Жарқын СӘЛЕНҰЛЫ

---

Жапырақ жайған жалғыз түп алма ағашы­ның түбінде бес жасар Маржан апасын сұрақ­тың ас­тына алып жатыр:
– Апа, деймін, сонда Парасаттың әке-ше­шесі қайда? Олар неге сіз құсап осы жерде тұр­майды? Парасатты неге өздері оқыт­пайды?
– Жарық дүнием, менің! Ақылыңнан сол. Олар сонау алыстағы Қытай деген елде тұра­ды. Өз­дері сенің әкең секілді мектепте сабақ бе­ретін мұғалім. Сол қызметтерін тастап келе ал­май жүр.
– Біздің Қойлықта да мектеп бар ғой, әкем­­мен бірге жұмыс істесе болмай ма? Сон­да бәрі­міз бір жерде тұратын едік. Мен Ебо­шау ағам­мен ойнайтын едім. Жеңгем сізге көмек­тесер еді. Сөйтейікші, апа?
Баланың жалыншы әрі шынайы тілегі Шы­рын апаның жан дүниесін астаң-кестең күй­ге түсірді. Өзі шынашақтай болса да сөзі түйе­ден түскендей. Еріксіз көкірегін қарс айы­ра, күрсініп жіберді. Қырағы көзімен қада­ғалап отырған Маржан одан ары бастырмалата жө­нелді:
– Не болды апа? Жылағалы жатырсыз ба? Сіз жыласаңыз мен де жылап қалам ғой. Олар сізге бірдеңе деп тиісті ма? Әлде тіліңізді ал­май, осы жаққа келмей қойды ма? Ай­тың­ыз­шы деймін, мен оларды ұрсып, ұрып тас­тайын…
– Күнім сол, жүрегім менің, ақылды бала­паным, – деп елжірей еркелеткен ана жана­рына қонақтаған жасты сырт айнала сырғытты да іле жауап қатты.
– Қытайда Патшамның(Парасатты ер­ке­леткені) әке-шешесі ғана емес, біздің көп­теген туған-туыс, құда-жегжат, нағашы-жиен­деріміз бар. Сенің де ата-апаларың мен аға-әкпелерің бар. Олар сені қатты жақсы кө­реді, сағынады. Келгісі келеді. Бірақ, жұ­мыстарынан шыға ал­майды. Біздің үйдегі сияқты малы, жері, мы­­нау сияқты алмалары бар. Кейін бәрі ке­леді…
– О, келе ма, апа? Онда жақсы болды ғой. Ме­нің туған күнімде келсінші, бәрі келсінші, мен де оларды қатты сағынам, жақсы көрем. Біздің Қойлықта да жұмыс, жер, мал, алма бар ғой. Соны береміз. Бірге тұрайықшы, апа, жа­рай ма?
Апасы «А, Құдайым періштемнің тілегін қа­был қыла көр» деп күбірлеп қолын жайып дұға жасады.
«Кішкентай бала не білсін» деп анау-мы­науына онша мән бермей жүрген Маржан­ның тосын сауалдары тосырқатып тастады. Он­сыз­да артта қалған қалың елді күнде ойлап ұйқысы мен мазасы әбден қашып жүрген қамкөңіл ананың жүрегі найзамен түйрелген­дей болды. Тіпті, мүлдем күтпеген сұрақ, оның жасына сай келмейтін алаңдаушылық сезім. Мүмкін, тағдырлы ананың немерелері алмағайып күндердің арасында жүріп ерте есейген шығар. Көңілі орнына түскен Маржан ойнауға кетті. Жалғыз қалған ананың өткен күндері көз алдына оралды. Алты жасар Парасатты алғаш рет Алматыға әкелер кезде кейбір бауыр-туыс­т­ары мақұлдық танытып, қия алмастық сезімін білдіріп, көзіне ыстық жас алды. Ал біреулері «елуді еңсеріп кемпір болған шағында жат елге қарғадай баланы сүйрелегені қай сасқаны» – деп сөкті. Тіптен «Сол өзі бала үшін кетті ме, бай тапқалы кетті ме? Көресің, әлі-ақ жан баға алмай тентіреп қайтып келеді, қашан айттың деме, жесір қатынның жерге қаратқанына куә боласың­дар», – деген ащы кекесін мен ауыр сөздерді айтушылар да кездесті. Соның бәріне сабыр­мен қарап, салқынқандылық танытқан қай­сар ананың екі елдің арасында өткен он жылы жүз жылға татитын оқиғаларға толы. Бірде, ауылға деген алапат сағынышпен ше­караға алқынып жеткен апамыз көппен бірге 2 сағатқа созылатын түскі үзілісте тексеру беке­тінен өте алмай қалады. Жақын маңда асхана не дүкен жоқ. Қарны ашып, ерні кеберсіп, әлсіреп кетеді. Ал 7-8 жасар ойын