(Эссе)

***

Оралхан азғантай ғұмырында сондай асқаралы биікке өзін де, елін де, туған әдебиетін де шығарып үлгерді.
Сол үшін де марқұм досқа мың тағзым етсек болмас па?..
Ол ұзақ сапар, ұзын жолдың үстінде. Таусылса – қалың қауым, дос-жаранының ортасында жүріп көретін санаулы қызығы ғана таусылды. Бірақ, оның бергісі өз ұлты, өз жұрты, әрісі күллі адам нәсілінің кәрі-жасымен шер тарқата сырласатын сұхбаты, пейілдесе пікірлесетін мәслихаты таусылған жоқ. Енді ондай салиқалы мәжілістің төрінде Оралханның өзі емес, кітаптары, жүрекжарды шығармалары отырады.
Сол үшін де тағдырға мың мәртебе шүкірлік айтамыз.

Әбіш КЕКІЛБАЕВ,
Қазақстанның Халық жазушысы

---

Мен Оралханмен тірсек тебісіп өспек түгілі, біздің жақтың қазағы деп төс қағарлық жерлесі де емеспін. Бірге жүріп, балсыраны бөліп ішпек түгілі, ауыз толтыра «Ассалаумағалейкүм!» деп алдына барып та көргенім жоқ. Қым-куыт тіршілікте кызметтес болып, қызықты кездесулерге бірге бару өңім түгіл, түсіме де кірмепті. Мендей казақтың бар екендігін маркұм Бөкейдің жалғызы көзі тірісінде білмек түгілі, атымды сырттай болса да естіген жоқ.

Ал онда неге мен «Орал­хан­шыл­мын»? Сонау шығыстағы шекара ай­мағында жатқан Шыңғыстайды не­ге жалқы сәт болса да көрсем деп ар­мандап «алтайсырадым»? Біл­мей­мін… Мүмкін, қар шағылдардың ара­сындағы қар қызының сыңсыта сал­ған мұңлы әнін өз құлағыммен есті­гім келгені болар. Әйтеуір, Алтай жақ­­қа жолым түсетінін білгенде, сә­лемі түзу таныстарымның бәріне, Оралхан Бөкейдің мерейтойын бас­қарып баратын адамдай, телефон ша­­лайын. Жер-көкке сыймай жел­пі­ніп-ақ жүрмін. Неге? Білмеймін… Біле­тінім, сезетінім – ең алғаш рет жа­рықтық Алтай тауын көргенде таң­данғаным да, тамсанғаным да жоқ. Орағаңның шығармаларын оқы­ғанда-ақ тамсанып қойғам. Есе­сіне, Алтай шыңдары төбемнен тө­ніп тұратындай сезілетін. Осы ойым­ды атбасын тіреген, Қатон-Қа­рағайда тұратын Шыңғыстай ау­лының учаскелік инспекторы Бо­латқа айтқанымда: «Жазушы кітап жазып отырғанда өз жерін көтеру үшін қосыңқырап жіберген шығар», – деп күлді де қойды. Ертесіне ау­дан­дық «Арай» газетінің редакторы Қайыр­ды Назырбаев пен Болат ақ «Жи­гулимен» Орағаңның кіндік қа­ны тамған Шыңғыстайға алып келді. Жолда Оралханның шығар­ма­лары­нан таныс Қабырға мен Жаңа үлгі ау­лының үстінен басып өттік. Ире­леңдеген тас жолдың үстімен сыр­ғы­ған «Жигулиге» отыз шақырым­дық жол дегенің не тәйірі. Қалың қара­ғай­лы ну ормандарына, сол жағын­дағы Шабанбай жайлауы мен оң жақтағы Алтай тауларына қызыға карап отырып Шыңғыстайға да жеттік. Алтай шыбынды жазды қия алмай, коңыр күзді қанша қабыл­да­ғысы келмесе де, іштей үнсіз дайын­да­лып жаткан секілді екен. «Әне… Жұ­қалаң мұнарға оранып менің аулым жатыр. Ол Шыңғыстай деп ата­лады. Әне… аулымның үстінде ба­тар күннің батсайы жалқыны бал­қып, алтын арай аптап жатыр». (Бұл үзінді «Аспанда ұшқан алты қаз­дан» алынды). Біз түс мезгілінде жет­кесін бе, әр үйдің ауласынан са­мауыр­дың түтіні қанша будақтап бі­лінсе де, сәл көтерілісімен ауаға сіңіп ұстатпай кетіп жатыр. Жеңіл мә­шине жетпей тоқтады. Күркіременің жа­ғасына келіпті. Асықпай қос уыс­ты қасиетті суына толтырып, Аты­рау­дың шөлінен келгендей жұтып жі­бердім. Тастай екен.
