Жақсылық Рахматулла,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері

– Қарақалпақстанда көп ағайыны­мыз бар. Соның бірі Шаудырбай Сәлиевті біздегі оңтүстік өңірдің жұрты жақсы біледі. Кешегі кеңестік дәуірден бас­тал­ған әр түрлі барыс-келісте ол қалпаққа сіңген қазақтардың басын қосып Жамбыл, Шымкент, Қызылорданың төңірегін жиі аралаған. Мерекелік жиындардан бас­қа елдің қадірлі азаматы жасаған той, думанға, асқа қатысып, өздерінің қандастық парызын білдірген, жолынан жаңылмаған. Сол бауырластық пейіл тәуелсіздіктің алтын күрегі соққанда да суымады. 1998-2000 жылдарда қызы­л­ор­далық топ Нүкіске екі мәрте барып қайтты. Мұнан кейінгі жылдарда да Қа­ра­қалпақстандағы қазақ мәдени ор­та­лы­ғын басқаратын Шаудырбайдың ара­лас­ты­ғымен жүздеген отбасы Отанына оралды. Алмас жыраудың ұйытқы­сы­мен мәдениет пен өнердің жампоздары оқтын-оқтын Ташкент, Нүкіс ша­­­hар­лары мен Шыназ, Шыршық, Жы­зақ атырабын аралап, осындағы туыс­тарының көңіл құсын шарлатып қайтып жүр. Ал, олар сонау кешегі қилы-қилы уақытта да Нұртай мен Ақмырза, Шәм­шат пен Манап ақындардың дәстү­рін жалғастырып туған жұртының ыстық сәлемін ән, жыр, өлең, хиссамен жет­кізіп, олардың сағынышты аңсарын ба­сып қайтатын.
Сыр бойының әкімі мен Қарақал­пақс­­танның сұлтаны Темірдің келісімімен барған бір сапарда Шаудырбайдың шаңырағынан дәм татып, азды-көпті әңгіме-дүкен құрғанымыз бар. Сонда Өз­бекстанда тұратын қандастарымыз­дың ана тілін, салт-дәстүрін сақтауына әдебиет пен өнер тарапындағы арғы-бергі қарым-қатынастың көп пайдасы тиіп отыр деген пайым айтылды. Жүрегі жұмсақ, мінезі жібектей, ұлт тарихын қозғағанда қамшы салдырмас жорғасы бар Шаудырбайдың аузынан Сыр сүлейлері Нартай мен Манаптың жолын ұстанған тұстастары мен інілерінің біразы аталды.
Соғыстан кейінгі жылдары партиялық идеологиялық поэзияның қуатын социа­лизм­ді құруға қатты пайдаланды. Қазақ­тың тау мен даласында «толыспа­ған толстойлар, белгісіз белинскийлер» кө­бейіп, партияның құдіретіне екінің бірі өлең арнап, ән жазса, ауызекі айтыс дулы­ғып қолбала сарай таланттарының басына ит сарығандай кезең туды. Бү­гін­гі ұрпақ үшін ол адам құқын бұғау­лау болып табылса, заманында сол бұй­далы ботадай боздаған өнердің халық көңілін көтеруге септігін тигізгені ақиқат. Ком­мунистік уағыздың пәрмені бір жағынан ел ішіндегі талағында биті бар талап­ты­лардың бұлақ көзін ашқаны да бекер емес.
Бірақ «шөп те өлең, шөңге де өлең» дүр­мегінде табиғат сыйлаған тектілігін партбилетке, уыс-уыс шашылып жатқан марапатқа айырбастамай, халықтың жүрегінде сыңсыған шерімен табысып, ұлттық рухын жоғалтпаған жампозды жабағылардан даралауға бейнет кешкендер болды. Соның бірі, әйгілі ақын Төлеген Айбергенов еді. Шаудырбаймен сырласуда аян болғанындай сырт жерде дүниеге келіп, күллі қазақтың маңдайал­ды ақыны атанған Төлеген бір өлеңін сайыпқыран айтыс ақыны әрі әнші, әрі күйші Құтбай Дүрбаевқа арнапты. (Т.Ай­бергенов «Бір тойым бар» өлеңдер жинағы). Шәкең «Сері көкеміздің Жи­делі­байсын байтағындағы өзбек пен қарақалпақ, қазақ арасындағы беделін дәріптеген сол жырын әттең ұмытып қа­лыппын» дегенде елеңдей бердім. Елең­деудің мәнісі өткен ғасырдың 60 жылдарының аяғында Жаңақорған ауданынан тарайтын алақандай газетте істеп жүргенде Манап ақынға ілесіп барып Әнуар Жақыповтың үйінде Құт­бай ағамен танысудың сәті келген-ді. Біраз жыл өткен кезде Есқожамен бірге алпыс жылдық мерейтойын өткізуге келген ақынмен және дидарластым. Жур­­на­листік әуестікпен оны-мұны шұ­қы­лап сұрағанымда өнерге бай бол­ға­нымен Құтекең өзі жайында естелік қозғауға сараң, тіпті немқұрайлы адам екенін байқадық, тек бірінен кейін бірін жал­ғас­тыра берген қоңыр, жағым­ды әуезіне ұйи бергенмін. Әнді Нартайшалап гармонмен шырқайды екен. Даусы қасаң ырқыл, не шамырқарлық қышқыр емес қаздың саңқылындай тыңдаушы көңілін ә дегеннен серпілтіп алатын, сосын құдды жаныңның жамалын құс қана­ты­мен сипай желпіп өт­кен­дей сезімге бө­лерлік қасиетті еді. Тылсым ырғақ құй­­қа тамырыңды шы­­мыр­латып, тұла бойыңа бір нәзік сәу­ле­нің шым-шымдап енгенін аңдамай қала­сың. Сипаттауға тіл жетпес сиқырлы әуез гармоннан тө­гіл­ген ынтызар дыбыстармен астасып, сананы бір ғажайып түс-ғұмыр меңдей берген. Оттай лау­лаған жастық шақтағы сол екі кездесуді есі­ме алсам, маңдайы кереқарыс ай­шуақ, жүзі табадан енді шық­қан қызыл күрең ыстық нандай торсиып, аласы мол, сұлу сырлы жанары ботаның көзін­дей мөл­діреген шомбал денелі Құтбай ағаның қалпы көз алдыма келеді. Халық ақыны Қуаныштың «Сым­­баты Сырдың сұлу сү­лей­лері», Май­лы­қожа мен Нартай­дың өсиет­ термелері толғақ қысқан дарияның көктемдегі бұрқ-сарқ мінезін­дей, енді бірде құм даланың кешқұрымғы самал деміндей балбырау тартып есіңді алады.
Шаудырбайдың ертеден мені де өзі­не баурап алған арман ағаны «Қызы­л­ор­даның перзенті, Базар жырау мен Тұр­мағанбеттің ізін жалғаған сүлейлер­дің бірі» деп, қадір-қасиетін биік бағала­ған азаматтығына әжептеуір еңсе кө­тер­­­гендей хал кешкенбіз сонда. Арада біраз уақыт өтті. Бірде бізге тағдырдың айдауымен Жаңақорғаннан Жызаққа көшкен, сонда шағын үнпарақта редактор, сосын Ташкентте қазақ тілінде жа­рық көретін «Нұрлы жол» газетінің мен­шікті тілшісі қызметіне барған, ақын әрі журналист Құдырет Рахмет бауырым­мен қауыштым. Оралман жолымен Отанға оралу қамындағы жақсы ініммен өткенді қызықтай еске алысып, бүгінге шолу жасасқан мәжілісте өзгенттік Құт­бай ақын жайында мен іздеген біраз де­рек­терге қанықтым. Соның ішінде қара­қалпақтағы Шаудырбай айтқан Төле­ген Айбергеновтың өлеңін оқыған­да көптен ескірген қазынаммен қайта табысқандай әсерлендім. Шәкең әділін, білгенін қаузапты. Осынау құм басқан өл­кеде туған Төлеген Құтбай дүрдің өнерін:
– Термесі қою орман маужыраған
Зердесі ескен самал тау-жырадан
Теңдесін бұл аймақтан таптырмайтын
Кеудесі күмбірлеген ән-жыр ағам.
Бұл ағаң қазір елу алтысында
Жамбылға бұйырған жас жартысында
Риза бауырлардың ортасында
Сүйіскен жүректердің дәл тұсында
Ташкенттің бар қазағы құрметтеген
Күйінен сең бұзылып, қыр көктеген
Әнінен Шыршық бойы шырын–дария
Астасып жатыр қазір жер-көкпенен.
Тыңда сен, таңсық болсаң Құт ағаны
Арманы лапылдаған от ағаны
Оны естіп, қатып қалған тас болсаң да
Жаныңда бір жанартау тұтанады… –
дегендей жан еліктірер көркем тілмен сипаттай келіп:
– Даусыңда гүрілі бар Қарасудың
Бәрі де өз бойына жарасулы үн
Бұл ағам баршасынан асып кеткен
Бұл аймақ жырындағы бар асудан
Сәтімен туып қалған маңдайлы адам
Жырлаған алтын шапақ таңдайлы адам
Қырық жыл той-мереке сапарында
Халқының қанжығасына ән байлаған, – деген жыр шумақтарымен оның өмір жолы мен өнер жолы баяны онан әрі құлақ құрышыңды қандырады. Соңынан өзінің өнер падишасына:
«Құт аға, әннің көлін мөлдіреттің
Алғысын айтпақ боп ем мен жүректің
Сіздің мол ықыласқа тиек салып,
Сыр толы көкірегімді домбыра еттім», –
деп бала жастан ғашық көңілін басқан болды. Бірақ самырық көңіл, сарғалдақ ұлпа сезімді ақын бәдәуи Қарақалпақ құмындағы дүлей дауылда да, аждаhадай от шашқан шілдесінде де, қасқа боран, сары аязды қысында да періште сынды ән ағасының соңынан қара үзбей апты­ғып ереді де отырады. Құтбайдың тә­ңір­лі болмысы арманшыл ақын жігіттің бойын буған күллі тақсіретті күлпара етіп ұнтақтап, жолына жұпар шашып тұрғандай еді. Манап ақынның «Әйел заты түгілі, өзіне еркекті де құмар қыл­ған, сондай сұңғыла адам бұл», – деген теңеуі­не Төлегеннің жырларын оқығанда иланасың. Мырзашөлдік Бекшүкір жырау:
«Уа! Құтеке!Таусылмастай жыр едің,
Дүлділ едің,
Ақындардың дүрі едің
Бір аруақ түрегеліп кеудемде
Сілкіндіріп кетер деп мен жүр едім», – деп толғаған.
Әкесі Дүйсеннің шаңырағында әйгілі Нартай мен Құтбайдың болғанын мақ­та­нышпен еске түсіріп, соңында оны өзі­не ұстаз тұтқанын былайша түйін­дей­ді:
«Үй түндігін көтереді жұлқып ән,
Ақын төрде-тұғырдағы бір қыран,
………………………………………………….
Сонан бері орнап қалған көңілде
Өлең бұлты торлап қалған көгінде
Бір аруақ көз алдымнан кетпейді
Жол сілтеп жыр әлеміме өмірде».
Құтбай Жаңажол аймағындағы «Қауыншы» ауылында отырғанда оны іздеп 1936 жылы Нартай келеді. («Жыр дүлділі» О.Бекахметов. «Нұрлы жол» 1996 ж. 03.04). Сырда туған екі ақын осында бүкіл кәрі-жасты қазақ өнерінің лағыл-маржанымен сусындатады. Салхар жыр, даналық терме, көне күй мен дастан, мөлдір ән, жарасымды әзіл-қалжың ауылдың күні мен түнін теңес­тіріп жібергендей естен кетпес ғибратты салтанатқа бөлейді. Құтбайдың талантына риза болған Нартай:
«Уа! Құтеке!
