Қазақтың тілі шұрайлы, бай тіл деп көп айтамыз. Бірақ салғырттығымыз бен құнтсыздығы­мыз­дың салдарынан тіліміздің көркемдігін өзге түгіл, өзіміздің қарапайым жұртқа дәлелдей алмай жүрген жайымыз бар. Мөңке би бабамыз «Алашұбар тілің болады, дүдәмал­дау дінің болады» дегенде, қазақтың қара сөзінің осындай күйге ұшырарын біліп айтты ма екен?.. Арада бір жарым ғасыр өтіп, ел іші үш рет жаңарғанын ескерсек, тілді қолдану үрдісі заманға сай өзгергені хақ. Бірақ дәл бұлай қарабайырланып кетпесе керек еді?.. Бұған не себеп, тілдің көркемдігін сақтап қалудың қандай жолдары бар? Осы тақырыпта біз бүгін Назарбаев университетінің ассис­тент профессоры, филология ғылымдарының кандидаты Жазира Ағабекова мен ақын Дәулеткерей Кәпұлына, әлеумет­танушы Айсұлу Тұрсынбайқызына сауалдар жолдадық.

– Қазақтың қа­зіргі сөйлеу мә­нерін қалай сипаттар еді­ңіз?

Жазира Ағабекова,
Назарбаев университетінің ассистент-профессоры,
филология ғылымдарының кандидаты:
– Сөздің анық­­­­­ты­ғы, мә­нер­­­лі­лігі адам ойы­­на байланысты десек, қа­зіргі уа­қыт­та сөз мә­не­­р­і­н­ің бұ­рынғы заманмен салыс­тырғанда өз­гер­­гені анық. Қазір қоғамда «мағына­сыз – ұзақ», «ойсыз – шорқақ» сөй­леу дағ­­­дысы қалыптасуда.
Жастардың арасында кірме сөздерді қолданушылық басым.
«Халықаралық сөздер» деп кез кел­ген салаға шет тілінен енген сөздерді қосып сөйлеу белең алып бара жатыр. Осы уақытқа дейін қолданылып келген «дыбыс редакторы» деген сөз тіркесін енді кейбір ақпарат құралдары «саунд-редакторлар, саунд-дизайнерлер» деп «дыбыс» деген сөзінің ағылшынша аудармасын қосып тілімізге ендіріп жүр. Бұл бір ғана мысал. Ал мұндайлар қазір қаншама. Орыс, ағылшын тілін қосып сөйлеу әдетке айналып бара жатыр. Ол да ойдың шорқақтығының белгісі.
Сөз бастаудың маңызды екенін ес­кер­сек, халық арасында қол­да­ны­латын «Ағайындар», «Бауырым, «Сіңлім», «Аға­­сы», «Қарындас», «Інім» деген қарат­па сөздердің қолданысы азайды.
Кейбір кісілер «ашық айту», «демократия» деген ұғымдарды пайдаланып отырмыз деп диалогпен сөйлеудің мә­де­ниетін естен шығарып жібереді. Нәтижесінде қарама-қарсы сөйлеушінің сөзін тыңдамай, әр жерінен бір килігіп, аяғы ұрыс-жанжалға ұласып жатады. Дана, шешен бабаларымыз: «Тыңдай білу бір өнер, сөйлей білу бір өнер» деп тектен тек айтпаған. Тыңдаған кезде де, сөйлеп отырған адамның сөзін бөлмей, айтайын деген ойын сабырмен тыңдап, сөзінің аяғына дейін күту керек.
Тыңдаушысына назар аудармайтын адамдар да бар. Сөз сөйлеместен бұ­рын, тыңдаушы қауымның деңгейі, жас ерекшеліктері, тіпті саласы мен ма­ман­дық­тары ескерілмей жату қазір әдетке айналды. Мектепке балалар жиынына барып өнегелі сөз айтудың орнына өз өмірімен байланысты әзіл әңгімелерді айтатын, қызметкерлер арасында ай­тыла­тын «жаттанды» сөздермен кездесу­лер­ді аяқтайтындарды да кездес­тір­дік.
