығы мен адалдығын «жырлады». Оның ертегілерінде әлеуметтік теңсіздік көріністері, кедейлердің қоғамнан өз орнын табу жолындағы күресі бар. Ол сүйкімсіз үйрек балапаны секілді кедейлер мен қарапайым жұмысшылар үшін ерте ме, кеш пе, әділдік орнайтынына сенеді.
Андерсеннің көп оқылатын тағы бір ертегісі – «Бұлбұл». Автор онда кәдімгі бұлбұлды қолдан жасалған, жасанды, жансыз бұлбұлмен қатар қою арқылы тірі бұлбұлдың әні нағыз ләззат сыйлайтынын жеткізіп қана қоймай, тіпті, оның адам өмірін құтқара да алатынын баяндайды. Сөзсіз, бұл ертегіні оқыған әрбір адам бір сәт өзінің іс-әрекеті, болмысы «нағыз» немесе «жалған» екені жөнінде ойға батар еді.
Жазушының өзі 156 ертегісінің ішінде «жүрегімді қозғағаны осы ғана» деп, «Су перісін» (дат тілінен тікелей аударғанда «Кішкентай теңіз ханшасы») айрықша жақсы көріпті. Иә, махаббат үшін қандай да болсын құрбандыққа барған су перісінің хикаясы – адал сезімнің гимні іспетті. Бүгінде Копенгаген портына көрік беріп тұрған «Су перісі» мүсіні Дания астанасының символы саналады. Жалпы, Андерсен ертегілерінің көптеген кейіпкерлері махаббат үшін тіпті, өз өмірін құрбан етуге де әзір. Мәселен, бәріміз бала кезімізден жақсы білетін «Жабайы аққулар» ерте-
гісінде Элиза атты бойжеткен өзінің махаббатымен аққу-ағаларын өлімнен құтқарып қалмаушы ма еді?! Ал, әйгілі «Қар патшайымы» ертегісінде кішкентай Герда досы Кай үшін көп мехнат шегетіні есіңізде ме?! (Ал, Сіз осындай ерлікке дайынсыз ба?). Андерсеннің ертегілерінде тікелей ақыл үйрету жоқ. Алайда, олар оқырманды мейірімділікке, қайырымдылыққа шақырады. Өзінің айтуынша, ол ертегілерінде өзіне жетіспеген не шынайы өмірден таба алмаған адами құндылықтарды сөз етуге тырысты. Мәселен, табандылық пен ерік күші («Қайтпас қайсар қалайы солдат»), мейірімділік пен жоғары адамгершілік («Түйме қыз», «Су перісі»). Жәбір көрушілерге аяушылық таныту, қол ұшын созу оның бүкіл шығармашылығында көрініс тапқан.
«Өмірдің өзі тудырған ертегіден артығы жоқ» дейтін ертекші көп адам елеп-ескере бермейтін қарапайым нәрселерден шабыт алды. Ол үшін мына дүниеде бәрі де әсем еді: гүлдің күлтесі де, кішкентай қоңыз да, тіпті, жіп орамасы да. Оның ертегілерінде аяқ киімнің де, бұршақтың да, жалпы, не нәрсенің де өз оқиғасы бар. Және олардың қай-қайсысынан да өмір әуенін естіріңіз хақ. Бәлкім, Андерсен ертегілерінің өміршеңдігінің сыры да осында болар…
«ТҮЙМЕ ҚЫЗ» ҺӘМ «ҚАР ПАТШАЙЫМЫ»

«Қар патшайымы»
фильмінен көрініс
Әлемге әйгілі «Опера елесі» прототиптерінің қатарында біздің сүйікті ертекшіміз де барын білесіз бе? Иә… Андерсен сырт келбеті жағынан да өз ертегісіндегі сүйкімсіз үйрек балапанын еске түсіреді. Дат ақыны, фольклоршы (дат халық ертегілерін тұңғыш жинақтаушы және жарыққа шығарушы) Юст Матиас Тиле (1794-1874) Андерсенмен алғашқы таныстығын былайша сипаттапты: «Қағаздан басымды көтергенде, түр-әлпеті ерекше, бойы сорайған жас жігіт таңғалысымды тудырғанын жасырмаймын. Үстіндегі көнетоз сұр костюмінің шолтиған қысқа жеңдерінен шығып тұрған жіңішке қолдары бірден назарымды аудартты. Серейген ұзын да арық Андерсеннің өзіне үлкен, қолпылдаған киім киіп жүретін де әдеті бар-тын. Ал оның сәл қитарлау көздерін көргенде, «дұрыс көруі үшін ұзын, алға қарай сорайып шығып тұрған мұрнына ота жасату керек-ау» деп ойладым. Мойнында – қылғындыра байлап алған ала шыт орамал. Ұзын мойны, бейнебір, сол тар «құрсаудан» шығып кеткісі келіп тұрғандай көрінеді. Қысқасы, бұл бір таңғажайып жан болатын».
Бала кезінде қатарластарынан Хансты сүйкімді санаған жалғыз адам Сара есімді қыз болыпты. Тіпті, бірде оған Сара аппақ раушан гүлін беріп, бетінен сүйіп алып, өскенде екеуі үйленетінін айтыпты. Сонда ұяң ол да батылданып кетіп, қызға: «Білесің бе, күндердің күнінде бәрі маған құрмет көрсететін болады», – деген көрінеді. Балалық достық тез-ақ аяқталғанымен, мейірімді кішкентай қыз Андерсеннің есінде ұмытылмай қалып қояды. Сол бір аяулы сәттің белгісі ретінде ол сырт киімінің түймелігіне үнемі гүл қыстырып жүрген. Кейде маған ертекшінің «Түймеқызы» Сараның бейнесінен туғандай болып көрінеді. Сосын бір бикештің жас Андерсен жайлы «Ол сымбатты болмағанымен, тартымды күлкісі сізді басқаша ойлауға әсер ететін» деген сөзі сақталып қалыпты.
