Әлем әдебиетінің асыл қазынасы – «Фауст» жырының авторы Гетенің: «Ақын аз жазып, көп сурет салуы қажет» деген ой тұжырымы кейбір ұйқылы-ояуларды жадыратып жіберердей әсер етпес пе екен? Әйгілі ақынның бояудың табиғатын ғылыми түрде жүйелеп, мұқият зерттеп, кейінгі ұрпаққа түстің (бояудың) теориясын жазып қалдырғанын көп суретшілер біле бермесе керек.

Тілге тиек еткелі отырған – суретші Салахидин Айтбаевтың айтуынша өнердің үш сарапшысы бар көрінеді. Біріншісі – жалпы көрермен қауым. Екіншісі – сол саладағы мамандар. Үшіншісі – автордың өзі бағалайтын үркердей аз ғана топ. «Ер еңбегі – ел ырысы» дейтін болсақ, қас шебердің осы үшінші сарапшының жүрегіне жет­кен туындысы ғана халықтың қимас қазынасына айналып, ұлт намысы үшін ұрпақ қуалап, тамыр­лап ке­те­тінге ұқсайды.
Салахидин Айтбаев – бейнелеу өнерінің көгінде 1960 жылдары да­ралана туған таң жұлдызындай та­маша тұлға. Жалпы, өнер ұғымын­да­ғы уақытпен қасаңдалып, то­тали­тарлық жүйенің тіршіліктің қай саласына да бата енген ты­р­нақтарымен шегенделіп қалған көз­қарастың, осыдан туындайтын тұрлаусыз талғамның құрсауын қақ айырған, өнерді жаңаша көру, ұғу, пайымдау ракурсын енгізген сурет­шілердің бірегейі. XIX ғасырдың аяғында Парижде өмірге келген импрессионистік самалды сахараға ала келген Сабыр Мамбеев, Жаңа­тай Шарденов, Сахи Романов сияқ­ты арда ағалардың ізін ала өнерге енген С.Айтбаев, Ш.Сариев, О.Нұр­жұмаев, М.Қисамиддинов, Т.Тоғыз­баев, Б.Табиев, А.Садыханов сынды үркердей топ сол тұста қазақ бейнелеу өнерін әлемдік деңгейге көтерді.
Көрермен үшін, қыл қаламның өмірді тек қана айнадай көшірме етіп бере алатын құдіреті емес, сөз­бен жеткізе алмайтын астары мол бірнеше тереңдіктерден тұра­тын аса күрделі құбылыс екендігін тү­сініп, қазақ суретшілерінің өзін­дік қолтаңбалары мейлінше дара­лана түсуі осы тұста басталған сияқ­ты.
Айтпақшы, Қалжанды ең ал­ғаш­қы (Салахидинді анасы еркеле­тіп осылай атаса керек) биік тұлғалы суретші етіп елге таныстырған өнер бағытында бақытты жолдама секілді 1968 жылы дүниеге келген «Бақыт» атты туындысы болатын.
…Қалжанның өмір мен өнерді бұрымдай қоса өріп қастерлеуі бір бөлек тақырып. Тамыз айының таң­дайды тақырдай қаңсытқан апта­бында Қызылорданың ескі базары басындағы «сары сиырдың» саумал қымыздай салқын сырасын аңсап, Алатаудай болып Алматыдан келген суретші ағамызды ортаға алып, же­делдете тартып келеміз. Есімі ерек­ше аталып жүрген суретшімен қол­тық­тасып-ақ қалғанымыз қай-қайсымызға да іштей мақтаныш сезімін туғызып төбеміз көкке сәл жетпей-ақ тұрды… Кезек дегенің мұрын батпас, қарақұрым, арадай гуілдеген көптің ортасынан әрең дегенде бір саптыаяқ сыра алып шығып қонақжайлықтың қонымды үрдісіндей, ағамызға ұсынғанда, анадай жерде қаннен қаперсіз тұр­ған бойшаң жігітке: «Қазақтың ажарлы, ақылды өзіңдей жігіттері шөлдемеуге тиіс», – деп апарып бере қойғаны. Салқын сыра десе сырт айналмайтын ағамыздың бұл қылығына пәлендей мән бермеген болып біз кеттік.
Қазақстан комсомол сыйлығы­ның лауреаты, Қазақстан өнеріне еңбегі сіңген қайраткер Салахидин Айтбаев, еңбектері туған топыра­ғына әрдайым күннің шуағындай рухани нұр құйып, қуат беріп тұра­тындығына шүбә келтірмейміз.