Халықтың айнасы теледидар десек, жаңалықтар да, күнделікті хабарларда диалект сөздер мен говорларды қосып сөйлеу сөз мәнерінің өзгергендігінің бір белгісі. Жұрт алдында сөз сөйлеу өнерін дамыту үшін, жоғары оқу орындарының мүмкіндігінше барлық мамандықтарына риторика курсын енгізу керек. Яғни сөйлеудің амал-тәсілдерін игерту ар­қылы студенттің қоғамдағы тұлғалық болмысын қалып­тастыра аламыз.
Дәулеткерей Кәпұлы,
ақын: 
– Жалпы, тіл мә­­де­ниетінің уа­қытқа қатысы бар деп бі­лем. Қазақ қоға­мын­да тәрбие құ­ра­лы көгілдір эк­ран болып тұр. Көр­кем шы­ғар­ма оқу қалып барады. Себебі, телеэкранымызда қаптаған қызылды-жа­сылды шоу бағдарламалар за­ман­дас­та­рымды сауатты сөйлеуге, тіл мәдениетін арттыруға кедергісін кел­тіріп-ақ тұр. Оның өзіндік себебін мен өз басым сол бағ­дарламаларды жүр­гізетін жұлдыз-әр­тіс, жұлдыз-әнші, жұл­дыз-қылжақ­бас­тардың орынсыз, бей-берекет тілімізді келемеждеп жат­қанынан көрем. Атынан ат үркетін «Хабар» арнасының «Біз­дің үй» бағдар­ламасының жүргізушісі: «болады ма, келеді ме» деп тіл бұзып тұр­са, қалған коммерциялық арналар­дың журна­листеріне не жорық! Телеарна басшылары рейтинг көтереміз деп қазақ тілі­нің обалына қалып жатқандай. Кәсіби журналистер қайда сонда?! Әлде жур­налистер даярлап отырған оқу орын­дарының берген білімі мен білігіне кү­мәнмен қарай ма?! Ауызекі сөйлеу тілі қазір қазақ қоғамының патша тілі болып барады. Асхананың тілі Астананың тіліне айналды! Ол қазақтың астанасы ғой. Әде­би тілдік норма сақталудан қалды. Әркім ауылының сөйлеу мәнерін экранға алып келді. Әйтпесе, қазақтың «оң­қай, солақай» деген сөзін Ұлттық ар­на­мыз­дан «олаңқай, солаңқай» деп жұл­дыз­сымақтарға көкітпес едік! Ұлтқа қыз­мет ету – тіліңе қарауыл қоюдан бас­та­лады деп ойлаймын. Онсыз да жа­рымжан тілімізге әрқайсымыздың жанымыз ашымаса, су аяғы – құрдым!
Айсұлу Тұрсынбайқызы,
әлеу­меттанушы: 
– Бүгінгі за­манның сөйлеу мәнеріне қойылатын ең бірінші талап – айтар ойыңыздың қысқа да нұсқа болуы. Алыстан орағытудың қажеті жоқ. Мақал­датып, мәтелдетіп сөз құрау, астыртын сөйлеу деген де қалып барады. Себебі, ХХІ ғасырдың ең басты құндылығы УАҚЫТ болса, барлығы соның ыңғайына жығылуда. Жаһандану үдерісі жағ­дайында интернет, мобильді, т.б. байланыс құралдарының дамуы адамдардың да іс-әрекетінен мобиль­ділікті, шап­шаңдықты талап етіп отыр. «Сұлу сөзден» гөрі адамның ісі бағала­натын заманда, адамдардың сөйлеу мәнеріне мән берілмейтін болды. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мақалдарды ауызекі сөзде оңтайлы пайдалануға да болар еді. Алайда, мақал білмейтін ұрпақ өсіп келе жат­қаны жасырын емес.
– Қазір не көп, той көп. Соған орай сөз де көп. Осының жұртқа берер мыс­­қалдай пайдасы болмаса да, сөйлей беру қан­шалықты орынды?
Жазира Ағабекова: 
– «Той – ха­лық­тың қазынасы» десек, қазына бай­лы­ғымыз­дың сыртқы түр сипатын өзгерту керек. «Ашық аспан», «зор денсаулық», «талмас қанат, қажы­мас қайрат» деген жаттанды, жауыр болған тілектерді тыңдау тойға келген қонақтарды мезі етеді. Оның орнына жалпы халықтың қабылдауына көркем, әдеби тілде сөз тіркестерін қолдансақ, олар да көп­шілікке сіңісіп кетер еді. Тойға адам өзінің жақындарын, тілеулес­терін, тілекшілерін шақырады. Реніш болмас үшін, той иелері мүмкінді­гінше бәріне сөз беруге тырысады да, той үл­кен жиналысқа айналып кетеді. Сон­дықтан өзара келісе отырып, сөз сөй­леуді азайтып, тойға келгендердің жақсы демалуына жағдай жасалуы тиіс.
Дәулеткерей Кәпұлы: 
– Той тойлау да біздің ішкі мәдение­тіміздің көрінісі. Тойдағы топан сөздің тілдік қорымызға мысқалдай пайдасыз екені анық. Тойдың мазмұнына қарай сөз білетін үл­кендер тап-тұйнақтай етіп сөйлеп берсе кәні?! Қазақта «сөйлей білмеген тілін көрсетеді» деген мақал бар. Көпірме көп сөзден гөрі шалдарымнан қалған бірді-екілі тәмсілді термесін тыңдатса ғой, қонақтарға, «Чип-чип», «Қызыл өрікпен» қызылмай қылмай!
Айсұлу Тұрсынбайқызы: 
– Түптеп кел­ген­­де қазақ хал­қы­ның тұрмыс-тір­шілі­гін­де той әлеу­­­меттік ма­ңыз­­­ға ие шара б­о­­­латын. Тойда ай­тылған сөздер (айтыс, шешендік сөздер, т.б.) көп­ке дейін ел аузында жүрген. Оның ғиб­­­раты мол болған. Ал бүгінгі тойлар­да­ғы ұзын сонар сөздер, ішінде естісі де бар әрине, орынсыз жерде айтылып жат­қандай көрінеді. Негізінен, тойдың өзіне реформа керек, әсіресе сөз сөй­леуге қатысы­ты. Салиқалы сөз саптай алады деген бір адамнан сөй­лесе де жетіп жатқандай. Немесе сөздерді тілек дәптеріне, арнайы ви­деоға жазып алатын «сөзсіз» тойлардың да куәсі болып жүрміз. Осы сияқты өз­герістер керек-ақ. Әйтпесе, нақ осы той­ларда сөз қа­дірін кетіріп жүрген жайымыз бар.
– Торқалы тойда ғана емес, топы­рақ­ты өлімде де сөз сөйлеу етек ал­ып барады, мұның тәрбиелік маңы­зы қандай?
Жазира Ағабекова: 
– Өлген кісінің қадірлі қасиеттерін, елге жасаған жақ­сылықтарын айтып, дәріптеуде тұрған еш айып жоқ деп ойлаймын. Бірақ ондай мадақтаулар мен дәріп­теу­лер­ге көп уақыт жібермей, әруаққа арнап құран бағышталғаны дұрыс.
Дәулеткерей Кәпұлы: 
– Абай шалға жүгінсек: «Тіл өнері дертпен тең». То­пы­рақты өлімде көсемсу мен шешенсудің жөні жоқ. Қазақтың «Өлгенінің жаманы жоқ, тірісінің жаманнан аманы жоқ». Мақтауға майталман халықпыз. Ілкі дүниедегі марқұмның үлгілі ісін еске аламыз деп көпірте мақ­тап, өлген адамыңды қайта тірілтіп ал­ғың келіп кетеді. Бұл да тілдің құдіреті. Қазаға қайысқан белді қызыл тілмен тіктеп көңілайтушылық баяғыдан келе жатқан із. Ал, қаза-қайғының үстінде сонша көпсөзділік аса пайдалы, тәрбие­лік мәні зор деп айта алмаймын.
– Ойын көркем тілмен жеткізетін адамдар азайып барады, ел ішінде өте қарапайым, қарабайыр сөйлейтіндер көбейді. Бұған не әсер етті деп ойлайсыз. Оны реттеудің жолы бар ма?
Жазира Ағабекова: 
– Халық арасында бетпе-бет қарым-қатынас азайды. Бірін-бірі көрмей элект­ронды құралдар арқылы атқары­латын жұмыстар көбейді. Барлық ақпараттарды электронды құралдар ар­қылы тауып алады. Өздері оқиды, жауаптарды да хаттар арқылы жазады. Миға қабылданған ақпараттар көп, бірақ олар дыбыстау мүшелері арқылы қайталанып сыртқа шықпайды. Ақпа­раттарды тіл арқылы шығару үшін олар мида қалыптасып, шығарылып дағы­дылануы қажет. Өте көп ақпарат бо­лғаннан кейін олардың жатталу дағыдысы да қалыптаспайды. Сөйлеудің қысқа формалары қалыптасып келе жатыр. Заман ағымына орай көркем әдебиет оқылмайды. Көркем әдебиет оқып, лексикалық қор жиналмаған адам көркем сөйлей алмайды. Адамның сөйлеу қабілеті мен сөз лексикасы бала кезінен қалыптасады. Сондықтан да көркем сөйлеудің өзін балабақшадан бастау керек.
— бала өз ойын зерделеп айта алатын жасқа келгенше (ғалымдардың зерт­теуі бойынша 10-12 жас) өз ана тілін­де білім беру;
— балабақша мен бастауыш сынып­тарға лиро-эпостық жырларды, ерте­гілер­ді ғана оқытып, сіңдіретін арнайы сабақтар қосу;
— «Балапан» телеарнасы сияқты тек қазақша, ұлттық нақыштағы хабарлар­дың кем дегенде бес-алтауын еш уа­қыт­ты оздырмай тура қазіргі кезеңде ашу;
— қазақ интернетінің тілі мен маз­мұнын реттеп, байыту кезек күттірмейтін мәселелер.
Дәулеткерей Кәпұлы: 
– Кісіге қа­рап сөз алмай, сөзіне қа­рап кісі алған қа­зақ­пыз ғой. «Ет піскенше кө­сеу ермек» дегендей, дастархан басында ақсақал­дары­мыздың, абыройлы ел ағаларының тұшымды әңгімесін тыңдауға құлықсыз­ды­ғымыз тілімізді тоздырды. Екеуара кездесе қалсақ астарлы сөзбен қағысу, ойыңды көрікті образбен көркемдеп жеткізу дегеннен ада-күде айырылдық. Қазақтың тілі бір сорлы, жұтаң, қауқар­сыз мүсәпірдің хәліне жеткендей көрі­не­ді маған! Оған өзіміз, менің шенді, шекпенді замандастарым кінәлі, кеңсе тілі еңсемізді езді. Тілұстарту дегенді қаперімізге алғанды қойдық! Әр қазақ өз ана тілін құрметтеуді қолға алмаса, бағзыдағы баба тілі бишара күй кеше­тіні­не жүрегіңмен жылайсың. Ана тілім абыройсыз, ананың беті айғыз-айғыз болмаса екен?!
Айсұлу Тұрсынбайқызы: 
– Қара­ба­йыр сөйлейтін халықтың артуына себеп – бүгінде көркем әде­биет, әсіресе қазақ тіліндегі кітаптар аз оқы­лады. Одан бөлек бүгінгінің «ауыз әде­биеті» – теледидар болса, оның да «тілі» қазір жұтаң екені белгілі. Телеарна арзан әзілдерге негізделген хабарларға толы. Сондықтан теледидардың тілі рет­телсе, сол көк жәшікке телмірген ха­лық­тың да тілі түзелер ме еді. Кейбір се­риал­­дарда қа­за­қы ой орамдары мен мақал-мәтелдер сәтті қолданылады. Со­нымен қатар, қазір БАҚ тілі де бая­­ғыдай емес. Тағы да нақтылық, қыс­қа­лыққа бет бұрған.
– Әлеуметтік құбылыстардың тіл­ге, сөйлеу мәнеріне қандай әсері бар?