Шыңғыстайға кірісімен ал­ғаш­қы тоқтаған жеріміз — Қаратайдың соң­ғы болысы әйгілі Әбдікәрім ірге тасын сонау 1907 жылы қалатқан, қара­ғайдан қиып салдырған еңселі мек­теп үйі. Талай қан құсқан қасы­рет­ті көрген тірі тарих екендігі аула­сына кірген мезетте білінеді. Қайыр­ды шетелдерден келген қонақтарға мұражай таныстырған «гидтай» мек­тептің арғы-бергі тарихын қота­рып жатыр. «Қараңғы қазақ көгіне өр­мелеп шығып күн болам, қараң­ғы­лықтың көгіне күн болмағанда кім болам» деген Сұлтанмахмұтты Әб­дікәрімнің өзі шақырып, арысы Марқакөл, берісі Күршім, осы тұс­тың бүкіл балаларын білім нәрімен сусындатқызғанына «Сарыарқаның жаң­бырынан» таныспыз. Беріректе белгілі колхоз бастығы – Бошай Кі­тап­баев, ғалымдар Баламер Сахариев пен Сәрсен Аманжолов, қайран Ора­ғаң, қазіргі орта буын жазушы­лар­д­ан Әлібек Асқаров пен Дидахмет Әшімхановтар оқып, қанат қаққан кие­лі орда. «Әй, жарайсың!» деп коя­­мын іштей. Бұл – мектептің тамы­ры те­рең тарихына сүйсінгенім. Ал, қа­зір­гі көріп тұрған жағдайы Украи­наның ну ормандарында не­містер өртеп кеткен деревнядан Алланың әмірімен сау қалған шір­кеуді елес­тетеді. Сонда да жан тебі­ренісім­ді сез­дірмей, ашық терезеден мектептің іші­не кірдім. Едендерінің тақтай­ла­рын түк қалдырмай суырып алып кетіпті. Есесіне, жарықтықтың қара­ғайдан қиған кабырғалары әлі күнге сыр бермей, сынын бұзбай кас­қиып тұр. Мына бөлмесінде ди­ректор отыр­ған, ал мына қарсы бөлмеде Орал­хандар оқып шығып­ты. Асық­пай Қайырдының фото­аппаратымен суретке түсірдік. Терезе­лері үңірей­ген мектепке қарай беруге дәтің шы­дамайды екен. Қайсыбір жыл­дары білімнің мол мұхитына құлаш ұрған қыз-жігіт­тердің күлкісі азалы ән болып есті­летіндей. Қайырды айт­ты: «Ұмыт­пасам, 1991 жылы мы­нау көршілес Қытайдан баяғы асты-үстіне төң­керілген алмағайыпта ауып кеткен Әбдікәрімнің немересі Бәйіс келді. Ақсақал пайғамбар жа­сынан асып­ты. Кенже ұлы Жалыны бар қасында. Бәйіс аттанарында сол кездегі аудан басшылығынан «кәрі әкеміздің көзі ғой, күрделі жөн­деу­ден өткізейін, маған беріңдер», – деп сұрапты. Билік басындағылар: «Ойбай, бұл Қазақ КСР-інің (сол кез­дегі) тарихи ескерткіштерді қор­ғау жөніндегі ұйымның есебінде. Жоғарыда­ғылардың рұқсатынсыз бере алмай­мыз, басымыз кетеді», – деп бет қақтырмайды». Содан бергі бес жылдың ішіндегі түрі мынау.