Қалекеңнің (Салахидин) өнер­дің табиғи болмысына шұқшия үңілгендігі сондай, «бейнелеу өнері» деген атаудың орнына «пластикалық өнер» терминін қолдануды ұната­тын. Солай болғанда ғана шаңырағы анағұрлым биік, аумағы әлдеқайда кең өнер күмбезінің астынан дәре­желері тең театр, әуен, сәулет, кес­кін­деме, мүсін, графика болып
әс­ем­дік әлемінде қауызы құлпыра ашылып көріктене түседі деп отыратын.
Бұлардың жігін табу зиялы жан­ға оңай тірлік бола қоймас. Содан да болар, Қалжанның классикалық әуенге құштарлығын былай қой­ған­да әлемдік әдеби мұраларды таңдап, тал­дап оқитын. Кафка, Камью, Ниц­ше, Платонов, Гариса Маркес сынды ми қабаттарына оңайлықпен сіңе қоймайтын алыптарды өзіне тым жақын тартып кеткен… Ал, прин­ципшілдіктің өнердегі орны қандай еді?
Алпысыншы жылдардың бел ортасында кезекті республикалық көркем сурет көрмесіне Дінмұхамед Қонаев ақсақал келмекші болып, алдын ала көріп шықпаққа мәде­ниет министрі басқарған бір топ қызметкер экспозициядан Қалекең­нің «буржуазиялық» бағыттағы бір туындысын қабырғадан түсіріп, те­ріс айналдырып қойса керек. Солай боларын сезіп ізінше келе жатқан автордың: «бұл қалай?», – деген сұрағына: «Бұлай жасаған мен, ми­нистр­дің орынбасары, Сады­қо­вамын» десе, қиянатқа қаны қас Қалекең: «Мен – суретші Айтбаев­пын. Қалай түсірсеңіз, солай іліп қойыңыз», – депті қасқая қарап.
Өнер табиғаты – күн сәулесі ойнаған су бетіндегі жылт етіп бір кө­рініп қалатын шабақтың жонын­дай спринтерлік жарыстан гөрі талант, білім, талғам, бақ, төзім сы­қыл­ды адам бойына бәрі бірдей сирек біте бермейтін қасиеттерді бір басына берген, ең қиыны өзі­нен-өзі озып отырмақ жалғыз адам­дық жол мұраты мың сан кедергі­лерден тұратын марафон сайысына ұ­қ­сайды. Бұл сыннан өту, екінің бірінің маңдайына жазылмаған.
Салахидин Айтбаевқа алдында­ғы аға буын суретшілердің ішінде айрықша ықпал жасаған – Әли Жү­сіпов көрінеді. Жағы суалған, жұ­қалтаң, орта бойлы, ұялы шүңірек көздерінен ақыл оты байқалып тұратын, сырт пішіні жүрген орта­сынан ерекшелене бермейтін, сөзге сараң марқұм, Али аға Қалжанның бейнелеу өнеріндегі алған соны бағытына түнгі жарықтай әсер етіпті.
Қалжанның айтқан бір әңгімесі осы ойыма қайшы келе қоймайтын сияқты:
– Сонау алпысыншы жылдар­дың ішінде Мәскеуде, екі қазақс­тан­дық суретшінің есепті көрмесінің ашылу салтанатына Одаққа белгілі кескіндемеші Павел Кузнецов арнайы шақырумен келеді. Есеп берушілердің бірі Әли Жүсіпов. Көрмені асықпай аралап жүрген Павел Кузнецов: «слушай Али, вот он в начале рисует, потом подкра­ши­вает, а ты поешь!», – деген кө­рінеді.
Әли аға сол бір жылдары менің қызылордалық екендігімді білген сәтте, көздері жасындай жалт ете қалып: «мен Қазалыда детдомда болғанмын» – дегені әлі есімде. Сырдың суын таңдайына татып, толқынында балықтай тулаған балалық шағы есіне түсіп кетсе керек…
Өнерді де қамастыра құрсаған, тоталитарлық жүйе санасына сы­на­дай батып, зиялы қауым ортасынан бірегей шығып, сұс таныта білген Эрнест Нейзвестныйды әдейі іздеп барып шеберханасында табысқан­дарын, бірнеше таңды ұйқысыз өткізіп, әбден шер тартқандарын жыр етіп айтып отырушы еді Қал­жан аға.
