Адалдан жиған мал…
Кеңес ыдырап, кеңшар тараған кез. Сәрсенкүл кемпірдің жалғызы, төрт ұл-қыздың әкесі, жасы қырықтан асқан механизатор Айбектің «ненің қай жерін жусаң да, мал тауып, өз күніңді өзің көру» сынды алабөтен мәселеге бас қатырып жүргеніне бір жарым жыл өткен. Бұрыннан тұрмыстық жағы жетісіп тұрмаған кейіпкеріміздің бары – қам қыштан салынған төрт бөлмелі үй мен бұдан жиырма жыл бұрын, бидай орақта бірінші орын алғанда марапат ретінде мінгізілген, әбден тозығы жеткен, бірінші моделдегі «Жигули» еді. Ал мал жағына келсек, неге екені белгісіз, қоразы жоқ, сегіз тауық қана болыпты. Алдымен әлгі жабағы «Жигулиімен» жетпіс шақырым аудан орталығына қатынап, жолаушылар тасып жүргенінде, түн мезгілінде көлігін жалдаған бұзақылар елсіз жерге келгенде өзін сабап, «Жигулиін» тартып мініп кетеді. Кейінірек көлік бір сайдан табылыпты. Бұл оқиғадан кейін таксистікпен қоштасқан Айбек әрі ойланып, бері ойланып, ауылға базардан азықтық заттар әкеліп сатпақ болады. Сондағысы кәмпит-күлше «Сникерс», «Марс» сияқты тәттілер. Тоқ етерін айтсақ, онысынан да пайда таппайды. «Жазып қой… кейін төлеймін» дегендерге тәттілерін тегін тарата берген. Алғандарын өңештен өткізіп алған ауылдастарының арасында қайтармақ түгілі, қарызын әлдеқашан ұмытқандардың қарасы көбейіп кеткесін, қаражатын қайтару үшін біраз дау-дамайға барып, ол шаруасын да жиыстырады. Ақша табу оңай емес. Біреудің әмиянындағы ақшаны өзінікіне көшіру үшін кейбіреулер атыс-шабысқа да барып жатқан уақыт. «Бизнестің – соғыс» екеніне көзін жеткізе бастаған Айбек тағы бір іске ұрынып көрді.
…Соңғы екі-үш айда үйіндегі жарық түн жарымына дейін сөнбейтінді шығарып, Айбектің арақ шығаратын «мини цехы» жұмысын қызу қарқынмен атқарып жатты. Бір түнде орташа норма – жүз жартылық. Өндірген затты өткізу өзекті мәселе екенін ұғынып қалған Айбек жан-жақтан телефонмен қажетті мағлұматтар жинап, «заказ» қабылдайтын менеджерлік міндетті әйеліне тапсырады. Сауданың көрігі – жарнама екенін де ұмытпайды. Оны жазуға мектепте оқып жүргенінде қабырға газетіне редактор болған кластасы Зәкірді тартып, «Арағымның аяғы жерге тимейтіндей етіп мақтап берші», деп өтініпті. Кластасы түсініксіздеу, «Шизик» деуге қимасаң да, одан бір нәрсенің «салқыны» сезілетін. Екі ауыз сөз айтып, пікірін сұрасаң, бәдігін сапыра тоқтаусыз қуып кетіп, миыңды шағып, қолыңа ұстататын көбік ауыздың өзі еді. Сол Зәкір шығарылатын «өнім» туралы аз-кем мағлұмат алған соң, бүй депті: «Әлемдік деңгейдегі классикалық технология бойынша «Мимырт» ауылында дайындалған Айбектің «Айрықша арағына» сипаттама», – дей келе астын екі рет сызып қойып, ары қарай ойға шомып, басына келгенді ақ қағазға аударғаны «Япыр-ай!.. ауылда қалып, танылмай жүрген талант па?!», – дегізерліктей болатын. Ол былайша толғанады: «О, спирт! Этилдің баласы. C2H5OH! Сен құдіретсің! Оған еш шүбә жоқ. Сенсіз мына дүниені мұң басып, адамдар қайғыға қарсыласа алмай, қарадай қаңғып кетер ме еді. Әсіресе, мына өзгерісті уақытта өмір сүріп, күйзеліп жатқан жамағатты жебеп жіберуге Айбектің «Айрықша арағы» атанып жетіп келгенің, өзіңді бұрыннан арқа тұтып жүрген ағайынды рас мерейлендіріп жіберді. О, спирт! Сен – мидың азығысың. Оны аңдысып отыратын өзінің шаңырағына бағынбайтын етіп, төменгі тетіктерін істен шығарып, қу тіршіліктің алдамшы әурешілігінен құтқаратының, ғылымда айшықты мысалдармен дәлелденгені көзіқарақты өзіңді ішетіндерге, екі жердегі екі – төрт болатынындай белгілі. Микроб, вирустармен жауығуыңнан, сені ішкендерге инфекцияның жоламайтыны өз алдына жөні бөлек әңгіме. Бүгінгі қаптап кеткен депрессия, психоастения сынды дерттерге бірден-бір дауа екендігіңді Денсаулық сақтау министрлігі дабылдата жылма-жыл айтып келе жатқанымен, кейбіреулердің оған құлақ аспай, төрдегі орныңды бермей, өзіңді мойындамай отырғаны ашу-ызамызды келтіреді. Бір-ақ біздің «Мимыртта» ондай әділетсіздікке жол жоқ! Орның – үйіміздің төрінде, ішіп алсақ – көңіліміздің көгінде. Әрдайым сенің Спирттік бейнеңнің алдында басын иетіндердің саны күн санап артып келе жатқаны көңілге қуаныш сезімін ұялатып, болашақтың жарқын екендігіне сендіре түседі. Кейін жерге қайыру қиынның қиыны болса да, адамдарды қанаттандырып, хош иісіңмен санасын сандалтып ақ бұлттардың ар жағына көтере бер. Тек оралмастай етіп, ғарышқа алып кетпесең болғаны», – деп бір тыныспен-ақ Спиртекеңнің «құдіреттілігін» дәлелдей шиіріп тастаған Зәкір арақ құрамындағы минералды суға кезек береді.
«Ерекше бапталған Айбектің арағының құрамындағы арасанның адам ағзасына пайдасын ауызбен айтып жеткізу мүмкін емес. Оны тек ішкенде ғана білесің. Араның ашылып, асқа тоймайтын боласың. Дозасын көбейте берсең, не істеп, не қойғаныңды білмейтін халге жетесің. Энергетикалық құндылығына келсек, тау қопаруға дайынсың. Этилдің баласы мен сұлу қыз – минералды судың қосылуынан үйлесім тауып, дүниеге келген, жұғымды, жұмсақ дәмді «Айрықшаны арақ» десек артық айтқандық болар. Ол арақ емес!.. дәрі! Мұны Денсаулық сақтау министрлігі де мақұлдап, дәріханаларға шығаруды жоспарлап отырғанын және пайдалану көрсеткіштерін де анықтағанын жасыра алмай, жайып тастап отырмыз. Гастриттердің, колиттердің, гепатиттердің түр-түріне ем іздесеңіз, заманалы, озық технологияларды қолдана дайындалған «Мимырт та» өткен Халықаралық конкурстың алтын медалін жеңіп алған «Айрықшаға» жүгініңіз». Жарнама дайын болғасын әйелі оқып көріп: «Денсаулық сақтау министрлігі шатақ шығарып жүрмей ме?! Оны қоспай- ақ қойсақ қайтеді», – дегеніне отағасы сенімді үнмен: «Ол министрліктің біздің «Айрықшаның» жарнамасынан басқа шаруасы жоқ дейсің бе?! «Ит егесін танымайтын» уақытта министрліктің «шатақ шығаратын» өкілдері «Мимыртқа» жеткенше, біз де біраз жерге ұзап кетерміз», – деп тыныштандырыпты. Кластасы жазған жарнама жоғарыдағыша өрілгенде, «өнімді» қалай өндірді екен?», – деген сұрақ оқырманды мазалауы мүмкін екенін ескеріп, енді сол жағына ойысайық. Үйдің кіреберісіндегі үлкен бөлмедегі көрініс мынадай. Текемет үстіне дастархан іспеттес жайылған ақ жайманы айнала Сәрсенкүл кемпірден басқа отбасы мүшелері түгел жайғасқан… Төр жақта молдасоқынып отырған отағасының жанындағы, әрқайсысында жиырма ұясы бар бес жәшікте жуылып-шайылған бос бөтелкелер. Есікке таман тағы бес жәшік тұр. Бірақ ішінде бөтелке жоқ, бос. Осы бос жәшіктерге төрдегі жүз бөтелке, ішіне «Айрықша арақ» құйылған соң қоныс аударуы керек.
Сонымен, атқарылып жатқан істің «озық» технологиясы мен алгоритміне тоқталсақ, отағасы 200 миллилитр 95% спиртке 300 мл. минералды суды қосып, өлшеуіш белгілері бар шөмішпен бөтелкеге құйып, оң жағында отырған отанасына ысырады. Онысының функциясы – бөтелкенің аузын жабу. Ары қарай үлкен қызы бөтелкенің бүйіріне «этикеткасын» жапсырып, екіншісі мойнына Зәкір жазған жарнамасын байлайды. Үшінші қызы бөтелкені айналдыра сүртіп, «товарный видке» келтірген соң, бес жасар ұлы дайын жартылықты жәшікке апарып салады. Міне, бар «процесс». Одан әрі ауылдарда күз айларында көп болатын, бес жүз адамнан кем қонақ шақырылмайтын той-томалақтарға қарай, рөліне Айбектің өзі қонжиған жабағы «Жигулимен» жол тартып кете береді. Арақ өндіру шаруасына ауыл-аймақтан ешкім қарсы емес тәрізді. Тек анасы болмаса. Сол кісі ғана түн сайын тысқа шыққанда, арақ дайындаушыларды жанай өтіп бара жатып, реніш білдіреді. Міне, түндік норманы орындау аяғына тақағанда ішкі бөлмеден шыққан Сәрсенкүл кемпірдің қарлығыңқы үні естілді.
– Мыналардың үйді арақ сасытуын-ай… Молданың қызы едім… қор еттіңдер-ау. Арақтан жиған мал – арам… Маған да, сендерге де жақпайды және жұқпайды… шайтанның суынан тапқандарың. Басқа істі айналдыруға миың жетпеді ме, балам?! Неге араққа жабысып қалдың? – деп кейіді шүйкедей, ақ шашты кейуана.
– Ой, апа! «Адал, арам» деп, аштан өлеміз бе? Ауылда жұмыс жоқ. Не істе дейсіз?
– Жер ем! Мал бақ!
– Оларды алу үшін қаражат керек емес пе?!
– «Үкімет өлтірмейді» деп жүре бермей, баяғыдан әрекет еткеніңде, бұндай күйге түспес едің. Өзіме де обал жоқ. «Жалғыз бала» деп бетіңмен жібергенімнің жемісі осы болғаны да… – деп, соңында өзін күрсіне кінәлаған кемпір кебісін тауып киіп, тысқа шығып кетті.
…Енді соза бермей, әңгіменің «кульминациясына» көшейін. Айбектің шынымен жағдайы түзеліп, киім-кешектен, ішім-жемнен артылған ақшаға, анасының «Мал бақ!» дегенін басшылыққа алып, екі бұзаулы сиыр сатып алады. «Мини цехтың» жұмысын тоқтатады. Көп ұзамай анасының «бізге жұқпайды» дегені келіп, екі сиыр бұзауларымен аусылдан өледі. Ертемен Айбек әйелімен ветеринария қызметкерлерінің талабына сай, өлген сиырларды көмуге трактормен сүйретіп әкеткенде спирттің микроб пен вирустарды жоятынын Зәкірдің жарнамасынан білетін үлкен қызы аусыл тауықтарға да жұғып қалмауының алдын алу мақсатында үйде арақ дайындаудан қалған бір «баклажка» спирттен әр тауықтың құлқынына шприцпен аямай-ақ құяды. Оған қоса, тауықтар су ішетін ыдысына да бірер стақанын араластырып болған соң мектепке сабаққа кетіп қалады. Бірер сағаттан кейің Сәрсенкүл кемпір сыртқа шыққанда әр жерде сұлап жатқан сегіз тауықты көреді. Әріректен қораздық міндетін атқаруға күн суытпай келіп тұратын көршінің әтеші, жүріс ырғағы бұзыла, сүрініп-жығылып, үй аралық шарбақтағы өзі ары- бері өтіп жүрген қуысқа қарай асыға бет алғанын байқайды. Жүріс ырғағының бұзылуы қос үйдің тауықтарының «шаруасын» тындыру жолындағы тығыз «жұмыс» ритіміне төтеп беру үшін ыдыстағы спирт қосылған судан аздап «ұрттағанынан» болуы керек. Кемпір «Аусыл тауықтарды да жалмаған екен» деп ойлайды. Ойлайды да «Адал мал едің… Ең болмаса, жүнің мен қауырсындарыңды «құс жастыққа» алып қалайын…», – деп өзіне-өзі күбірлеген кемпір көп ұзамай алашаның үстінде тауықтардың жүнін бұрқырата жұлып отырады. Ұқыпты, пысық кемпір тауықтардың дымын қалдырмай жұлып болған соң, тыриған «тыржалаңаш» қалпында қапқа салып, үйден екі жүз метрдей жердегі күл-қоқыс төгілетін жерге апарып, аударып тастайды. Түс ауа кемпір тапшанда шай ішіп отырғанында есіктен кіріп келе жатқан, күн астында үш-төрт сағат қыздырылғаннан қызғыштау денесі «грильге» айналуға сәл-ақ қалып, шиқандай қызарған тауықты көріп: «Елес пе, не пәле?», – деп көзін сүрткілеп, қайта-қайта қарайды. Соңынан ашамай-ашамай, жүнсіз ырсиған денесі қып-қызыл болып екіншісі келе жатады… Үшіншісі… Төртіншісі… Бұлар мастығы тарап, біртіндеп үйге оралып жатқан тауықтар еді. Сегіз тауық түгел жиналғанда барып әлгінде өзі жүнін жұлып алған тауықтары екеніне көзі жетіп: «…жалғызымның адал малы… …ана дүниеден аман-сау оралғанын айтсам, ешкім сенбейді-ау…», – деп күбірлепті, тауықтардың «тіріліп» кеткеніне қуанған кемпір.
…Зуылдақ уақыт бір орнында тұрсын ба?! Осы оқиғадан кейін де жиырма екі жыл шапқылап өте шығыпты. Ұзынқұлаққа сеніп, эпилог ретінде айтсақ, баяғы жүні жұлынған сегіз мас тауықтың иесі Айбек бұл күндері агробизнестің жілігін шағып, майын ішкен, пәленбай гектарға астық егіп, өрісі малға толып, өңірдегі «атышулы Айбек байға» айналған деседі.
Айтбай Тәсілов.