Айсұлу Тұрсынбайқызы: 
– Әлеуметтік құбылыстардың тілге, адам­дардың сөйлеу мәнеріне тікелей әсер етеді. Мәселен, кең байтақ Қазақ­стан­ның аймақтарындағы диалек­ті­лердің болуы – тікелей осы әлеу­меттік фак­тордың әсері. Белгілі бір жердегі тұрғылықты халық­тың тіліне, сөйлеу мә­неріне оның тарихы, табиғаты, тер­рито­рия­лық орналасуы, діні, ділі, т.б. барлығы ық­пал етеді. Антропогендік фак­торлар­дың тілге, оның қалыптасуына әсе­рін Л.Гумилев ең­бек­терінен де біле­міз.
– Социология ғылымында сөйлеу мә­не­рін халықтың әлеуметтік статусына қарай бөліп қарастыру практикасы бар ма?
Айсұлу Тұрсынбайқызы: 
– Социология ғылымының социолингвистика (тіл әлеуметтануы) бағыты тіл мен әлеуметтік өмірдің ара қаты­насын зерттейді. Соның ішінде белгілі бір әлеуметтік топтардың сөйлеу мәнері, этикасына тоқталуға болады. Бұл мә­селе антропологиялық, этносоцио­ло­гиялық зерттеулерде қа­рас­тырылады. Әлеуметтік топтар ұлттық, діни, кәсіби, т.б. болуы мүмкін. Әр­қай­сы­сының өзінің сөйлеу мәнері, өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, Шығыс және Батыс ада­мының ментали­теті, сәйкесінше сөйлеу мәнері де екі түрлі. Шығыс халықтары жұмбақтап, сыр тарта, суыртпақтап сөйлеуге бейім болса, Батыс халықтары көбіне логикаға негізделген ой орамдарын көбірек қолданылады. Бұл жерде Шығысты иррационал, Батысты рационал деуге болмайды. Мағына бір бол­ғанымен, Шығыста бояу көбірек қол­данылады, тереңдік бар. Сонымен қа­тар, адам­дар­дың ұстанған діні, кәсі­бінің де олардың сөйлеу мәнеріне әсері бар. Бұның бар­лығы «әлеуметтік диалек­тілерге» жатады. Тілдің әлеуметтік дифференциациясы, оның ішінде сөйлеу мәнерінің өзгеруі қоғамның әлеуметтік жіктелуіне де байланысты. Төменгі тап – кедейлер мен орта тап, жоғары тап – байлардың сөйлеу мәнерінде ерекше­ліктер бар. Тіпті, тек өздері түсінетін ұғым­дар да бар. Төменгі тапқа қара­байыр­лық тән болса, жоғары тап өзге тілдердегі (аралас тіл) сөздерді көбірек қол­данылады. Олардың сөйлеу мәнер­лерінде ым, ишара, екпінінде де айырма­шылықтардың бары зерттеулерден анық­талған. Бұл олардың әлеуметтік өмі­рімен тікелей байланысты. Сонымен қатар, жас ерекшелігі (мысалы балалар, жастар, орта буын, аға буын арасы), тұр­ғылықты жері (ауыл, қала) бойынша да адамдардың сөйлеу мәнері ерек­ше­лінеді. Сапалық әлеуметтанулық зерттеулер арқылы түрлі топтардың тіл­дік портретін де жасап шығаруға болады, де­мек адамдардың сөйлеу мәне­рі­нен бү­гінгі қоғамның бет-бейнесін көре ала­мыз.

P.S.: Ертеде бір қария дүниеден өтерінде ұлына қымбат қазына қалдырғанын айтып кетеді. О дүниелік болған әкесін арулап жерлегеннен кейін, ұлы әкесі аманаттаған қазынаны іздеп ауланы, үйді түгел қопарады. Қарамаған жері қалмай, ауылдың үлкен адамына жағдайды айтып береді. – «Балам, босқа әуре болыпсың. Әкең өз ана тілін ерекше қастерлеген, сөзге шешен, дуалы азамат еді. Оның ұрпақтарына қалдырғаны құдіретті қызыл тіл болатын. Ел ішіндегі, халық аузындағы сол қазынаны құрметтеуді аманаттаған екен. Өйткені, тілден қымбат қазына жоқ, – депті ақсақал. Осы аңыздағы баланың кейпін біз де киіп жүргендейміз. 

Дайындаған Назым Дүтбаева.