Гүлзия ПІРӘЛІ,
әдебиеттанушы-ғалым

---

Алдын ала ескертетін бір жәйт біз­дің қолымызға Бағашар Тұрсын­бай­ұлы­­ның 2017 жылы «Жалын» бас­па­сы­нан жарық көрген «Тіл мен жүрек» ат­ты әдеби мақалалар жи­нағы ғана ти­ді. Одан өзге әде­биет­тану мен әдеби сын­ға қатысты туындылармен таны­су­дың реті келмеді, бізге жеткізілмеді. Кө­зімізге түспеген өзге де әдеби сын ең­бектер болып жатса алдын ала ке­ші­рім сұраймыз. Ал, әдеби ба­сы­лым­дар «Жұл­дыз»,«Жалын», «Прос­тор» жур­нал­дарында да бүгінгі әде­биет, әсіресе әде­биеттану мәселе­лері жөніндегі ма­қалалар жиі жарық көреді. Олар­дың біршама тізімдері жасалып, шолу беріліп еді, баян­дама­мыз тым ұзап кететіндіктен қысқартуға тура кел­ді. Сондықтан біз осы сын жанры­ның ауыр жүгін арқалап жүрген «Қазақ әдебиеті» газетіндегі қазіргі әдеби үр­діс пен сын мәселелері төңірегінде сөз қозға­ған мақалаларға ғана тоқталуды жөн санадық.
Өткен жылдың шынында да сынға өк­песі жоқ секілді. Жылдың басы көр­нек­ті сыншы, академик Серік Қира­баевтың 90 жасқа толған мерей тойына орай Нұрайлым Батырдың «Өсер әде­биетке төзімді сын керек» деген айқара бет­ке жа­рия­ланған сұхбатымен баста­лып, онда қазіргі сынның көкейкесті мәселелері қозғалыпты.
2017 жылғы «Тұлғаның» №41-ші са­ны –қоғам және мемлекет қайрат­ке­рі, көрнекті сыншы Сағат Әшім­баев­­тың шығармашылығына арнал­ған. Осы ретте ақын, Мемлекеттік сый­лық­тың лауреаты Нұрлан Ора­за­линнің «Рух ақиқаты» деген
2 бет­­тік көлемді әде­би толғауын, жазу­шы Мағира Қо­жах­­метованың «Сын мұраты»-сәтті туын­ды» деген резенциясын, Заря Жұ­манованың сыншының жары, жазу­шы Шәрбану Бейсеновамен жүр­гізген «Сәкеңмен өткен 23 жыл- ғұ­мы­рым­ның жазы екен…» деген сұхбатын атап өткен жөн. Өткен жылғы Қазақ­стан Жазушылар одағының жыл қо­ры­тындысында жасалған 7 баяндама, 4 хабарлама мәтіндерімен өздеріңіз жақ­­сы таныссыздар, тыңдаңыздар, олар­да да бір жылғы әдеби үрдіске кеңі­нен шолу жасалып, әр жанрдың өзек­ті мәселелері қозғалған бола­тын, сон­дықтан оларға да тоқталып уақыт алуды жөн санамадық.
Жаңғара Дәдебайдың «Сын сим­фо­ниясы және Сайлаубек», Құлбек Ер­­гө­бектің «Бағдары айқын Бақыт», Жа­қыпжан Нұрғожаевтың «Ар мен ақи­қат сыншысы» деген эссе естелік­тері Сайлаубек Жұмабек пен Бақыт Сарбалаевтың сын еңбектерін бағалап, сыншы мәртебесін көтер­ген сәтті дү­ние­лер.
Әсіресе, өткен жылы өткір сы­ны­мен есте қалған Әмина Құрман­ғалиқы­зы­ның «Тепсініп туған текті жыр», «Бір­­жан сал ма, Біржан шал ма?», «Аты жоқ әңгіме немесе айдың арғы беті» деген мақалалары қазіргі көр­кем­дік құ­былыстарды танудағы әдеби сын­ның шоқтығын биіктетті деуге болады. Әмина апамыздың нені жазса да нақты көркем мәтін мысалдарымен нақыш­тап, айтаты­нын ашық және дәйекті дә­­лелдер­мен , «1.2.3…» деп келетін сан­дар­мен санамалап ,түйдек -түйдек ойларға тұжырымдап беретін өзіне тән өт­кір ой, салмақты сындары оқушы­сын бей-жай қалдырмайды. Бүгінгі әде­би процестегі жетістіктер мен кем­шіліктер төңірегінде толғaқты ой тол­ғaған «Тепсініп туған текті жыр» деген ма­қаласында ақын Әлия Дәулетбаева­ның «Жандауыс» атты өлеңдер жи­н­а­ғындағы стильдік, тілдік ерекшеліктер­ге ерекше тоқталып пайымды пікір біл­­­діреді.
Поэзияның поэтикасын ашатын те­реңдік пен көркемдік кеңістікті жыр­да­ғы жүйелі философиялық ойлар мен образдардан іздеген сыншы ақын­ның өзгеге ұқсамайтын өрнектерін жанр­дың жүрек соғы­сын­дай өзгеше өң беріп, эмоциялық әсермен де, эсте­ти­калық талдауымен де өміршең етеді.
Ал, «Біржан сал ма, Біржан шал ма?» деген мақаласында халықтың са­на­сында сұлу да сазды әнімен, келісті де көркем мінезімен, ешкімде жоқ ерке сал­д­ығымен есте қалған әншінің сол биік­тен көрінбеген бейнесін, сал мен се­ріге жараса қой­май­­тын қылықтары мен сөздерін, ки­нодағы кейбір өрес­кел­­діктердің (атүстілік, асығыстық, ұлт­тық салт-дәстүрді дұрыс дәріп­те­меу,) көзге ұрып тұрғандығын сыншы өткір шенейді.
Ащы сын, ақиқат ой айтқан Әми­на Құр­манғалиқызының сын пікірлеріне қарсы жазылған Ербол Алшынбайдың «Сын сындарлы болсын» деген айтыс ма­қаласында сыншы пікірінде дүрсіл­де­ген, зіркілдеген эмоция мен ызаның бой көрсеткенін, сал мен сері деген әде­би түсініктерді екі категория ретін­де қарастыратынына қынжылып: «…Ал, өз жанымыздан қосарымыз, сізге се­беп болып отырған Біржан салдың «Ба­ласы Қожағұлдың Біржан сал­мын, Өзім сал, өзім сері кімге зар­мын», – де­ген әнін біздің сыншымыз тыңдап көр­мегені өкінішті. Сондық­тан жарты ақпарат, жартыкеш біліммен өлі аруақ­ты күңірентпей, тарих туралы сөз ай­тар алдында кез-келген ұстазсынған жа­зарман сауа­тын ашып алғаны аб­зал», – деген кекесін, мұқатулар, жеке бас­тың намысына тиісу біздің сыны­мыз­ды өсіре қояр ма екен? Сын автор­ға емес, тек туынды төңірегінде ай­тыл­уы тиіс емес пе? Мұндай мыс­­қылдар сын мәдениетінің төмендігін кө­рсетсе ке­рек. Және әдебиеттен қара жаяу емес Әмина фольклортанушы ма­мандардың сал мен серіні екі категория ретінде қарастыратынын жақсы білсе керек. Тегінде, әр кө­рер­мен өз ойына қозғау салған туын­ды туралы әсерін жазуға құқылы емес пе? Көрерменнің қазақ қия­лын­дағы Біржанды, оның әдемі әндері мен көркем кескінін көр­гі­сі келгені айып па? Осы ретте «Көр­кем әдебиетші болудан оның сын­шы­сы болу қиын. Сын-мін тағу емес әри­не, өзінің қолынан келмеген іске, сырт­тан қарап тұрып мін тағу оңай ға­на нәрсе. Ол әркімнің қолынан ке­летін көкшолақ бірақ, әдебиет шы­ғар­масына тіл алғыш ұшқалақ қаламды ай­дап мін тағу мен негізгі тексеріспен то­лық сын берудің ара­сы жер мен көк­тей нәрсе», – деген Сәкен Сейфуллин­нің сөзін тағы бір ескермеске болмас.
Әрине, Сәкен ағамыз айтқандай, «сы­наймын деген адамның аузына еш­кім қақпақ бола алмайды. Бірақ сын­ды былғамай сынасын, сын шын жо­лымен жазылған жолдастық сын бол­сын». «Дұшпанымның жаны шыға жа­мандағанынан сөзімнің тәуір шық­қанын білдім..», – дегендей, Әмина апа­­мыздың қазақ өнеріне деген жа­на­шыр сөзі кино төңірегінде жүрген та­лайлардың шымбайына батқан секілді. Рухы мықты адамды ешқандай сын сындыра алмасы хақ және сын-қайрақ, ол шыңдайды, қайрайды, қайта қуат­тандырады, сонсын «сырт көз- сын­шы» бөгде адамның байқағанын автор бі­ле бермеуі мүмкін, сондықтан әділ сын­ға шамданбай дұрыс қабылдаған да оң болар.
Біздің байқауымызша, Әмина апа­мыз­дың мақсаты-барды бар, жоқты жоқ деу, бұлай болса тәуір болар еді деп, жөн сілтеу, жана­шырлық таныту. Ал өнердің құдіреті – адамның жан әле­мін әсемдікке тәрбиелеу. Әми­на­ның шын жүректен шыққан шынайы сыны, мінезді міні ешкімді мүйізде­мей­ді, сынаса да авторды емес, оның туын­дысын, ондағы олқылықтарды сы­нап отыр. Сөз өнері – дерт десек, дауа­­­сы жоқ дерттің шипасы сын, шын достың жылатып айтар ақиқаты.
Жалпы сында артық, кем пікір­лер айтылуы заңды құбылыс, кері­сінше түр­­лі ой таласы, айтыс мақа­лалар, пі­кір қайшылығы болған сайын көркем шы­ғарма табиғаты жан-жақты ашыла түспей ме?
Жақсы кітап шықса да, жаман ки­но шықса да көңіл аудармайтын, селт етіп не жақсы, не кемшін тұс­тарын айт­­­пайтын бүгінгі бейғам заманда Әми­на секілді елгезек, ба­тыл сыншы­лар­дың арамызда барына қуанбаймыз ба? Әрбір қаламгер ең болмағанда осы кісі секілді әдеби процеске белсене ат­­­­салысып отырса ұтпасақ, ұтылма­сы­мыз хақ. Напо­леон­ның «Когда народ пе­рестают жаловаться они перестают мыс­лить…» деген сөзі осы сынға арнал­ғандай.
2017 жылғы әдеби сында әдемі ой­ларымен, жаңа бір формалық із­де­ністерімен танылған тағы бір талапкер сын­шының бірі – Маржан Әбіш. Сын­дағы жаңа есім Маржан­ның «Әділетсіз ба­ға немесе көркем­дік» атты мақа­ла­сында республи­ка­мыздағы белгілі әде­би журналдарға («Үркер», «Жам­был», «Адырна», «Жұлдыз») шолу жа­сап, олардағы шығармашылық із­де­ністерге баға береді. Жас сыншы әрбір әдеби басы­лымдардағы айдарлар са­нына, соларда жариялан­ған өнімдерге өз тарапы­нан талдау жасай отырып, сын мақалалардың аз жазыла­тынына, бір басылымда жарияланған мақа­ла­лар­дың екінші басылымдарға көп ұза­май қайта жарияланып жататын ав­торлар этикасына жат­пай­тын өрес­кел қылықтардың өріс алуы, т.б. секілді қа­зіргі әдеби үрдіс­терде байқалатын ол­қылық­тарды орынды көрсетуі сын­шының бай­қам­паз­дығын танытады. Әде­би үдерістен мол мағлұмат беретін әде­би шолуларды жиі ұйымдастыру да сын жанрын жандандыруға қосар үлесі зор. Осы ізденісін ілгерілетіп, сын жан­рында табандылық танытса, Мар­­жан­нан талантты сыншы шыға­ды деген үмітіміз зор.
Әдетте әдеби журналдар жаңа шы­ғар­маның ең бір шұрайлы бөлігін ғана ба­сып, оқырманды қызықты­рып, сол кі­тап­пен жүздесу сәтін ұйым­дастыруға ұйыт­қы болуы, бүгінгі бәсекеге барын­ша дайын болуы жөніндегі батыл ұсы­ныстары да оқушыға ой салады.
Маржан Әбіштің «Үшеуден бас­та­дық» деген формасы да жазылу стилі де өзгеше сын хаттары да оқырман на­­­зарын аударады. Қазіргі прозалық шы­ғармалар жөніндегі батыл болса да қам­шысы батпайтын қиянатсыз, жа­нашырлықпен айтыл­ған сындары сал­мақты. Эпистоляр­лық жанр стиліне тән лаконистік леп, аз сөзге көп ма­ғы­на сыйдыратын сырбаздық сыншының ізденімпаз­дығын, жанрды түрлендіріп, стилін сонылауға талаптанатынын көр­сетеді.
Мақалада мазмұндау емес, жүйе­леу, түйіндеу бар, «Тура биде туыс жоғы» аңғарылады. Сыншы, әрине, көріпкел емес, алайда ащы сын автор­дың қала­мын қайрап, шеберлі­гін шыңдауға се­беп болары сөзсіз.
Соңғы жылдары біздер мерейлі той иелеріне арналған мақалаларды да сын санатына қосып жүргеніміз шын­дық. «Әннің де естісі бар, есері бар» деп Абай айтқандай сол мерей­тойларға арналған шығарма­шылық портреттер мен әдеби мақалаларда, эсселерде де атүсті асығыс жазылған дүниелермен қатар ғылыми теория­лық талдаулары ба­сым, көркемдік эстетикалық тал­ға­мы мен танымы жоғары мақалалар да бар­шылық. Алайда, газеттің әрбір са­нында бірнеше мерейтойлық мақа­ла­лар жарияланғандығын ескерсек, олар­ды атап өтудің өзі бірнеше уақыт­ты алары сөзсіз.
«Қазақ әдебиеті» газетіндегі жақсы дәс­түр-сөз өнерінің белгілі бір тақы­ры­бы, өзекті мәселесі төңіре­гінде әде­­­би мақалалар, дөңгелек үстелдер, пікірлер ұйым­дастырып отыру. Осы орайда, ба­сылым тілшілері Бағашар Тұрсын­байұлы­ның «Сөздің реті…», Нұрлайым Ба­тырдың «Бұл «жынды» қай жынды?» ре­зенциясы, Қарагөз Сімәділдің әзір­леуімен жарияланған «Ар ілімі немесе әде­биет ғылымы туралы» деген пікір­лер топтамасы, Әлібек Байболдың «Ағым: кеше және бүгін», «Әуесқой­лық – әде­биеттің ісі емес», «Бүгінгі мен ер­теңгі», «Абыржы. Арал. Адам тағ­ды­ры», т.б сынды мақалалары мен «Сын­ның озығы мен тозығы», Айнара Ашан­­ның «Әдебиет ауы­лындағы бә­секе», Маржан Әбіштің «Мақтан және біз немесе мақталуға дейін…» деген та­қырыптағы дөң­ге­лек үстелдеріндегі пікірлер де оқу­шыға ой салар тұшымды тұжырым, мол ақпаратымен есте қа­ла­ды.
Әдеби басылымдардың бірі – «Жұл­дыз» журналында жарияланған Айгүл Кем­елбаеваның «Аманатқа адалдық. Қа­сымхан Бегмановтың «Этногра­фия­лық әңгіме» атты кітабы туралы», Жаң­­ғара Дәдебаев­тың «Зейнолла Қаб­до­ловтың романдары», Бақыт Сарба­лаев­тың «Жүректің сөзі-өмірдің өзі», Айгүл Ісмақованың «Ұлы көш туралы роман» атты мақалаларында да бүгінгі әдеби сын, әдебиеттану мәселелері сөз болады.
Өткен жылғы әдеби басылым­дар­дағы әдебиетке, сынға, жеке көр­кем шығармаларға қатысты дүниелерді бір шолып өткенде байқаған кемшілігіміз – әдебиеттің көркемдік шaрттaрын жүйе­леген поэтикaлық әлемді тaнуғa деген тaлаптың тапшылығы дер едік.
Қазіргі әдеби сында көркем эс­тетикалық және аналитикалық тал­даулар аз. Кәсіби деңгей, әдеби көркем сын жанрының шарты мен талабы кө­­бінде ескеріле бермейді. Жанр та­биғатын ашатын көркемдік кате­гория­лар, әдеби ұғым-түсінік­тер, ғылыми тер­­миндер қолданыл­май­ды, көбінде кө­пірме мадақ, сылдыр сөздер, нақ­тылы туындыны аналитикалық, эсте­ти­калық, тео­рия­лық тұрғыдан талдау­дан гөрі жалпылама шолу, үстүрт баян­дау басым. Нақты сөйлеу, та­қырыпты зерттеп, көркем мәтіннің же­тістігі мен кемшілігін, көркемдік ерек­шелі­гін жіті байқап, біліп жазу, тал­дау жетіспейді.
Әр жылдары жарияланатын түр­лі әдеби байқаулар талаптарына сын жанрындағы мақалаларға да бәйге жа­риялап, сынға келген жастарға мо­ральдық және материалдық қол­даулар көр­сетілсе нұр үстіне нұр болар еді. Өйт­кені, сыншы сирек кездесетін да­рын иесі. Оларға шы­найы жанашыр­лық, қамқорлық болмай кәсіби ма­ман­дарды даярлай да тәрбиелей де ал­ма­сымыз анық.
Кәсіби сыншы мамандарға әдеби басылымдардан арнайы бағана беріліп, олардың қазіргі көр­кемдік құбылыстар жө­ніндегі ой – пікірлері жүйелі түрде ұйымдас­ты­рылып отырса, бұл жас сын­шыларға бағыт – бағдар берерлік ше­берлік мектебі болар еді.
Қорыта келе айтарымыз, қазіргі қа­зақ баспасөздеріндегі сын мақа­ла­лар­ға ғылыми сауаттылық, терми­но­ло­гиялық дәлдік жетіспейтінін ескере оты­рып, көркем мәтінді тал­дауда нақ­тылық пен теориялық дәлелді ойлар қа­жеттілігі, әдеби сынның кәсіби дең­гейін көтеру мәселелері күн тәртібіне қойыл­са, әдеби сынның эстетикалық ой мен талғам, саяси-философиялық, әлеу­меттік-этикалық таным биігінен та­былары сөзсіз дер едік.