Бірде суретшілер одағының ко­ридорында белгілі график орыс жігіті, жаңа бағыттағы өнер тұрғы­сында төсіне ұрып, көкіп тұрса ке­рек. Жанынан өтіп бара жатқан Салахидин:
– «Ты представь себе, один толс­тую стену долго бьет головой и окрававленной головой пробивает, а другой высовывает оттуда голову и кричит, что это он пробил» – деп тұсынан жайбарақат өтіп кете берген көрінеді.
Шеберханасында ілулі тұрған Матисс және Пикассоның жұмыс­тарына көзі түскен бір суретші: «Бұл жұмыстарды репродукциядан кө­шір­діңіз бе?» депті. Сонда Қале­кең: «Жоқ, әдейі Ленинградқа барып, рұхсат алып Эрмитаждағы ориги­нал­дарынан көшірген едім», – дегенде, әлгі суретші: «Мәссаған! Көк базардан қымыз алып келген­дей-ақ, даусынан мақтаншылық­тың, пафостың ізі де байқалмайды», – деп таңырқапты.
1990 жылы Москва қаласындағы орталық суретшілер үйінде екі ай шығармашылық еңбек етіп, енді егемен елімізге қайтуға жиналып жатқан болатынбыз. Бахтияр Та­биев, Кенжебай Дүйсенбаев, Бай­мағанбет Есіркепов, тағы басқала­рымыз ерекше шаттыққа бөленіп жүрміз. Олай дейтініміз, біз сол жақта жүргенімізде, Кеңестер ода­ғының құрсауы сөгіліп, ескі ағаш бөшкедей жігі ашылып, ажырап қалған болатын…
Желтоқсан айының 27 жұлдызы. Құдай қаласа 1991 жаңа жылда үйді-үйімізде болмақпыз! Салахидин Айтбаев жанында белгілі түркімен суретшісі Шейхдурды Орадов бар, қолында рамадан жаңа ғана ажыра­тып алып, бостау шиыршықтап ора­ған, майлы бояумен салынған бір кө­лемді жұмысын маған әкеліп тұр…
– Мынау сенің осы жолғы жасаған графикалық жұмыстарың үшін.
…Бұл күндері үйімнің қабыр­ғасында ілулі тұрған бар байлығым Қалекеңнің осы сыйлығы…
Жоғарыда Қалекең айтқандай, мен де өнер сарапшыларының үшін­ші тобына ден қоюшылардың бірімін.
…Чапаев көшесіндегі наубайха­наның алдынан өтетін, суы ер­неуінен асып, жағасы қалың құрақ жамылған «Сарқырама» арығында суға түсе-түсе балғын денелерінің ақ соры шыққан балалардың арасында лай судан көзін алмай терең ойға сүңгіп кеткен ұяң, ерінді, сегіз жасар қара бала, әйгілі суретші Фаворский еңбектерімен безен­діріл­ген қалмақтың «Жаңғар» атты батырлар жырындағы түрлі-түсті ғажайып суреттердің ішіне еніп кетсе керек… Жарты ғасыр өткен­нен кейін осы көшеге сол кездегі облыс әкімі Бердібек Сапарбаевтың тікелей араласуымен қалалық әкімшілік шешім қабылдап, дарын­ды қазақ суретшісі, бейнелеу өне­ріндегі соны бағыт – авангар­дизмнің негізін қалаушылардың бірегейі – Салахидин Айтбаевтың есімі берілді. Салахидиннің әкесі­мен бір туған ақын Мәжит Айта­баевтың мұңды тағдыры бір шаңы­рақ­тан бірнеше дарын шыға бе­ре­тіндігіне сендіреді. Соғыс жыл­дары тым қатал тағдыр «Түркістан легионынан» бір-ақ шығарған Мәжиттің «Қобызшы Қорқыт» жамылғы атымен елге деген ыстық сағынышы суреттей тұнып тұрған өлең жолдарына айналып, Мюн­хенде бірнеше кітап болып басылып шыққан. Ізденем деген адамға бұл бір тың тақырып.