1846 жылы Ханс «швед бұлбұлы» атанған опера әншісі Дженни Линдке өлердей ғашық болады. Бірақ, оның қымбат сыйлықтары да, сүйіспеншілікке толы өлеңдері де арудың жүрегін жібіте алмайды. Күндердің күнінде британдық композитор Отто Гольдшмидтке күйеуге шығып кетеді. Бұл Андерсеннің ауыр депрессияға түсуіне әсер еткен. Кейін Дженни Линд оның әйгілі Қар патшайымының прототипіне айналады.
Бұдан бөлек те бірнеше рет ғашық болған ертекшінің жеке өмірде жолы болмапты. Содан болар, «махаббатты шынайы өмірде сезінгенше, ойдан шығарған дұрыс» деп, ешқашан үйленбеген. Өлерінен аз бұрын былай деп жазып кетіпті: «Мен ертегілер үшін құны өлшеусіз құрбандыққа бардым. Солар үшін жеке басымның бақытынан бас тартып, қиялым шындыққа айналуы керек уақытты өткізіп алдым».
«ЕШКІМ ОНЫҢ ОТЫРА АЛМАС ТАҒЫНА…»
Андерсен өмірінің біраз жылын жер шарын шарлаумен өткізеді. Бүгінде көптеген туристік фирмалардың ұраны іспетті «Саяхаттау дегеніміз – өмір сүру» дейтін сөзді менің кейіпкерім айтқан. Алайда, кейінірек сыртқа сирек шығатын болған. Өйткені, жиі-жиі депрессиядан зардап шеккен. Саусағының басын жарақаттап, тізесін көгертіп алса да, бәрін-бәрін тізбелеп күнделігіне жазып отырыпты. Не нәрсенің де асқынып кетуінен қорыққан. Ауырған кезінде қағазға «мен тірімін» деп жазып, кереуетінің жанындағы үстелге көрсетіп қоятын. Өйткені, өзін тірідей жерлеп қоятындай көрген. «Дұшпандарының астыртын әрекетінен» сақтанып, тіпті, жақын таныстарынан да жасырынып жүретін күйге жеткен. Әйтсе де …соңғы тісі түсіп қалғанша жазуын тоқтатпады. Иә, иә, Андерсен тістерінің саны шығармашылығының сапасына әсер етеді деп ойлаған. Сол себепті, тіс ауруы қанша қинаса да, ешқашан тісін жұлдыртпаған. 1872 жылы ертекшінің «Қарт Йоханның әңгімесі» және «Тіс ауруы тәтей» атты екі ертегісі жарыққа шығады. Ол екеуін де өзіне арнап жазған. Ал 1873 жылы қаңтарда ақырғы тісінен айырылғаннан кейін «Сиқырлы оқиғалар маған келмейтін болды. Мен мүлдем жалғыз қалдым», – деп, ертегі шығаруын қойған.

«Су перісі» мүсіні
Андерсен 1872 жылы көктемде төсектен құлап, бірнеше жерден жарақат алады. Ақыры, содан оңала алмапты. Көп ұзамай, бауыр ісігі дертіне шалдыққаны да белгілі болады. Осылайша, жан күйзелісі, ішкі жалғыздық және тән дерті қинаған ертекші 1875 жылы 4 тамызда дүниеден өтеді. Оны соңғы сапарға шығарып салуға кедейлер де, байлар да, студенттер де, шетелдік елшілер де, министрлер де, тіпті, Дания королінің өзі де келген. Елде ұлттық қаралы күн жарияланып, газет бетіне:
«Біздің король кетті келмес бағына,
Ешкім оның отыра алмас тағына», –
деген өлең жолдары басылған.
Бүгінде жыл сайын 2 сәуір – ертекшінің туған күнінде Балалар кітабының халықаралық күні тойланады. Ал 1956 жылдан бастап Балалар кітабы бойынша Халықаралық кеңестің шешімімен жазушыларға Ханс Кристиан Андерсен атындағы Халықаралық әдеби сыйлық беріліп келеді (1966 жылдан бастап суретші-иллюстраторларға да). Қаламгерлер арасында «кіші Нобель» аталатын бұл сыйлықты иеленгендер қатарында талантты қазақ жазушысы Марат Қабанбай да бар.
БІР ҮЗІК ОЙ
Жалпы, Андерсен ертегілерінің кішілерден бөлек, үлкендерді де өзіне баурап алуының басты себебі немесе сиқыры неде? Бұл орайда, сыншылар: «Оның ертегілерінде бәрі де бақытты болатын утопия жоқ», – деген пікір айтады. Расымен, «қиял әлемі сиқыршысының» таңғажайып ертегілерін оқып отырып та шынайы өмірден ажырап қалмайсыз. Өйткені, ондағы өмір – сіз бен біздің өміріміз. Сіз бен біздің қуаныш-мұңымыз, арман-толғанысымыз, ой-сезіміміз. Андерсен ертегілері сіз бен бізге өмірді қат-қабат қиындығымен қабылдауды үйретеді. Өмірді қаз-қалпында сүюді үйретеді. Ал, өмір дегеніміз – Андерсеннің өзі айтқандай, ең ғажайып ертегі.
Мәдина СЕЙІТМАҒАМБЕТОВА