баласы іші пысып үсті жабық қоршаудың астынан аржағына өтеді. Апамыздың қалжыраған халын көргендер демеп, сүйеп су беріп есін жиғызады. Ол дереу баласын іздей бастайды. Көзкөрім жерде жоқ. Шарқ ұрып айғай салады. Дәл сол сәтте тексеру бекеті ашы­лып, кезектегі қалың нөпір бір-бірінің өлген-тірілгеніне қарамай алдыға қарай ентелейді. Жаңағы жайсыз кезде жұрттың кө­мегімен алғашқы топқа жеткен апамыз төл­құжатын асығыс тексертіп өте шығады. Ана­дайдан «Апалаған» Парасат та жетеді. Қуа­ны­шы қойнына симаған апамыз оның төлқұжатына мөр бастыруды ұмытып кетеді де елмен бірге автобусқа қарай беттейді. Шығар есікке жақындағанда шекарашы солдаттар алдын бөгеп «тұрыңдар топырламай» деп зекіп сапқа тұрғызып қояды. Апамыз жағдайын айт­са да көнбейді. «Сізден де кәрі адамдар әнеки кезекте тұр, шыдаңыз. Сізді Қытайға жіберген біз емеспіз», – деп ауыр сөздер айта­ды. «Қарттарды сыйлауды білмей­тін, халыққа емес ақшаға қарап жұмыс істейтін жүгенсізсіңдер ғой» деп айтайын деді да, «бір пәле болар» деп тілін тістеді. Олай ойлаудың да жөні бар. Жүздеген кемпір-шал, ақсақалдар мен балалы әйелдер кезекте тұрса да кейде жап-жас жігіт­тер жұртты қақ жарып әкесінің үйіндей кер­деңдеп өте шығады. Ақырын бақыласа төлқұ­жатын тексертуге берген болып арасына «2000, 5000 теңгелік» ақша салып жібереді екен. Оны көрген ше­карашылар аңнан олжалы қайтқан әкесін көргендей қуанып, қалбалақтап, кейі сөм­кесін көтерісіп елпек қағып елден бұрын өткізіп жібереді. Оны көрген қариялар, ауырып әлсіреп тұрғандар, екіқабат не бала­сымен жүрген әйелдер наразы болып естілер-естілмес халде қарғап жатады. Міне енді есік ашылып бәрі автобусқа қарай ұмтылды. Біреулер басып кетіп, қатты ауырт­қан аяғын аурсынуға да мұрса болмай, ішке енді. Жолы болып арғы шекарадан да жылдам өте шықты. Қайтқан кезде ол жақтағы тексерушілер Парасаттың төлқұжатына виза басылмай қалғанын байқап қалады. Екі шекарадан қалай өткеніне таңғалып мән-жай сұрайды. Құжат­тың жайынан бейхабар апамыз «білмеймін, бәрін балам жасаған» деп құтыла­ды. Олар қазақ жағының қайта өткізу-өткізбеуіне алаңдаушылық білдіреді де екінші қайтала­ма­уын ескертіп жібере салады. Құдай оңдағанда Қазақс­тан шекарашылары да оған онша мән бермей өткізеді. Сөйтіп, Жаратқан­ның жар болуымен періште көңіл Парасат туған жеріне визасыз барып қайтады. Алты жасынан екі ел арасында жылына екі мез­гіл(қысқы, жазғы демалыста) сапар шеккен Парасатты Шекара­дағы қиындықтар ерте есейтті. Бірде апасы Патшасының шамасы келмесе де үлкен чемо­данды сүйрелеп терлеп-тепшіп ыңқыл­дап-күшеніп жүргенін көреді, бір жағынан «есейіп келеді» деп риза болса, тағы бір жағынан көңілі босайды. «Баламды ұшпаққа шығарам деп қиындыққа салып қажытып алған жоқпын ба»? – деп уайым­дайды. Ауылдан қайтарда ондағылар керек-жарақтың бәрін алып беруге тырысады. Қыл аяғы, байпақ, сабын, қалам-дәптерге дейін қамдағысы келеді. Олар мұндай заттар «Қазақстанда жоқ» деп ойлай ма екен? Әлде өзі өнім өндірмеген елдегі қымбат­шы­лық­қа ұрынар деп уайымдайтын шығар. Ол аздай, қазақпен бірге жүретін қазы-қарта, кеп­кен, сүрленген бір жілік ет(бір асым тіпті одан да көп) «үйдің дәмі ғой» деген желеумен дайындалған тандыр нан, кәмпит, тары-талқан, жент, құрт, т.б. міндетті түрде бірге тасымалданады. Текеске барарда «Қазақстан­ның дәмін» ала бару да бұлжымас дәстүр. Осы­лайша екеуі екі елдің арасын рыздық, дәммен жалғап жүрді.
Көлікке мінсе болды асқазаны көтеріліп құса жөнелетін апам үшін ауыл арасына жол жүрудің өзі мұң еді. Ал мұндай алыс жолға көбіне есі кіресілі-шығасылы күйде сапарлай­ды. Оның азабын тек соны тартқан адам ғана түсінер? Ол аздай шекарадағы қаптаған кезек, саудың басын ауыртатын дау, жемқорлық пен жүйесіздік, кешке қалсаң атасының құнын сұрап шіренетін таксилермен ымыраға келу – «менмін» деп кеуде қаққан азаматтардың өзін қалжыратады. Оның ұстіне күйеуі ерте қайтып, тұрмыстың тауқыметін аз тартқан жоқ. Ол кісі өте білімді, ақылды, өнерлі азамат еді. Мектеп меңгеріп, ұстаздық етіп, елге ұйытқы болған айтулы тұлға болды. Одан айырылу да оңай соққы емес екені бесенеден белгілі. Ол жақта қалған балалар, келіндер, немерелер, төркіндер мен туған-туыстың сағынышы, қайтқанына көңіл айтып, той жасағанын құттықтау дейсіз бе, бәрі-бәрі апамыздың орындауға тиісті міндеті саналады. Он­ың үстіне, қайбір жылы үлкен шаңырақты ұстап отырған келіні отызға жетпей қайтыс боп кеткенде қиырдағы Қойлықтан орнына барудың өзі жүректі жылатып, жүйкені жұ­қар­татын қайғы болды. «Бармайын десе ел қалды, барайын десе жер шалғай». Қаптаған қалың туыспен қимай қоштасып, тікелей туысы мүлдем жоқ Қойлыққа жабырқап қай­ту­дың өзі етжүректі пенде үшін аз қасірет па? Бір сапа­рында әлгі көре алмастар «айттым ғой, олар сия алмай, қия алмай жиі келгіштеп жүр, ол жақ жақсы болса жата бермей ме екі ар­ада сабылып несі бар?» – деп сөгіпті. Қай қиын­дық­қа да қайсарлықпен төзе алатын апа­мыз ешбір қаңқуды пішту құрлы көрген жоқ.