Неге ел тізгінін ұстаған басшы­лар осынау қасиетті орынның мұң-за­рын естімейді. Бәрі бірдей көр со­қыр, бәрі бірдей тас керең емес шы­ғар. Өзіміз көктете алмайды екен­біз, мұқым қауымды аузына қа­рат­қан от тілді, орақ ауызды Әб­ді­кәрімнің немересі анау Қытайдан ат сабылта жетіп, «жөндеймін, бе­рің­дер» дегенде неге қызғаншақтық жа­садық? Кім көрінгеннің астында «Мерседес» болып жүйткіген ен дәу­леттен ең болмағанда екі ұрттам та­мыз­сақ, мынау еңселі ақ орданың ай­дарынан жел еспей ме? Қашанғы «ауылда­ғының аузы сасық» бола бе­реді екен? Ал ауылдағылардыкі қай же­тіскен­дік?! Жау шапқандай қы­лып тонай­тындай қара бастарына не күн туды? Еденнің тақтайына дейін ала­тындай, мұқым Алтайдағы ағаш атау­лы өртеніп кеткен бе? Білмей­мін…
…Білетінім үнсіз егіліп, атан түйедей шөгіп кеткен (жо-жоқ, әлі де еңселі көрінеді) ағаш үйдің жа­нына кілт тоқтадық. Айтпаса да сезіп отырмын. Бұл – Бөкей ақсақалдың қара шаңырағы. Есіктегі бедірейген қара құлып пен алабота қаулап өс­кен кең аула үйдің иесіз жетімсіреп тұрғандығын аңғартады. Бұқтырма беттегі көрші үйдің ауласында жа­нары султанған бейтаныс әйел сүріне-қабына атып шықты. Атып шыққан бойы көзін көлегейлеп бізге тура тартты. Амандасқанымызша бол­май, аңырады-ай келіп: «Жал­ғыз-е-е-е-м қайда, Қайырды-ау, жал­­ғызе-е-е-м қайда? Егіздің сыңа­рындай болған Қайырды-ау, Ора­шым қайда?». Жанарда жас жоқ, бірақ та іштей еңіреп тұрмыз. Жана­рын шылаған жасты жаулығының ұшымен сүртті. «Уүһ». Қайырды Орал­ханның өзіне бет-пішіні келе­тін үлкен әпкесі Шолпанға солай да солай деп мені таныстырып жатыр. «Құлынымдап» келіп мандайыннан сүйді. Жағдайды толық түсіндіріп, Қайырды Қатонқарағайға қайтып кетті. Фотоаппаратын алып қалдым. Қайтарда жол-жөнекей беріп кететін бо­­лып келістік. Шолпан апам… «Үл­кен әпкем Шолпан қоңыр сиыр­ды со­ғымға сойған жылы қыста күйеуге қа­шып кетті. Қашып кеткенде де бас­қаға емес, жуықта әскерден ора­лып, ауылда шофер болып жүрген баяғы бекетші шал Қашыбайдың көп ұлының бірі – бадырақ көз, төртбақ Әутәліп алып қашып ке­тіпті». Анаға, Анаға деген шынайы сүйіспеншіліктен туған «Апамның астауы» әңгімесінен. Орағаңның сол үлкен әпкесі екеуміз ағаштан қиып, сірестіріп тұрып салған кең сарайда қаймақ қатқан құла шайды тоң-то­рыс сіміріп отырмыз. Шолпан апам ауық-ауық: «Арманда кеткен жал­ғыз-е-е-е-м, жалғызымды алған­ша ме­ні неге алмады! Жол менікі еді ғой (Құдекең жолға караушы ма еді?). Мына сен отырған жерде ша­шы жалбырап отыратын. Құлыны­м-ай, құлыным-ай!». Егіле берді. «Айт­пақшы, ұмытып барады екен­мін, жақында өзіміздің Әлібек (жазу­­шы Әлібек Асқаров) келді. Қа­­сында жолдастары бар. Бір шай ішіп, әкемнің басына барып кетті».