Шуақты болсын күнің
Жұрт алдында көсілсең
Мұқалмасын тілің
Тау суындай арқырап,
Шарықтасын үнің
Еліңнің көңілін көтерсін
Әнің менен жырың» –
деп ақ батасын берген. Сол жолы екі тар­лан біріне-бірі сырнайларын сыйлас­қан.
Құтбай кейін Нартайды өле-өлгенше рухани ұстаз тұтқанын мына өлеңмен әрлейді:
«Ұстазым ақын Нартай аты әйгілі,
Бермеген ешбір жанға бас бәйгені
Әнім бар сол Нартайға жете қабыл,
Аз емес қабатында сөз байлығы.
Анадан алты жаста жетім қалдым,
Көре алмай бір жақсылық естен тандым.
Бақыт берген заманда бағы бостан
Шалқытып шартарапты жүрген жанмын».
Ал, Нартай оны Өзбекстанда қазақ­тың намысын көкке көтерген жалғыз жыр пырағы деп бағалаған. Шымкенттік әдебиетші, ғалым, республикаға еңбегі сіңген мәдениет қайраткері Мұхаметжан Рүстемовтің «Тарландар жайлы тартымды ой» әңгімесінде, өнертанушы Т.Бек­хожинның «Қазына» кітабында, жеті­сай­лық сақтиян жырау Оразқожа Бек­ах­метовтың «Жыр дүлділі» дерегінде және Құтбай туралы ел аузындағы ес­теліктерді жинап, әрі соны баспасөзге ұсынып жүрген бауырым Құдырет Рахмет жазбаларында біраз мән-жай қамтылған.
1991 жылы Шыршық ауданында Құтекеңнің сексен бес жылдық мерейтойы атап өтілгенде әдебиетші ғалымдар Қалдыбек Сейданов пен Қыдырәлі Саттаровтың көптің назарын аударған зерттеулерінде сонау отызыншы жылдан кешегі жетпіс бірінші жылдардың аралығында Сырдария мен Арыс, Әму­дария мен Шыршық өзендерін мекен еткен қандастарының қилы-қилы замандарда қайғылы көңілін жұбатқан Сыр сүлейі жайында терең сырлы хикаят бар. Сол жазба баяндар мен көзі көрген, лебізін, әнін тыңдаған ғажайып адам туралы ұзақ ойға жетелейді.
Ашаршылық зұлматы Сыр бойындағы жатақтарды іргедегі Ташкентке қарай қоныс аударғанда әке-шешеден ерте айырылған тұл жетім Құтбайға қара­са­тын ет жақын болмаған. Тарихта жазыла беретіндей кісі есігінде күн көре жү­­ріп, ауыл-үйдің арасында сықақ, мыс­қыл өлең шығарып, жарапазан айт­қыш заржақ бозбалаға кеңес үкіметінің ат­қа­мінерлері қырын қарады. Сол ұна­т­паудың ақыры «қызылдық идеологияға пиғылы жат» деген айыптауға ұласып, кіл айтыс, дастан жырлауға машықтана бастаған Құтбайды да «Нан» шаhарын сағалаған жерлестерінің соңынан кетуге мәжбүрледі. Әйтсе де қарны ашса да, қадірі қашпаған ақын жігіт Шыршық, Шыназ бен Түркістан, Жаңақорған арасын сері соқпағымен дуылдатып әкетеді. Өзінің талабымен мұсылманша сауат ашып, кеңес орныққанда латынша хат танып, кейін Ташкенттегі қазақ зия­лыларының көмегімен әуез мектебінде оқыған құйма құлақ, пысық қара Сыр­дың сұңғыла ақындары Базар жырау, Күдеріқожа мен Мәделқожа, Шораяқтың Омары мен Кете Жүсіп, Тұрмағанбет пен Қуаныш, Нұртуған, Арқадағы Абай мен Жетісудағы Жамбыл, Отырар маңындағы Майлықожа шығармаларымен етене танысып, өнер әлемінің сырына малынды. Әлбетте шығыс ғұламалары Науаи, Фирдауси, Ғафиз ғазелдері, қазақ, өз­бек, тәжік, қарақалпақ ауыз әдебиетінің дастан, жырлары зерделінің санасына сіңді. Халық әндерінің неше бір нұсқасын тыңдарманның туған тілінде құйқылжыта орындағанда көпшілік Құтбайдың алдында қоғадай жапырылатын. Сонан ол:
«Атамыз екен қылышты.
