СҮБЕДЕЙ
06.08.2018
1290
0

Сүбедей өмірбаянындағы оқиғалармен келіспеушілік туралы мәселелерге байланысты жазбалар.


Сүбедей өмірбаянында кездесетін даулы мә­селелер ғылыми зерттеусіз және талдаусыз, мәселе күйінде қала бермек.
Сүбедейдің шығу тегі туралы айтатын бол­сақ, оның шығу тегі бойынша екі генеология бар екенін естен шығармаған жөн. Шығу тегі туралы ғажайып аңыздарға сүйенсек, ол ұста Чжарчиудаяның ұлы мен Чжэлмэнің ағасы деп ата­лады [4,44]. Монғолдардың Маңызды аңыз­да­рының мәтінінде ол Чаурхан-Субэдэй деп, бі­рақ, біздің ойымызша бұл екі Джэлмэ ағайын­дылардың есімдері: Чаурхан мен Сүбедей [9,101] [8,105]. 1206 жылы Джэлмэ, Чаурхан (Чаурхай) мен Сүбедей мыңыншылар ретінде аталған. Юань Ши бойынша: Сүбедей «монғол урянхайларынан» шыққан, Хулухура деген ағасы бар, олардың әкесі Хабал, атасы Хачиун, арғы атасы Бохудук болған, бірақ оны көбі Чжэ­лима (Джэлмэ) деген лақап атымен атаған. Бо­худуктың әкесі Нельбе [2,225-226]. Бірақ бұ­ның ішінде Юань Ши бойынша, Хулухур най­мандармен соғыста жүзбасы болған, әуел бас­та Сүбедей Шыңғысханның гвардиясында қыз­мет етіп, ал кейін жүзбасы болған [2,226]. Р.П.Храпачевский жазғандай: Сүбедейдің шығу тегі Маңызды Аңыздағы Чжэльмэнің айт­қанымен мүлдем сәйкес келмейді. Олар Сү­бедеймен тек алыс туыстар болғаны анық. Ал Чжэльмэ мен Сүбедей есімдері бұл обок үшін жай дәстүрлі болған, әсіресе атышулы Чжэ­льмэ есіміне қатысты [2,287]. В.А.Злы­­­гостев генео­ло­гия туралы екі фактіні түсіндіре отырып, Сү­бе­дейдің Джэлмэ және Хулухур есімді аға­лары­ның бар екенін айтып, екі генеологияның бір жағынан дұрыс екенін жазады [1,28].
Бір таңқаларлығы, Юань Шиде Сүбедей өмірі туралы бір-бірін толықтыратын екі жаз­ба­ның болуы [2,225-233] [2,241-242].
Рашид ад-Диннің урянкаттар туралы әң­гі­­ме­сінде Сүбедей туралы (екі түрлі адам ту­ра­лы айтылғандай) екі рет айтылған: «Шың­ғыс­хан заманында бұл урянкат тайпасының үлкен әмірі Джэлмэ-Ухэ болды. Ухэ мағынасы «дөре­кі адам» батыр және қарақшыны» білдіреді. Ол осындай қасиеттерге ие болып, осылай аталды. Ол сол екі-үш әмірден басқа жоғары ешкім тұр­май­тын заманда өмір сүрді. Ол Шыңғысхан за­манында қайтыс болды. Оның екі ұлы болды: Есу-Бука-тайшы есімді ұлы әкесінің орнына ие болып, сол жақ қанаттағы әмірлерге тиесілі бол­ды, екіншісі Есун-Бука-тарки [хазарэ] он­мың­дыққа ие болып, оң жақ қағанатты ием­денді. Сүбедей бахадур да осы тайпаға кірді. Оның ұлдарының бірі – Тимур-Бука-[баурчи]; Тимур-Букидің ұлдары: Байтмыш, Күнджек және Кутлуг-хожа» [7,157-158].
Орман урянкаттары туралы әңгімелерінен кейін Рашид ад-Дин былай жазды: «Бұл Удачи тұ­қымы негізінде қарапайым құлдар, яғни қыз­дарын басқаларға бермейді және өздері жат ел­дің қыздарын алмайды». Джэбэ ноянмен бір­ге Иранға келген Әмір Сүбедей-бахадүр де урянкат тайпасынан шыққан. Оның Кукуджу есімді оң қағанаттың әмірі болған ұлы бар. Ол Сүбедейден кейін әкесінің орнын иеленді. Оның Урянкатай есімді тағы бір ұлы бар. Мен­гу каан заманында ол бас әскери қолбасшы бол­ды [лашкаркаш-және бузург]» [7,159].