Сықыр етіп қақпаның есігі ашыл­­ды. Көрші Аманжан деген жігіт екен. Орағаңның жакын жолдасы бо­лып шықты. «Көрші-көлемнен ес­тігесін келдім. Орекең болмаса да достары бар». Аманжанға келген жағдайымды ептеп түсіндіргендей бол­дым. Екеуміз Орағаңның тай-құ­лындай тебісіп өскен жан досы Нұр­ланның жұмысына келдік. Жазу­шы­ның «Шұғыла» әңгімесін­дегі, сосын «Мынау аппақ дүние» мен «Қар қызы» повестеріндегі (Нұр­жан) бас­ты кейіпкерлердің прототипі Нұр­лан болып шықты. Шыңғыстайдың құлағалы тұрған МТМ-інің жа­нын­да 4-5 жігіт ескі трактордың мото­ры­ның әр жерін шұқылап әлек. Келіп- кеткендермен ісі жоқ, өз істерімен әуре болып жатыр. Қасына келіп зеңбіректі гүpc еткізсең де бастарын көтерер емес. Шеткеріректе басына қал­пақ киген, күдір қара біреу тұр. Нұр­лан осы болар. Бұрындары управ болғaн деп мана Аманжан айтып еді. Сырт­тай бақылап тұрғанына қара­саң, кәдімгідей бастық. Амандастық, ернін еріншектене жыбыр еткізді…
…Күздің әлсіз шуағына шомы­лып, жеңгей есік алдында жүн түтіп отыр екен. Сарайға бастап жүрді. Ескі керуетте шалқалай, көзін жұ­мып-ашып Зәкең жатыр. Үстінде – кө­нетоз күпәйкі. «Аулымыздың жиыр­ма бес жылдан бергі пошта бас­тығы Зәкең де қартайыңқырап, бала-шағасын өсіру әуресімен қа­жыңқырап жүр екен. Табиғатынан салмақты, көпіртіп көп сөйлемейтін, ал анда-санда «ұрттап» алса, ауыз­ды­ға сөз, аяқтыға жол бермейтін; көп күлмейтін, зәуімен бір күлсе, ішек- сі­лесі қатып жас балаша мәз бола­тын; кім-кімдерге тас кескір сараң, кім-кімдерге жалғыз дәнді жарып берер жомарт; кеңсесінде отырған кезде, алдына келсе тістеп, артына кел­се тебетін кезеп; ғұмыр жалғанда қа­рабақырдан қате жібер­мейтін сауысқаннан сақ, үй шаруа­сының қиюын қашырып алар олақ – міне, солай да солай біздің Зәкең». Орағаң осылай сипаттаған Зәкеңмен әңгі­менің майын тамызып отырмыз. «Ма­ған осы журналист-жазушылар құ­мар-ақ. Балақай, мен туралы те­рең білгің келсе, Сапарғали Бегалин­нің «Көксегеннің көргендерін» оқы. Сон­да сезесің, менің осы күнге қа­лай жеткенімді. Ал, енді көрші бала (Орағаңды меңзегені) кішкене қо­сың­қыраған». Жеңгей киіліге кетті:
– Ойбай-ау, мұрнынан сығып жү­ріп өсірген өзіміздің Ораш емес пе? Мына ағаң туралы әңгімесін қыз­дар оқып беріп еді, сондағы «үй­ге сиыр кіріп кетті» дегені артықтау. Жә, жә, жетер енді, тұр, мына алыс­тан келген қонаққа қой сой. Ораш­тың елі деп келді ғой…
…Үйге келдім. Қолақпандай қы­зыл көз біреу тері тұздап жүр. Дәуде болса Шолпан апамның жолдасы Әутәліп шығар. «Ойбой, қарағым-ау, қайда жүрсің, қарның ашқан болар. Әй, Әбөш, (апамыз жездемізді осы­лай атайды екен) қонақтың қолына су құй! Әлгі Нұрланды шақырыңдар, манадан бері күтіп отыр». Ауыз үйден күдірейіп Нұрлан шықты. Түр-түсі манағыдай қатқылдау емес, жібиін депті.
– Қонақ бала, айып етпе. Әл­гін­де дұрыстап сөйлесе алмадым. Ке­теуі кеткен шаруашылық қажыта­ды, білем. Ертең кешкілік сыбағаңды жерсің. Соған шақыра келдім. Өзің шынымен адаймысың?
– Қанша рет алдап едім сізді?
– Жоға, жай әншейін.
Сарайға кіріп тамаққа отырдық. Сойған малдарды ақ май екен. Әбөш жездеміздің қолдан ашытқан бал­сы­расынан («Атау кередегі» Тағанның сүйікті асы) екі кесе тартып жібер­дім, бүйрек-бауырыммен қосылып түсіп қалса да бәрібір. Буын-буыным босап, кәдімгідей шешіле бастадым. Әрі-беріден соң, Оралханның шы­ғар­масындағы Алтайдың жер атау­ларын араластыра, одан қалды, Бө­кейдің баласы өз баламдай көкідім. Курстасым – қарағандылық Болат­тың Оралханның публицисти­касы­нан диплом қорғағанын, ал жам­был­дық Болатбектің Орағаң атындағы стипендия алғанын, өзім алғандай мәз болып айттым. Әбөш жездеміз келді-кетті, көп ештеңемен ісі жоқ, жуас кісі екен. «Бұның бәрін қайдан білесің?» – дейді таңдана. «Оқы­дым», – деймін, мұрнымды шүйіріп. «Әй, мәләдес!» – дейді Әбөш бас шайқап. «Бәкеңмен (балсыраны еркелете айтқаны) қоштасқанымда да көп бола қоймап еді. Алыстан ат тер­летіп жеткеніңде, қылымси қал­ғаным ыңғайсыз болар. Оралханды көрмесең де, сыбырласып-сырлас­қан, еркелеген елі мен (Орағаңның өз сөзі) тірі жүрген кейіпкерлерін көр­сем деген көңіліңе разымын. «Қиқар» (Орағаңның бала күнгі ла­қап аты) бір аунаған шығар. Ал, кет­тім». Кесені төңкере ішті. Шәу­дір­лесіп кәдімгідей қызып қалып­пыз. Тысқа шықтық. Алтай түні салқын. Таудан ескен қоңыр салқын «ищ-а-а-й» дегізерлік. Төңкерілген буаз ай Тар­бағатайдың тасасына сырғып барады. Тас төбеден төніп тұрған жұл­дыздар ап-анық, жымың-жы­мың етеді. Үйімде, дұрысы, жатақ­­ха­нада Орағаңның үлкейтіл­ген суреті бар. Назар аудара көз салса­ңыз, Ал­тайдың құзар шыңда­рында он сегіз салалы қарағайдай мүйізін қа­қитып, тәкаппарлана төңіректі шо­лып тұрған Кербұғы дерсің. Жо-жоқ, егерде асықпай үңіле қарасаң, су қараңғы түнде жарқырай жанып тұрған Темірқазықты елестетер еді. Ертеңгі жоспарымды управқа (Нұр­ланға) айттым…

Кенжебек Тұманбайұлы,
АЛМАТЫ – ШЫҢҒЫСТАЙ – АЛМАТЫ.
1996 жыл, қыркүйек.