Сайдбұрхан шын аты.
Өзгент деген шаhар бар
Жайылған жұртқа шұхраты, –
деген жыр шумағымен туған жері мен шыққан тегіне хабар бере келе:
Қартайсам да халқыма,
Қадірім бар Құтбаймын.
Көпшілік айтса өтініш
Сөздеріңді жықпаймын.
Қарызым менің ән мен жыр
Құтылатын кезім бұл,
Не десеңдер құптаймын» –
деп өзінің ел алдындағы қарызы мен парызын термелейді.
«1969 жылы Алматыдағы Қазақстан Ғылым академиясының конференциясына шақырылған түркі тілдес елдердің саңлақ өнерпаздары мен ақын, жырау, жыршылары арасында Ташкенттен келген Құтбайдың, Қызылордадан келген Мұзарап, Көшеней, Құлжабайдың мәр­тебесі биік тұрады. Құтекең Нартайдың «Қызыл Мәскеуін», Майлықожаның «Замана сазын», Мақтұмқұлұлы мен Тұр­ма­ған­беттің термелерін, Біржан, Әсет, Мәдидің әндерін нақышына келтіре орындағанда оның дарынына тәнті болмаған ешкім қалмады», – деген еді Манап жарықтық мың тоғыз жүз сексен алтыншы жылы, дүниеден өткен Дүр­баев­тың сексен жылдық асында.
Ғылым академиясындағы жиынның негізінде ғалым Қ.Сейдаханов, М.Жар­мұхамедов және ақын Ә.Тәжібаевтың саралауымен М.Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты шығарған «Қа­зақ­тың қазіргі халық поэзиясы» кітабына (1973 ж. Алматы) Құтбайдың бірнеше термесі енді.
– «Қазақ энциклопедиясының» төр­тін­ші томының 56 бетінде «Дүрбаев Құтбай. Құтбай (25.05.1906, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы 04.01.1971. Өзбекстан Республикасы Жоғарғы Шыршық ауданы. (Қазақ әншісі) – баритон дауысты, ақын, сазгер, шертпе күйдің шебері 12 жасынан ән салып, домбыра тартқан. 1933-39 жылдары Ташкенттегі музы­калық драма театры­ның (Ә.Науаи атындағы опера және балет театры.)» Рес­публикасы Жоғарғы Шыршық ауда­нын­дағы қазақ театрының музыкалық жағын басқарды. 1947-50 жылдары Ташкент педагоги­ка­лық училищесінің оқытушысы ( скрипка, гармон, домбыра, дутар сыныптары бойынша), 1950 жылдан бастап халық арасында ән-күй, терме, дастандарды орындаумен шұғыл­данды. «Қалқа» (сөзі Сәкен Сейфул­линдікі), «Сұлу» (сөзі Махтұмқұлынікі, аударған Ғали Орманов) сияқты әндер, жыр-толғаулар шы­ғар­ған. Халық саз­герлері мен күй­шіле­рінің шығармаларын нәшіне келтіре орындаған әнші әрі күйші болған» деген анықтамалық жа­зылған). Әрине Құте­кеңнің өмірі, өнері үшін бұл мыс­қылдай ғана сараң жазыл­ған сипаттама. Оның өзбек, қарақалпақ, қазақ ауылда­рын­дағы мектепте ұстаз­дық еткені, жер-жерде жас ақын­дардың үйірмелерін құрып, айтыс өнерін дәріп­тегені, қыз-келіншектерге сұлулық, әдептілік, ина­баттылық хақында эстети­калық дәріс оқығаны – бойын табиғат сыйлаған сан алуан қасиетінің бір қыры.
Қазір Қазақстан да, Өзбекстан да бейтарап дамыған ел, идеологиясы да басқа, бірінікі мен бірі қабыспайды. Сонау Нартай, Құтбай заманындағыдай екі елдің арасын әнмен, жырмен жалғаған­дардың қатары сиреп кеткен, ондай думаншыларды жақтыра бермейтіндер көбейген. Бірақ әр елдің ішкі тәртібі, шекара бөлінісі халықтың ертедегі тарихынан әдет-ғұрпына, дәстүріне сенген ән, күй, жыр, айтыс өнеріне қанша қым­танса да бұғалық салар емес. Оған туыс­тас қазақ пен өзбектің ежелгі ағайын­дық араластығы сеп. Екі жақта да мә­­дени орталықтар құрылған. Солар арқылы қазақтар жылма-жыл Ташкентте ақындар айтысын өткізсе, өзбектер Сайрам мен Түркістанда дутарын қағып, әшуласын шырқап жүріп жатыр.
Жоғарғы Шыршықтағы Құтбайдың ауылдастары үстіміздегі жылы қазақ мәдени орталығының ұйымдастыруымен Абай бабамыздың 160 жылдығы мұғ­да­рын­да Ташкентте өткен еларалық ақын­дар айтысына сері атасының атынан салмақты жүлде әкелген. Бір уақтардағы Құтекеңнің ізін Өзбекстан­дағы қандас ақындар Мекенбай, Құлмахан, Бөрібай, Анарқұл, Жекембай, Темірхан, Оңғар, Әшірмат, Гүлнәр, Нұрхандар жалғаса, қазақстандық Нартай мен Манаптың, Тәушен мен Шәмшаттың ізін Әселхан, Айгүл, Ақмарал, Ринат, Әбілқайыр, Қуа­ныштар басты. Даңғыл жырау Алмас пен Серіктің мұрасына өзбек пен қарақалпақ арасындағы қаптаған бауырларымыз көптен қанық. Демек, туыстық өнер ертедегі сара сүрлеуінен жаңылыспай, нарық әуселесінен әбігерге түскен шет жұрттықтардың көңіл сергітпесіне жарап жүр. Бұл, әлбетте жақсы өнеге, қазақия болмысымыздың рухы сөнбе­гендігінің бір нышаны.
Құтбай тұрған Жоғарғы Шыршықта ақын есіміне көше аты берілген. Осындағы мәдени орталықтың төрағасы Дін­ис­лам Қанаевтың елдіктің, туыс­тық­тың туын көтерумен өмірден алпыс бес жасында озған Құтбайдың халық жүре­гіне жаққан отын сөндіріп алмаудың амалында жүргені сүйсінтеді. Әуез мектебі мен училищесіне немесе театрға атын беруді лайық көреді. Келер жылдың 25 мамырында жерлесіміздің туғанына 100 жыл толмақшы. Сыр бойындағы ақындық, әншілік өнерді зерттеуші Мардан Байділдаев пен Манап Көкенов дүниеден өткелі сүлейлерді еске түсіруден саяқсыдық. «Мәдени мұра» жаңғырығымен біраз көне шежірені парақтағанымызбен Асқар, Әбділданың қолтығынан әріге көз сүз­бей томырықтық. Құтбайдың мұрасы сан­дығында жатқан Ұлттық Ғылым академиясы мен үні күйтабағында сақтаулы Қазақ радиосының азаматтары да талайдан бері даланың ұлыс билері Төле мен Әйтекенің сүйегі жатқан өңірдің бұлбұлын ұмытқандай. Қызылорда қаласы мен Өзгент аймағындағы зиялылар да жым-жырт. Егер, тәңір жазып қарақалпақтағы Шаудырбай мен Жызақтағы Құдыреттің естеліктеріне құлақ түріп, ұлттық поэзия жұлдызы Төлеген Айбергеновтың арнауына көз салмасақ, бір кезде дидарласқан Құтекең туралы осы әңгіме туар ма еді, жоқ па! Шіркін, аруана желісті, арғымақ арынды өмір-ай, ә! Өткенді біз ұмытсақ, бізді кім ұмытпайды.