Әрі қарай 1229 жылы Кокошай мен Сүбе­дей­дің (Қыпшақты, Саксинді, Бұлғарды жау­лап алу үшін) батысқа бастаған жорығы қа­ра­ма-қайшы факті болып отыр [5,86-87]. Әуел бас­та біз Кокошаяны Куки киятпен теңес­тір­ген­біз [9,109] [8,111]. Бірақ, бұл жерде негізгі қарма-қайшылық мынау болып отыр: 1229 жылы Сүбедей Қыпшақ, Саксин, Бұлғарға қар­сы жіберілді, бірақ 1230-1231 жылдары ол Қы­таймен соғысуда [10,344-345]. Үгедейдің таққа отыруынан кейін, Сүбедей Тумегань ханшайымға үйленеді және оның 1229 жылы ба­тыс жорығына қатысуы туралы Юань Шиде еш­теңе айтылмаған [2,229-230]. Керісінше Юань Ши бойынша 1229 жылы Сүбедей үй­лен­ген соң Қытайдағы соғысқа қатысқан. Р.П.Храпачевский Сүбедейдің 1229 жылы қып­шақ жорығына қатысқанын жазғанымен, алай­да оның Қытайға қалай тез жеткенін түсін­дірмейді [10,339-340]. В.А.Злыгостев 1229 жы­лы Сүбедейдің Қыпшақ, Саксин және Бұл­ғарға жіберілгенімен келіседі де, [1,198], бірақ Қы­тайға келесі жылы оның шақырылғандығын жа­зады [1, 209]. Қарама-қайшылықсыз нұс­қасын табуға әрекеттенген Т.Т.Оллсен екі де­рек­ті келтіре отырып, Кокошаймен бірге Су­нитайдың жіберілгенін жазады. 1.Юань Ши 1229-1232 жылдардағы Сүбедейдің қатысуымен Қы­тайда. 2.Джувейнидегі жазбалары мен Ра­шид ад — Диннің кейбір көшірмелерінде Су­натай [6,356]. Араб графикасында Н мен
Б әріп­терін (диакритикалық белгілерден айыр­машылығы) оңай шатыстырып алуға бола­тынын бұл жерде айта кеткен жөн. Мысалы, Муизз ал Ансабта Нукай (Ногай) Букы деп аталған [3,42]. Осылайша, бізге Дж.Бойлдың түзетулері негіз сияқты болып отыр. Оның үс­тіне аталған Сунитайдың өмірбаянын ескерген жөн. Оның Шағатайдың әмірі болған, Сунит тай­пасынан шыққан Шағатай кучук деп атал­ғаны мәлім. Муизз ал Ансабта жазғандай, оның есіміне Шағатай қазасынан кейін тыйым са­лынып, Сунитай есіміне алмастырылды [3,47]. Сол себепті ол 1240 жылдары ғана Суни­тай атанды, ал 1229 жылы Шағатай күшік атал­ған кезде ол ешқандай Сунитай бола алмас еді. Сонымен, 1229 жылы Батыс жорығына Сү­бедей жіберілді (оның екінші позицияда ай­тылуы Кокошайдың қол астында болған­ды­ғымен түсіндіріледі). Монғолдардың Маңызды аңыз­дарында 1235 жылы Сүбедейге көмекке әс­кер жіберілгені айтылады [2,309]. Бұл жағ­дайды одан сайын шырмай түседі. Егер барлық деректерге сенетін болсақ, 1229 жылы Сүбедей Батысқа жіберілген, бірақ бірден Қытайға ша­қырылып, содан кейін қайтадан Батысқа жі­бері­ліпті, оған 1235-36 жж. көмекке «үлкен ұлда­рын» жіберілгені шығады.
Егер барлық деректерді қарастыратын бол­сақ, Р.П.Храпачевский айтқандай урянкат ұр­пағынан екі Сүбедейдің болғандығы туралы не­гізделген пікір қалыптасады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардың не­гізінде, біз екі Сүбедейдің болғандығын айта ала­мыз. Монғолдардың Батысқа жорығына қа­­тысқан Хабаланың ұлы Сүбедейдің атағы, Қы­тайдағы әскери әрекеттерімен танылған, 1206 жылы мыңбасы болған, Желменің бауыры Сүбедейге қарағанда кеңірек танымал.

Жақсылық СӘБИТОВ

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір