М.Әуезов «Абай жайын зерттеушілерге» атты мақаласында: «Абай уақытында үй-іші тұрмыс қандай? Көп қатынды, бәйбіше-тоқалды тұрмыстың кескіні қандай, – оны да жазып алу керек. Онан соң қыстау, көктеу, жайлау, күзеу бар. Осындағы мал баққан көшпелі шаруаның не түрлі өзгешелік мерзім машығы, тәжірибе тәртібі бар, – оларын да мысалдарымен жазу керек… Фотографиялар қалған жоқ. Ендеше, Абай отыратын жазғы, қысқы үйлердің ішін түгел сипаттау, бар бұйымын түгендеп, қай орында қандай нәрселер тұратынына шейін жазса, – ол да мейлінше қажет. Қысқы-жазғы киетін тысқы киімдер қандай, әйел не киеді, бала немене, – бұл да тегіс керек. Міне, осы айтылған, тағы осыған ұқсаған талай-талай жайларды құрастырсақ, біз Абай заманын көп сынық айнаны жамап барып танығандай, дұрысырақ таныр едік», – дейді. Мұнан автор Абай өмір сүрген дәуір және сол қоғамдық ортаны жете танытатын этно-мәдени бұйымдарды, дала шаруашылығын толық зерттеу арқылы Абай тұсындағы қазақ халқының жалпы өмірін танып-білуге болатындығын алға тартады.

Орталық ғылыми кітапхана мен М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институты қолжазба қо­рын­да хакім Абайдың өміріндегі әр алуан істерінен сыр шер­тетін көптеген естелік-әңгімелер сақталған. Бұл мә­тіндер Абай тұсында өмір сүрген, Абайдың жақсы­лы­ғын көрген, түрлі дау-шарлармен Абай аулына бар­ған кісілердің айтуы бойынша хатқа түскен. Со­ның бір мысалы, «Абайдың қамқорлығы» атты әңгі­ме­де:

«…Бұл кезде Бибіш Абайдың қолында болған кез­дерінде Абай 34 жаста еді. Бұл 1879 жылдарында. Қайнағам Естемір Игембай баласы жылқысын бақ­ты, күйеуім Шынтай қойын бақты. Мен үй шаруасы­на айналыстым. Жиыны – Абайдың өзімен, оның балаларының қолында 13 жыл болдым. Ең ал­ғаш барғанымызда малымыз жоқ, қамқор адам­ның қарамағында барған едік. Он үш жылдың ішінде бізге 500 қой бітті. Мен Абайдың қолына барғанда 19 жас­та едім. 32 жасымда өз еркіммен қайта көш­тім» деген әйел адамның естелігі айтылады. Ішер ас, киер киімге жалданып, күнелткен сол заманғы кедей шаруа­лар үшін бар-жоғы он үш жылдың ішінде мұн­дай малдың бітуі әрине қол жетпейтін қиял секілді көрінетін. Көкбай ақынның Абай туралы айтқан бір әң­гімесінде: «Өзі шаруа басқарып, қырда малдың са­нын, қалада ақша пұлдың санын ескерген емес. Қыр шаруасында ескерсе, жылқыны ғана ескеріп, жақсыдан айғыр салып, тесе мініліп, ер батып кеткен арықтары болса, сол жағын ғана ескеретін. Малшысына еңбек ақысын толық қылып беріп, мықты мал­шы салуды ескеретін» дейді. Мұнан Абайдың өзінің шаруа адамдарына деген қамқорлығын, жана­шырлығын көруге болады. Дәулетияр Бітімбаевтың есінде қалған «Абайдың қойшы Көкшемен әңгіме­сін­де»: қыстың күні Семейге кетіп бара жатқан Абай кіші әйелі Әйгерімдікіне түседі. Шай ішіп отырғанда басында тысы жыртылған елтірі тымағы бар, үстінде жыртық қой жүні шекпен, аяғында киізден сырған башмақ, алқам-салқам тоңған кісі кіріп келеді. Сонда Абай Әйгерімге:

– Мынау кім?, – деді. Әйгерім:

– Бұл менің қойшым. Өзі – Көкше. Қыстай қой жаю­ға жалдап алып едім, –

еді. Абай:

– Әй, Әйгерім, сен қойды жақсы көресің. Қой бақ­қан кісіні жалаңаш қоясың. Тоңған, ашыққан адам­да ақыл-қайрат бола ма? Бұ да өзіңдей адам емес пе? Мен осында үш күн қонып, Семейге жү­ре­мін. Мен жүргенше мына қойшыңның киімін бүтінде! – деп тапсырма берсе, Қойшы шайға тойып, терлеп кейін барып отырған соң Абай, Көкшеден әңгіме, ер­тегі айтуын сұрайды. – Абай аға, кедейде ертегі бо­ла ма? Не айтамын? – дейді. Абай онан кім кедей қыл­ғанын сұрағанда, қойшы: «Құдай-дағы», – деп жауап береді. Сонда Абай: «Міні, біздің қазақтың көбінің сөзі осылай келеді. Бұл – зор адасқандық. Жас ша­ғы­нан жалқаулыққа салынып алады ма, талап қы­лып, талпынып, алысқа барып, еңбек қып мал тап­пай­ды. Сол жалқаудың қырсығынан өз еңбегін өзі бағаламай, мына Айгерім сияқты малды жақсы көретін малқұмар адамға жалданады. Мұндай адамдар ішсе тамаққа, кисе киімге жарымайды, жоқ­шы­лықтан арылмайды», – деп жалқаулықты, надандықты сын­дайды. Абай кім де болса адал еңбек істеуді, кә­с­іп, өнер үйренуге, орысша білім алуға үндейді. Ескі­ше діни сауаттық білімнен аспайтын қазақ балаларына өзі қолжазба кітап жазып, молдаға беріп, ба­лаларға оқытуын тапсырған. Кімде кім әділет­сіз­дік­ке ұшыраса, Абай соның жағынан табылады. «Өті­рік айтпай, шынын айтатын болса, мал ұрлайтын ұры­ны болса да сүюші еді. Ұрыдан алатын парасы – шынын айтқаны. Шындыққа, дұрыстыққа құмар­лы­ғын билікте анық көрсетіп жүрді. Билікке келгенде, Абайдан әділ, таза, дұрыстығы күшті биді тобықты іші бұрынғы заманда көрген жоқ деп айта аламын», – дейді Абайдың қасында жиырма бес жыл жолдас бол­ғандағы көрген, түйгенін баяндаған Көкбай ақын. Осындай Абай әділеттілігі жайында тағы да: «Абай­мен кездескендері жөнінде есте қал­ған­дарынан», «Абай әділетті еді», «Ырыздықбай Тілеу­бер­лин ақсақалдың әңгімесі», т.б. әңгімелерді атауға бо­лады.

Артық мінез, өтірік дінді бала жасынан-ақ ұнат­пайтын Абай Семей медресесінде оқып жүрген ке­зін­де, Құнанбай елге дін туралы үгіт-өсиет айтқызу үшін Семейден бір молданы шақырып, арнайы үй тік­тіріп, қайыр-садақаны мол қып жинап бергізеді. Ауыл-аймағына молданың үйіне рұқсатсыз, дәретсіз кір­меуін талап етеді.

Бір күні таңертең шай ішіп отырғанда Абай сол үй­ге сәлем беріп кіріп келеді. Құнанбай баласының дә­ретсіз, рұқсатсыз кіріп келгенін жаратпай, баласы­на ұрсады. Сонда Абай:

– Менің имамнан сұрайтын бір ауыз сұрағым бар еді, рұқсат болса, – депті. Имам:
– Сұра? – депті. Сонда Абай:

– Біз құлшылықты кім үшін істейміз? – депті. Имам:

– Әрине, жаратушы бір Құдай үшін, – депті.

– Тақсыр, ол жаратушы Алла Тағалла тыста ма, жоқ, осы үйдің ғана ішінде ме? Біздің тысқарыда, өз үйі­мізде дәретсіз қалай отырып-жүруге құқықты болып, бұл үйге ғана дәретсіз кірмейтініміз қалай? – деп­ті. Сонда Құнанбай ашуланып, баласын қуып шы­ғыпты. Соңынан имам:
– Құнанбай, мына балаң жанып тұрған от екен, кел­ген жерінің қиынын-ай! – депті.
Абайдың шешендігі кімді де болса ықтырып отыр­ған. Халық ақыны Болман Қожабаевтың айтқан әңгі­ме­сінде: «1873 жылы Омбыда ақындар бас қосқан айтыс өтеді, – біздің ортамызда жас Абай қияға қы­лыш ұрған қыран секілді еді. Әзілмен бір-бірімен ашу­сыз айқасып отырса да, Абайға батып ешқайсысы сөз қата алмады. Ол кезде Абайдың шешен сөзге, ше­берлік жағынан Ұлы жүз бен Орта жүзге атағы әй­гілі еді», – дейді. Ақынның тілінің күштілігі оның сө­зінің дәлдігінде, дәлелдігінде. Нысананы дөп басып, тауып айтқанында жатса керек. Осының бір мысалы, Ғали Дүйсековтің Әбдірахманнан жазып алған «Абайдың Жылтыр ақынға сыны» әңгімесінде айқын кө­рінеді: Абай он төрт жастағы кезінде, Құнанбайға аман­даса Жылтыр ақын мен Бозай төре келеді. Бо­зайдың күмістелген шақшасынан Жылтыр кезектесе насыбай атып отырады. Осыған көңілі ауған Абай Жылтырдың ақындығын сынамақ болып, осы бір сәтті өлеңге қосып айтып беруін өтінеді.
Сонда Жылтыр ақын былай деген екен:

– Қызылсу Шарға құймай тасымайды,

Әркімнің бір жары бар басыбайлы.

Аңырып отырғанша, ермек болсын,

Бозеке, бері таста насыбайды, –

Құнанбай мен Бозай: «Бәрекелде, өлең-ақ!» – деген екен. Жылтыр ақынды мадақтай бастағанда, Абай Жылтырға:

– Сізді ақын десек, жамаушы екенсіз ғой, – де­ді.

Құнанбай қадірлі сый қонағын баласының мі­не­геніне қысылып:
– Өлең-ақ, қай жерінде жамау бар? – деп баласы­на қадалды. Абай:
–Тіпті жамаушы ғана емес, өтірікші екенсіз, – де­ді. Құнанбай Бозайдан қысылып, Абайға қадала:

– Сөзіңді дәлелдеп бер, әйтпесе қайтып ал! – де­ді. Абай:
– Өтірікші дегенім, «Қызылсу Шарға құймай тасы­майды», – деді. Қызылсу Шарға құймайды, өз бетімен Ер­тіске құяды, бұл – бір. Екінші, «әркімнің бір жары бар басыбайлы», – деді. Әйелдің жалған байы болса, ба­сыбайлы бола ма? Ал жамаушы дегенім, осы бір ауыз өлеңге Қысылсу, Шарды, әркімнің жарын әкеп қосу­дың қажеті не? Бір ауыз өлең Бозекеңнің айнала­сынан табылмай ма? Бозай:

– Ал, Абай шырағым, өзің айтсаң, қалай айтар едің? – деді. Абай:

– Мен айтсам былай айтар едім:

– Қараша хан қасында басыбайлы,

Қарасыз ханның көңілі тасымайды.

Ақыры отырғанша, ермек болсын,

Бозеке, бері таста насыбайды, –

дер едім. Бозай төре де, Жылтыр ақын да, әкесі Құ­нан­­бай да дәлелді сөзге тоқтаған екен. «Абайдың Жыл­тыр ақынға сыны» әңгімесінің бір нұсқасы алғаш О.Қай­молдаұлының «Ұлы сахара» атты мақаласында жа­рық көрсе, кейінен С.Қорабаев пен А.Бисенғалиева құрастырған «Абай әзілдері» (1995) атты жинақта «Көкбай әңгімесі» атауымен жарияланған болатын. Алайда, оқиға сюжеті Абай мен Көкбай ақын арасында өтеді.

Ақынның бойындағы мұндай қасиеттерін паш ете­тін әңгімелер өте көп. Алайда, Абай да жүйелі сөз­ге тоқтай білген, жеңілгенін мойындай да білген. Небір күшті шенді-шекпенділер мен азуын айға білеген ақындардан, би-шешендерден сөз сайысында жеңіл­меген Абай халық ішіндегі қарапайым адамдардан кейде сөзден ұтылып та қалады. Бұған: «Абайдың «әйел­ден тоқтадым» дегені», «Абай мен келіншек», «Абай мен Мұса мырза», «Абай мен Құнанбай туралы», «Абай мен Қиясбай» сынды әңгімелерді жатқызуға бо­лады. Әсіресе, Абаймен замандас әрі рулас Қияс­бай жайында көп әңгімелер айтылады. Ол өзінің тап­қырлығымен, күлдіргіштігімен, әзілімен атағы шыққан адам болса керек. Абай оның осы қасиеттерін терең бағалап, қатты сыйлаған. Қиясбай әр кезде Абай­ды өзінің әзіл сөзімен, тапқыштығымен жеңіп отырады. Соның бірінде Қиясбай қысқа көже-қатық сұрай Абай ауылына келеді. Абай оны жақсылап қонақ етеді.
Қиясбайдың тапқырлығына қызыққан Абай әдейі сөзге тартып, аттанарында оның бұйымтайын сұрап­ты. Қиясбай балаларына көже-қатық сұрай келгенін айтады. Сонда Абай бәйбішесіне:

– Мына Қиясбайды етханаға кіргіз, қалағанынша ет алып шықсын, – дейді. Етханада біраз кідірген Қияс­бай қойдың басы мен төрт сирағын ғана алып шы­ғады. Бұған таңданған Абай оның мәнісін сұра­ғанда, Қиясбай қолма-қол:
– Басы, төрт аяғы бар қой жетекке жүре бермей ме? – деп жауап береді. Сөзден жеңілген Абай:

– Ендеше қорадан таңдап бір қой ал, – дейді. Қияс­бай қорадағы қойды ол шетінен бұ шетіне бытыратып қуа береді. Бірақ ешқайсысын ұстамайды. «Мұн­да бір мән бар шығар» деген оймен Абай оны тоқтатып алып, себебін сұрайды. Сонда Қиясбай:

– Алдыма салып айдап әкетемін десем, жалғыз қой отардан шығатын емес, –

деген екен.

Сонша малдан жалғыз қой ұсынғанына қысылған Абай:
– «Сөз тапқанға қолқа жоқ», – деп, сол жолы Қияс­­байға айдап кететіндей оншақты тұяқ беріпті. Бұл біріншіден Абайдың сөзге тоқтай білгені болса, екіншіден мырзалығын, жомарттығын көрсетеді.

Осындай әңгімелердің бірінде Абай Ақмолаға барады, бір жағынан Мұса мырзамен кездесу ойында бар. Айтбек деген қажы екеуін сөйлестірмек болып үйіне шақырады. Сонда Мұса қолын қалтасына са­лып жүр екен, кіріп келген Абайды байқамай қа­лады. Абай сыртынан тұрып:

– Делбе болған жылқыша сенделіп жүрген бұл кім? – дейді. Сонда Мұса қарап тұрып:

– Қалмақ бетті, қатын көтті мынау кім? – дегенде, Абай: – Ұялып қалдым, – депті. Әңгіме Абай мінезінің бір қырын, сыншылдығын, айтқыштығын көрсетсе, Мұсаның да тапбермеде тапқыштығын анық байқауға болады.
Сонымен бірге осы Абай жайындағы әңгімелерде Абай ауылының үй тұрмысы, киім-кешегі, істеткен ыдыс-аяқ, т.б. қатарлы этно-мәдени бұйымдар мен киіз басу, киіз үй жасау және оның мерзімі тағы сондай дүниелер шынайы баяндалады. «Уәсила Абай қызының есте қалғандары» атты әңгімеде Абайдың жазғы-қысқы киетін киімдері жайында былай дейді: «…Жазды күні әкем американ дейтін көзелден кебіс, мәсі киетін, қара драптан шалбар киетін, ақ репестен бешпент, желетке киетін, басына тақия, оның сыртынан дөңгелек елтірі бөрік киетін. Атқа мінгенде мә­лес­кеннен шапан киетін, жағасын барқытпен қайы­ратын. Тобықты еліне көп таралған осы қайырма жа­ға шапан еді. Үйде отырғанда көйлек-дамбалмен оты­ратын, көйлек, дамбалы ақ жолақ жібек болатын. Шымқай ақ көйлек кимейтін.
Қысты күні саптама етік, шалбар бешпент, желетке сыртынан мәуітімен тыстаған түлкі ішік, түлкі ты­мақ киетін. Ауылда жүргенде әдемі сары тон киетін. Жа­ғасына, айнала етегіне қара құлын терісін ұстай­тын».
Мұндай деректер әсіресе, Абай туралы театр қойы­лымдарында, деректі фильм, кино түсіру кезінде тап­тырмайтын материалдар деуге негіз бар. Сондай-ақ бүгінгі және болашақ ұрпаққа Абайды танып-білу­ге аз да болса көмегін тигізер әсері мол деуге болады.

Тіпті, бұл әңгімелерде Абайдың сөйлеу мәнері де қа­лыс қалмаған. Мәселен, Төлеу Көбдіковтің ел аузынан жазып алған «Абай мақамдары» атты әңгімеде: «Абай мен көргенде екі түрлі мақаммен сөйлейді екен. Бір түрі – сыбырлап сөйлегеннің аз алдында баяу­латып, қоңыр майда үнмен сөйлейді. Екінші түрі – көтеріңкі, күңгірлеген, адамға не қатты емес, не ақы­рын емес, құлаққа біртүрлі жайлы тиіп, қоңыр­латып сөйлейтін еді» деген айтушының көзімен көріп, құ­лақпен естіген сөзі де ұлы ойшылдың сөз саптау мә­нерінен құнды дерек береді.

Ақынның мінез-құлқы туралы Көкбай ақын: «Абай­дың өмір бойғы әдеті осындай еді. Біреу өзіне кел­се, келген жерден: «Жұмысың не?» – деп сұрайды да, сол арада шаруасын бітіріп, содан кейін өзінің әң­гімесіне кетеді. Алғаш сұраған жерде шапшаң ай­тып жіберген кісі болса, ырза болып қалады. Басында айтпай, артынан «пәленім бар еді» дегенге ашуланып қалатын. «Бағана неге айтпадың?» деп ұрысып, тың­дамай да қоятын», – дейді.
Абай әңгімелерінің бірінде даланың кемеңгер ой­шылы болашақ жайлы да сөз қозғайды. Әңгіме Абай­дың алмалы-салмалы тіс салдырғанынан өрбиді. Абай ауылына Мырзақан деген замандасы келеді. Шай ішіп отырғанда Мырзақан бәкісі мен тістеуік темі­рін шығарып алдына қояды. Абай онан: Мырзақан анау көкбеңбек темірің немене? – деп сұрақ қояды. Мыр­зақан өзінің тісінің жоқ екенін, тістеуігімен қант­ты шағып, бәкісімен бауырсақты жарып жейтінін ай­тады.

– Тіс неге салдырып алмайсың? – деді Абай.

– Тісті қайтып салады? Тіс салына ма? – деді Мыр­зақан таңырқап.

– Тіс салынады. Мен салдырып алдым, – деп жал­ған тістерін көрсетті Абай оған.
– Оны қалай салады? Қанша ақшаға салады? Кім са­лады? – деді тағы да Мырзақан Абайдың бетіне қа­рап.

– Оны Семейде салады. Мен тоғыз тісім түсіп еді, тіс салушыға барып: «Тіс салып бер!» – дедім. Тіс салу­шы: «Тоғыз тіске он теңгеден берсең, салып берем», – де­ді. Мен: «Оның үстіне бір теңгеден қосып, жүз тең­ге берейін, бірақ жақсы ғып салып бер!», – дедім (Жүз теңге ол уақытта жүз тоқтының құны). Отыр­ған­дар бұған қатты таңданады. Сонда Абай:

– Сіздер мұны тамаша ғып таңырқап отырсыздар. Бұл тіс деген ұсақ нәрсе. Адам баласының табатын өне­рі, білімі әлі көп. Құдай Тағаланың адамнан асыл жа­ратқан мақұлығы жоқ. Адам баласына жансызға жан салуға ұлықсат жоқ, одан басқаның бәрінің кілті бар. Өнер-білімнің кілтін жаңа-жаңа тауып келе жатыр. Әлі балықша суға жүзіп жүргенін де көресіңдер. Құс болып, қанат қағып, аспанда ұшып жүргенді де көресіңдер. Және дүние мұнымен тұрмайды, өзгерісі болады. Адам баласы осы күнгі балалардың мал өсі­ріп, «сенен мен артық бай боламын» деп таласқан бә­секе байлығындай, өнерге сенен мен артылам деп өнер арттыруға таласады. Мал байлық бәсекесі бол­майды, өнер-білім бәсекесі болады. Осы күні көз са­латын да бар, бұлардың бәрі де ұсақ өнер, ке­лешектегі болашақты әрбір тәжірибеден көріп, сезіп отырмыз. Бірақ кейіндеу болады, оны біз көрмейміз. Біздің баламыз, баламыздың баласы көрсе көрер, – дейді.

Қорыта айтқанда, Абай туралы әңгімелердің кей­де ел аузында айтылып жүрген көп нұсқалық сипатта келетін түрлері де бар. Бұлай болуы заңды құбы­лыс. Ауызша әңгімелер ауыздан-ауызға таралу ба­ры­сында әңгімелеушілер, жеткізушілер жағынан өз­геріске ұшырауы мүмкін. Алайда, бұл әңгімелер куә бол­ған оқиғалар негізінде хатқа түскендіктен, шы­найылығымен құнды деуге болады.

Нұржұма Елесбай,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет
және өнер институтының ғылыми қызметкері.