Алматыға алғаш келген кезде, өзгенің есі­гіне телміріп көрмеген ананың, қаладан пәтер жалдап әлдебіреулердің қабағына қарап аядай бөлмеден алысқа ұзай алмауы, қатты қынжылтады. Кеңдікке үйренген, желісінен бие, сауынынан сиыр кетпей, ақ жарылқап өскен отбасы, қара шай мен қатырма бөлкеге оп-оңай үйір болмасы анық. Бір жылдан кейін, алып қаланың ауыр тұрмысына шыдас бермей алыстағы, Алматыдан 460 шақырым қашық­тықтағы Қойлыққа бір-ақ көшті. Жері кең, алма бағы көлемді аумақ. Ондай кең жерді көрмей, тарлықтан қысылған біз нартәуекел­мен туысы түгіл танысы жоқ жал­ғыз үйді Қойлыққа көшірдік. Қолдағы ақшаға сол жерден ғана үй алуға мүмкіндік болды. Күн сайын көршілер­мен, ауылмен барыс-келіс жасап, дәм тұзы айқасып, үйінен қонақ үзілмейтін шешенің алғашқы жылдары кәдімгідей ауыр өтті. Оры­сы көптеу ауылдағы қазақтардың болмысы да басқаша еді. Үйренісе алмай қиналды. Қазақ­ша сөйлеп отырса да орысша сөзі көп кісілер­мен толық түсінісу оңайға соқпады. Көңіл шіркін жабырқау тартып, құлазып, сағыныш отына өртенді. Соның бәріне сабырмен төзді.Тез тіл табыса алатын «оралманы» жоқ ауылдағы қиналысты күндер біртіндеп артта қал­ды. Жан-жақтан ел көшіп келе бастады. Апам ақжарқын пейілімен айналасында­ғылар­мен араласып тіл табысып кетті. Айтпақшы, Алматы облысы, Іле ауданы, Ащыбұлақ ауы­лына баласы арқылы бір үйлік жер алуға кезекке тіркелгеніне 10 жылдай болса да тасбақадай жыбырлаған кезектің жақындар түрі жоқ. Одан да күдер үзді. Алла­ның берге­нін қанағат етіп, үкіметке алақан жайып көмек сұрамай, ел қатарлы күн кешіп келеді. Осы өміріне шүкір етеді. Ал бір кездері «Қа­зақс­танға қаңғып не бар?» – деп көсемсін­гендердің кейі көп өтпей көшіп келді. Кейбірі келем десе де келе алмай жүр. Шырын шеше­мізді жібергісі келмегендерді одан да қуатты күш жібермей бақылап отыр. Ал көшбас­шының мақсат-мұраты біртіндеп іске асып жатыр. Әулеттен алғашықалардың бірі болып топты жарып, батылдықпен көшбасын ұстаған қайсар да қаһарман ананың алты жасынан атажұртқа әкеліп оқытып тәрбиеле­ген ұлы азамат болды. Алматыдағы Абай атындағы республикалық дарынды балалар мектеп-интернатында 11-сыныпта оқып жүр. Жақында жеке жыр жи­на­ғын шығарып өзіне төгілген тер, салын­ған қаржы, жұмсалған күш-қуаттың алғашқы жемісін көрсетпек. Бұл ұлы мақсат жолындағы алғашқы қадам ғана. Апамыздың екі баласы үйленіп немере өсіріп отыр. Көпшіліктің күмән-күдігі мен күңкіліне қарамай батыл қадам жасаған ананың асқақ арманы көп. «Алла соған жеткізсін» деп күні-түні Жарат­қан­нан жалына сұрайды.
– «Апа, әкем мектептен келді, үйге жүрі­ңіз, шай ішейік», – деп айғайлаған Маржан­ның көңілді үні қамаған ойдан серпілтті. «Апатайым менің, мен сізді қатты жақсы кө­ремін» деген баланың тәтті сөзі мен сүйіс­пен­шілікке толы қылығы жүрегін елжіретіп жіберді. Мойнына асылған құлыншағын кө­терген күйі орнынан тұрды. Өзі отырған ағаштың басына көз салып еді, алма түсе бастағанын байқады. Егілгеніне неше жылдай болса да биіктеп өспей, тек жапырақ жайып келген ағаштың жеміс бере бастағаны сезімтал ананы сергітіп, кәдімгідей қуантып тастады. Жаңа түскен алмаға бір, мойнындағы Мар­жанға бір қарап көңілі тоят тапты. «Жаратқан ием осы жемісті, жақсы күндеріңнен айыра көрме» деп бата жасап үйге қарай беттеді. Бұрын аса мән бермеген-ау, әлгі бір түп алма­дан 20-30 қадамдай жерде 5-6 түп алма, өрік араласқан жеміс ағаштары бой түзеп өсіп қалыпты. Оған да көңілі жайлана бастады. Көк­те­мнің жайма шуағы көп қиялдан арыл­тып, аяқ алысы тездей түсті. Есік алдында сарсамауырын қайнап тұр…