Бірде: «Арай таңның терезеден түскен үрінің күміс тозаңын кере­меттей сол дірілдеген қалпында кене­пке түсірсем» деген Қалекеңнің ойын құлағым шалып қалды. Көпке ашыла бермейтін тым тереңде жатқан өзінің де жан дүниесі сондай мөлдір еді-ау…

***
1990 жылдардың басында Салахидиннің шеберханасына бара қалғанымда мұқабасы жұқа, сыртына латын ғаріпімен «Абылай» деп жазылған ақ кітапқа көзім түсе кетті. Кітап Мюнхен қаласында 1971 жылы Хасан Оралтайдың ең­бегінің арқасында баспадан шыққан. Соны байқап қалса керек, Қалекең әңгіменің желісін өзі тарқатып алып кетті. Бұрыннан да Мажит Айтбаев туралы толық бол­мағанмен, аздап хабарым болатын. Қалекең болса тіс жарып ештеңе айта қоймайтын…
Бұл кітаптың тарихы мынадай сарында болып шықты. Бір жолы Мюнхен қаласына жолы түскен белгілі мүсінші Еркін Мергенов осы кітапты қолына түсіреді. Қалай тү­сіреді, кімдермен жолығады ол жағы белгісіз. Әйтеуір Айтбаев деген фамилия көзіне оттай басылса керек. Себебі «Қобызшы Қорқыт» деген лақап атпен өлең жазып қалдырған жұмбақ адам туралы сонау алпысыншы жылдары-ақ еміс-еміс хабар елге жетіп қалған-ды. Қалтай Мұхаммеджановтың «Жат елде» спектакліне арқау етіп алған кейіпкері осы кісі екендігіне ешкім күмән келтірмейтін-ді. Мен жоғарыда айтылғандай латынша жазылған өлең жолдарын ежіктеп оқи бастағанымда Қалекеңнің ойланып отырып қалғанын байқап қалдым.
Қысқасы, не керек, кітапқа қолқа салдым. Әрине, уақытша алып, кирилицаға аударып көрсем бе дегенім еді. Әкем балалық ша­ғында араб әріптерімен дәріс алып, ізін суытпай уақыт талабымен латын­шаға көшіп кетсе керек. Мек­тепте оқып жүрген тұсымда әкем де қосымша осы латын әліпбйін үйретіп, ескі кітаптарды парақтап ашып әжептәуір жүргізіп оқитын шамаға келіп қалғаным есімде. Ал арап әрпінің қанша қызыққаныммен миыма қонбай-ақ қойғаны…
Сонымен не керек, бас аяғы бір жарым айдың көлемінде «Абылай» дастанын, кітап ішіндегі басқа да өлеңдерді кирилицаға толық түсі­ріп, белгілі жазушы, ақын «Ленин жолы» газетінде поэзия бөлімінің мең­геру­шісі болып қызмет ететін марқұм Қа­зи Данабаевқа машинкаға бастыру үшін табыс еттім. Бұл 1991 жылдың қар­лы ақпан айының соңы бола­тын.
…Ақын өлеңдеріне сол кездегі газет басшылары Әскербек Рахым­бекұлы мен Әділхан Бәймен үлкен қызығушылық танытты. Не керек, алғашқы рет КГБ-ның рұқсатынсыз газеттің екі-үш номеріне шағын кітап түгелімен сиып кетті… Арты­нан сөз ере қойған жоқ. Зарлы ақын, зерделі ақын, жобамен 1935 жылдан 1939 жылы Фин соғысына алынғанға дейін Қазақстан Жазу­шылар одағының Қызылорда облысы бойынша әдебиет саласын­дағы өкілі қызметін атқара жүріп, педагогикалық институтта студент­тер даярлайтын бөлімін басқарыпты. Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарынан дәріс бергендігі өз алдына.
Апамыздың айтуынша Мәжит қазақ әндерін де нақышына келтіріп орындайды екен. «Айнамкөз» әніне Мәжит Айтбаев дала ариясы деп баға беріпті. Қалекеңнің Москва қаласынан сәл әрірек орналасқан суретшілердің бүкілодақтық шығар­машылық үйінде жүрегі қақ айы­рыл­ғандай кейде шырқап салатын төмендеу қоңыр даусымен іштегі шерін белгісіз біреулерге жеткізе алмай жатқандай, көзі сәл дымқыл­данып: «Салмасам Айнамкөзге-е-е- ахау-у-у-у…» деп соза бастағандағы көңіл күйінің сырын енді ғана түсінгендей болдым…
Бір шаңырақтың астынан бір­неше дүлділ талант шығарып, тағ­дыр­ларына түрліше тұрпат берген өмір керуені дым болма­ған­дай алға жылжи беретін болғаны да…

Қайырбай Зәкірұлы,
Қазақстан Суретшілер
одағының мүшесі,
Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері