Ермек ТҰРСЫНОВ,
кинодраматург, режиссер

---

– Сізді қалың көпшілікке та­ны­мал еткен «Келін» фильмі. Бұл фи­льм­ді жапон режиссері Сёхэя Има­мураның «Нараяма туралы аңыз» фи­льміне одан кейін түсірілген «Кем­пір» фильмін Владимир Ме­нь­шовтың «Махаббат пен кептерлер» фи­льміне ұқсатқан сыншылар бол­ды. Мұны кинематографиядағы на­зи­рашылдық дәстүр дейміз бе?
– Олай емес деп,кесіп айта ал­май­мын әрі бұл қалыпты нәрсе. Жал­пы, әдебиетте, кинода, театр­да о­тыз үш сюжет бар. Сол отыз үш сю­жеттің ішінде «Қыз Жібек» те, «Ро­мео мен Джульетта» да, Мұхтар Әуе­зов те, У. Шекспир де бар. Тіп­ті, «Інжілдегі» кей оқиғалар «Құ­ран­да» кездеседі. У.Шекспирдің ға­шықтары Ромео мен Джульетта бол­са бізде Қыз Жібек пен Төле­ген, ар жақта бір-біріне қарсы ру­лар Монтекки мен Капулетти, біз­де Шекті мен Жағалбайлы, өнер­де мұндай параллельдер көп кез­деседі. Бар мәселе тақырыпты қа­лай тарқатуға байланысты. Сіз айт­қан фильмдерді кейбіреулер сти­листика жағынан, енді біреулер интонация жағынан бір-біріне ұқсатады. Бірақ бұл мүлде басқа оқи­ғалар. Фильмдегі шешім әр­кімнің шығармашылық ерек­ше­лі­гіне байланысты. Мәселен, қазақ­тың ұлттық тағамы ет әр үйдің ас­­ханасында әр түрлі дайындалады емес пе? Әркімнің еті өзінше дәм­ді, өзінше ерекше.
– Фильмдеріңізден тәңіршіл­дік­тің сарынын байқау қиын емес. Тәңір­шілдік тақырыбы сізге несімен жа­қын? Есесіне фильмдеріңізде дәс­түрлі ислам элементтері аз.
– Бұл сөзіңізбен келіспей­мін. Сұлтан Бейбарыстың өмірін зерт­теп жүріп Сирия, Египет, Иорда­ния, Палестина елдерін араладым. На­ғыз исламның не екенін сонда ға­на түсіндім. Алладан тілейтін дұ­ға баланың құлағына анасының құр­сағында жатып сіңеді.Ол өте­та­биғи нәрсе. Қасымда Сорбон уни­верситетінің профессоры, бес тіл білетін полиглот жүрді. Құм да­­лада келе жатып намаз уақытысы бол­ғанда, машинаны тоқтата қо­йып, жайнамазын төсеп, намаз оқи­ды. Мен алғашында осынша бі­лім­ді адамның бұл әдетін қалай жо­ритынымды білмедім… Қараң­ғылық па, фонаттық па? Байыптап қарасам, бұл – дәстүр екен. Мұнда еш­қандай әртістік, ешқандай фо­наттық жоқ. Күнделікті қолыңды жуып, тісіңді тазалаған секілді қан­ға сіңген әдет. Ал бізде, әсіресе, қа­зір көп адам мешітке барады, қыз-келіншектер хиджап киеді. Оған қарсы емеспін. Бірақ олар­дың қылықтарынан бір жасан­дылық бай­қаймын. Әрине, ара­ларында шы­нымен иманы берік адамдар бар, оны жоққа шығаруға болмай­ды. Менің әкем де намаз оқыған адам. Ауыл ішінде қаралы хабар та­рап, өлім-жітім болса, үй иесі ең бі­рін­ші әкемді шақыратын. Маған сол кездегі ауыл адамдары­ның дін­ге деген көзқарасы да, бүгінгі адам­дардың көзқарасы да таныс. Бұған қоса, үйді аршамен аластау, жаңа түскен келіннің отқа май құйып, жалынына алақанын тосып бетін сипау, жас нәрестені ұшықтау се­кілді әдет-ғұрыпты да көріп өс­тім. Тіпті, оның тәңір­шілдік екенін білгем жоқ. Бала күнімде олар бір-бі­ріне қарсы келмейтін, сондықтан бұлардың барлығын қабылдай ала­мын, бірақ өзім қатты ұстан­бай­мын. Мен дінді тарихи-мәдени тұр­ғыдан зерттегім келеді. Дін – мо­ральдық феномен. Қазақтың ми­фологиясы, жалпы түрік, бүкіл әлем мифо­логиясы мен үшін өте қы­зық. Джозеф Кемпббел есімді аме­рикандық мифология зерт­теуші бір шығармасында, жалпы мифологияның түбі бір деген идея айтады. Демек, қазір біз ұлттық идея дегенді әрқилы көзқарастың тү­бін біріктіру деп түсінгеніміз жөн. Біз қазір екі түрлі көзқарасқа куә болсақ, екеуінің түп-тамыры бір екенін ұғынып, біріктірудің ор­нына, бір-бірінен одан сайын ал­шақтатуға тырысамыз.Сен тәңір­­шілсің бе, демек исламды мойындамайсың, яки сен ислам­шыл болсаң, тәңіршілдікке қарсы­сың. Латын қарпіне өтуді қолдай­сың ба, қарсысың ба? Қарсы бол­­саң біздің жауымызсың, қол­дасаң досымызсың. Міне, осындай көз­қарас бар. Бір пікірге қарсы бол­сақ, үзілді-кесілді қарсы шыға­мыз, қолдасақ, қос қолдап бас ұрып кетеміз. Бұл – дұрыс емес. Өмір әр алуан және әрқилы. Бұл тұр­­­ғыдан қарағанда бала кезіміздегі көзқарасымыз бүгінгіден әлде-қайда дипломат болған сияқты… Өмірдегі әрқилы көзқарас бір-біріне қарсы келмейді, керісінше сабақтасады. «Келін» мен «Шалда» тәңіршілдіктен бері қарай қа­ны­мызға сіңген әдеттерді көрсету ар­қылы өзімді исламға қарсы қой­ғым келген жоқ.
– Шалдың «Мен намаз оқымай­мын» деген сөзі үшін сізді сынағандар болды…
– Иә… Біздің бала кезі­міз­дегі шал­дардың көбі коммунист еді. Еш­кім намаз оқыған жоқ, сол се­бепті мұнда ешқандай жасандылық жоқ. Көргенімді киноға түсірдім. Әрі мұның құпия емес екенін ел­дің бәрі біледі. Әкем де коммунист бол­ған, намаз оқитын уақытта парт­билетін бір жерге жасырып қоя­тын. Демек, әкемде екі идея бол­ды. Біріншісі – коммунистік идея, екіншісі – өмірлік идея. Әкем­­ді сонысы үшін мазақтайтын­мын, баламын ғой… «Коммунист бо­ла тұра қалай намаз оқисың, дұ­рыс емес қой», – деп сұрайтын­мын, сонда әкем: «Әрине, дұрыс емес шығар, бірақ менің әкем де, атам да намаз оқыды, олар үйрет­кен жолдан тая алмаймын», – деп жауап беретін. Жасы келген адам Құ­дайды іздейді. Құдай дегеніміз – шындық, ақиқат. Ал біздегі шын­­­дық деген қандай? Бір мысал айт­айын, негізі бұл да құпия емес. Мен Науаи көшесінің бойында тұ­рамын, Асекеңмен(Асанәлі Әші­м­ов) көршімін. Біздің үйге қа­­рама-қарсы мешіт бар, жұма күні намазға келушілердің көп­ті­гі­нен орталық көшеге қарай шығу қиын­дайды. Мешіттен шыққан адамдар осы қысылтаяңда көлік­теріне жол таба алмай бір-бірімен ай­қаласады, тіпті ауыздарынан бо­ғауыз сөз шығады. Сонда маған «Қа­зір ғана осы адамдар Құдаймен сырласып шыққан жоқ па?» деген ой келеді… Көрдіңіз бе, сөзбен іс­­тің сәйкес келмеуіне нағыз мы­сал осы емес пе?.. Сол себепті, мен дінді сәнге айналдыруға қарсы-мын. Егер Құдайға жол іздесең, ал­дымен өз-өзіңе өтірік айтпауды үйрен.
– Бір сұхбатыңызда «Совре­мен­ное искусство использует мно­жество «измов», чтобы пропихнуть лю­бое псевдохудожество» деген пі­кір айтқан екенсіз. Бұл сөзіңізге қа­рағанда өнердегі «измдерді» онша жарата қоймайтын секілдісіз…
– Қазір шынымен де «измдер» өте көп.Кітап дүкендерінің ішіне кір­сеңіз толған кітап. Оның ішінде Л.Толстой да, Ф.Достоевский де, М.Әуезов те, М.Мақатаев та,
Б.Есен­таева да, Д.Донцова да, В.Пе­левин де бар. Сырттай қара­саң айырмашылық жоқ, бәрі кі­тап, барлығының ішінде бір-бір оқи­ға, барлығында көп әріп.Бірақ кейін­гі шығып жатқан кітаптар – әде­биет емес. Мұның аты басқа. Қа­лай аталатынын мен білмеймін, әй­теуір «измге» жатады. Киноның ішін­де Ш. Айманов та, С. Қожықов та, А.Қарсақбаев та, Қ.Нұртас та, Н.Адамбай да жаңағы айтқан
Б.Есен­таева да бар, барлығы кино. Би­лет сатылады, кинозалда көр­се­тіледі, зал толы адам. Бұған қоса, «Трансформер» мен «Аватар» да бар, аты кино болғанмен, заты ки­но емес. Мұны американдықтар «Entertainment» дейді, ол дегеніңіз бір-екі сағатқа адамның миын қа­тырып қою. Біз кино драматур­гия­ны оқып жүргенде киноның бір-екі сағатқа миды қосатын фун­­­к­циясы болған. Кино адамға ой салып, әсер етіп, ізгілікке үн­деп, қараңғылықты сейілту керек деген ұғым бар еді. Ал қазір ондай жоқ, әркім өз білгенін «изм» арқы­лы ақтап алып насихаттай береді. Музыка да осы «измнің» кебін киіп отыр. Әлемде жеті-ақ нота, осы жеті нотаның ішінде Бетховен де, Моцарт та, Құрманғазы да, Сүгір де, Дәулеткерей де бар, Қ.Нұр­тас пен Т.Төреәліде жүр. Тіп­ті, «Той думан» деген арна айнал­­дыр­ған жеті нотаны күні-түні арлы-бер­лі айналдырып отыр. Алғаш­қысы – классицизм, кейін­гілерінің атын білмеймін. Қазір Қазақстанды ғана емес, бүкіл әлем­ді үлкен өті­рік қаумалап алды. Біз содан арыла ал­май жүрміз. Бұрынғы кезде ең бол­мағанда осы екеуінің ара-сал­мағын ажыратып отыратын таразы бар еді, таза дүниенің көшірмесін көшірме деп айтатынбыз.
– Демек, адамзат классицизмнен алыс­таған сайын шындықтан алыс­тай­ды?..
– Классицизмнің түпкі мақса­ты­ шындықты, ақиқатты іздеу. Ал қал­ған «измдер» алдамшы. Мәсе­лен, қазір Инстаграм желісінде, шоу-бизнесте, кинода, әдебиетте адам түсініп болмайтын еліктеу­ші­лік бар. Кімге неге, не үшін елік­­теп жүргеніміз беймәлім. Мә­селен, Баян Есентаева кітап жаз­ды, кі­табы ел ішіне таралып кетті. Оны қанша жерден әдебиет емес де­сеңіз де оған М.Әуезов те, Абай да қарсы тұра алмайды. Ал енді өті­ріктің дәл осындай қалың нө­пірі­не қалай тосқауыл қоямыз?..
Ең бастысы, адамның өзі­не-өзі өтірік айтпауы. Қазір біз өзі­мізді де, бір-бірімізді де алдап жүр­міз.
– Мақтап…
– Қазақтың жолы ерекше деп жиі айтамыз, ол меніңше дұрыс емес. Қазір латын қарпіне көшкелі жа­тырмыз. Мен оған қарсы емес­пін, бірақ біз кириллицаның өзін­де бір-бірімізді түсінбей жүрген жоқ­пыз ба? – Бұл – бір. Екіншіден, елі­міздегі басқа мәселелерді шеш­тік пе? Зейнеткерлеріміз, балалар үйін­дегі жәутеңкөздер ештеңеге мұқ­таж емес пе? Медициналық қыз­мет, білім беру ісі дұрыс жолға қойыл­ды ма?..
Жақында «Киномеханик» атты фильмнің түсірілім барысында Пан­филов ауданына бардық. Сце­нарий бойынша1950 жыл­дар­дағы ауылдар керек болды. Ол кездегідей жұпыны ауылды таба алмай қина­латын шығармыз деп ем, Алматы­дан үш-ақ сағаттық жерде бар екен. Ондағы көптеген ауылдардың жағдайы нашар, жолы жасалмаған, асфальт тек күре жолда ғана бар, ары қарай ойлы-шұқыр. Әсіресе, ерте көктемде көліктер батпаққа батып қалады. Кейбір ауылда газ, тіпті су жоқ. Түнгі түсірілім жаса­ған бір ауылда кешкі сағат тоғыздан кейін жарық болмайды екен.Дизель арқылы екі сағатқа жарық жа­ғып, сол уақыт аралығында та­мақ жасап, кешкі ас ішіп үлгеруі керек, теледидар қосулы. Ал теле­дидарда Болашақтың энергиясы туралы әңгіме қозғалып жатыр. Бұл не қылған қайшылық?.. Қан­дай алдау?..
Түн ішінде далаға шықсаңыз жарық жоқ. Аяғыңыздың астында не жатқанын көру үшін өзге елдің тех­никалық жетістігі – ұялы те­лефонның жарығымен жол таба­сың. Бір қарасаң символика­лық нәрсе сияқты… Бірақ біздің қазіргі күйіміз – осы. Өзгенің жетістігіне кіріп­тармыз. Мен неге өз ойымды ашық айта беремін. Өйткені, іш­тей күйінемін, өркениетке жеткен елдің қалай өмір сүретінін көрдім. Біз неге сондай өмірге талпынбай­мыз?.. Ауыл- ауылға газ, су құбыры мен кәріз құбырын жүргізу үшін өте көп қаржының керегі жоқ қой…
Кезінде ашық айтқан пікір­ле­рімді оқып, оппозиция өкілдері ме­ні өздеріне қосылуға шақырды. Мен оппозиционер емеспін. Ма­ған биліктегі адам да, билікке қол жеткізгісі келген адам да бірдей. Би­лікке жеткісі келген адам би­лік­тегілерді ұнатпайды, өйткені, дәл қазір жеңіс соның қолында. Ал ер­тең билікке ұмтылған адам де­ге­ніне жетсе, ол да тура осы қате­лікті қай­талайды. Шынымен солай емес пе?.. Маған билік керегі жоқ.Мен ақи­қат іздеп жүрген адаммын. Өзім­нің кішкентай шындығымды тауып алдым. Сондықтан лекция оқысам да, кино түсірсем де өзімді жақ­сы сезінемін, жан-дүниемде алаң жоқ. Егер мен мансап қусам, оған жететін жолым ашық еді. Америкада жүргенде маған он жылға грин-карта берілді. Лос-Анджелеске көшкенде де дайын жұмыс, жағдай бар еді. Бірақ мен қайтып келдім. Алпауыт елде төрт жыл тұрып, сол жаққа әбден сіңе бастағанда, жүрегімді мұң торлап, ауыл жиі түсіме кіретін болды, түсімде қазақша сөйлейтінмін. Бала кезімде аунап-қунап өскен топырағымның шаңы мені елге алып келді.
– Елге қайтіп келгенде не сезін­діңіз?
– Алғаш сырттан келгенде көп дү­ние көзге ұрып көрініп тұрды. Ішінде жүрсең байқамай қаласың. Әсіресе, әбден дамыған мемлекет­тен келген адамға қиындау. Бала кү­німдегі үлкен кісілер мен Қа­зақ­станға қайтып келген тұстағы үл­кен кісілердің ұстанымы да, та­би­ғаты да басқа, өмірге деген көз­­­­қарасы өз­геріп кеткен. Алдануға, алдауға бейім. Кейде Абылайдың түсі тура кел­ді ме деп қауіптенем. Біз құ­мырсқаға айналып барамыз, ал құ­мырсқадан не күтуге болады?..
Оксфорд уни­верситетінде (аты-жөні есімде жоқ) бір профессордың лекциясын тыңдап ем. Сол лекцияда әлемдегі мә­дениетке әсер еткен елдердің аты аталды. Бірінші орында неміс­тер, екіншісі британдықтар екен. Сол тізімнен қазақты көргің келе­ді. Ал біздің бүгінгі мақтаны­шы­мыз қандай? Кеше ғана Г. Головкин мен С. Альварес жекпе-жек өткізді. Сонда елдің барлығы Генаға үміт арт­ты, ол жеңіліп қалса не болар едік?..
Өкінішке қарай, біздің өз-өзі­міз­ге деген сеніміміз қазір тек жұ­­дырыққа тіреліп тұр? Бірде-бір интеллектуалдық жетістігіміз жоқ, музыкамыздан айрылып барамыз, домбыраны электрондық домбы­ра­ға айналдырып жібердік. Бір­нәр­сеге сүйеніп ертеңге нық қадам бас­қың келеді, бірақ сүйенетін еш­теңе жоқ.
– Бұл орайда, Димаш туралы не айтасыз?
– Димаш… Бізде бір қызық мі­нез бар. Мақтағанда төбеге көте­ре­міз, даттағанда жерге таптаймыз. Ди­маш өте дарынды, жас бала. Егер біз оны қазір бұзып алмасақ, жо­лы ашылады. Бірақ оны, оның та­лантын өз мүддесіне пайда­лан­ғысы келетіндер анталап тұр. Кім бі­леді? Өзінің күш-жігерімен таза­лы­ғын сақтай алса, жақсы болар еді. Үмітім бар. Димашқа шын жү­ре­гіммен тілектеспін, тек кейбір нәр­селерден қорғағым келеді.
– «Біреудің жазған сценарийін түсіре алмаймын» деген сөзіңізді де кө­зім шалды. Мұны сақтық деп тү­сі­нейік пе, әлде паңдық деп ұғуға бо­ла ма?
– Жо-жоқ. Біріншіден, мен сце­на­рийді өзім жазам, кәсіби ки­нодраматургпін. Екіншіден – бі­реу­дің жазғаны бөтен дүние. Мен оның ішіне сүңгіп кете алмаймын. Егер өзім жазсам, киноны қалай түсіретінімді бүге-шігесіне дейін біліп отырамын. Біреу жазған дүние қанша түсінікті болса да, өз­генің киімін кигендей жат.
– Ал сіз жазған сценарийлерге түсірілген фильмдер ше?
– Көңілім толмады. Бірде-бір сце­нарий толық жүзеге аспады. Ол бір жағынан заңды да. Неге де­сеңіз,оны режиссер өзінше көріп отыр ғой. Мен сценарий жазып отырғанда-ақ кино көз алдымнан лента секілді өтіп отырады, тіпті актерлердің қимылын көріп, дауы­сын естимін.
– Кеңес кино мектебінің тәлімін ал­дыңыз. Қазақ кино мектебі Кеңес тұ­сында қалыптасты. Осы мек­теп­тегі ұрпақ сабақтастығы туралы не айтар едіңіз?
– Дарынды жастар бар. Ал ке­ше­гі Шәкен, Абдолла, Сұлтан аға­­лары­мыздың ерекшелігі олар өз­де­­рін-өздері қинаған жоқ. Бас­­­­қа­ларға еліктеген жоқ. Көр­ге­нін қалай қабылдаса, солай бей­не­леді. «Менің атым Қожа», «Алдар көсе», «Амангелді» фильмдерінің бар­лығы бізге шынайылығымен сүй­кімді әрі жақын. Ол кезде цифрлық технология дамыма­ған­дықтан техникалық жағынан аз­даған кемшіліктер болуы мүмкін. Сол себепті де, бірде-бір киноны «Ос­карға» апара алмайсың.
Ал қазір жыл сайын бірнеше кино экранға шығады. Олардың бірде-біреуіне көңілім толмайды. Рас, кейбір кадр, кейбір эпизод өте сүйкімді, кәсіби жағынан өте жо­ғары, бірақ шынайлық жоқ.
– Киноны идеологиялық құрал ретінде мойындайтындар көп. Сіздің көзқарасыңыз қалай?
– Мен бұған аса қосылмаймын. Ки­ноның түр-түрі көп саяси, әлеу­­­­меттік, авторлық, эстеттік деп кете береді. Мұның барлығының жа­нама түрде идеологияға қатысы бар. Бағана неміс халқының әлем мә­дениетіне әсері туралы айттық. Не­міс дегеніміз – Шиллер, Гете, Мо­царт, Бах. Бұлардың шығар­ма­лары неміс мәдениетін әлемге та­нытуда таптырмас идеологиялық құрал. Алайда, Моцарт өзінің му­зыкасын жазғанда идеология ту­ралы мүлде ойлаған жоқ.Ол өнер­дің адамы. Кино да өнер. Оны кей­біреулер саясаттың шоқпарына ай­налдырғысы келеді. Ал енді бі­реу кино арқылы танымал болғысы ке­леді. Менің досым Тимур Бек­мамбетов киноға не үшін келді? Ақша. Оның одан басқа ешқандай ой жоқ. Москвада жұмыс істеп жүр­ген кезде Тимурмен бірге ірі ком­паниялардың жарнамасын көп түсірдік. Кейінірек, Бейба­рыс­тың өмірі жайлы роман жазып шыққан соң Тимурға: «Қарашы, дайын тақырып, құлдың патша болғанға дейінгі жо­лы, нағыз Голливудтық идея, ке­рек десең Шыңғысханнан да асып кетеді. Қазақтың тарихы емес пе?.. Осы фильммен әлемді таң­ғалдырайық», –деп айтып едім, ол бірден бас тартты. «Менің ақша тапқым келеді» деп шынын айтты, шынын айтқаны үшін мен оны сыйлаймын. Ешкімді кінәла­ғым келмейді, әркімнің киноға келгендегі ойы әр бөлек.
– «Өнер – өнер үшін» принципін қол­дайсыз ба, әлде өнер адамзаттың ізгілігі үшін бе? Кәсіби деңгейі жо­ғары, философиялық мәні терең фи­льмді түсіне алатын адамдардың кей­де қарапайым адамгершілік қа­ғидаларын орындай алмай қалатын кез­дері болады. Бұл құбылысты қа­лай түсінесіз?
– Олар эстеттер. Өздерін тек өнер­дің адамы санап, өзгелерден ерекшеленіп және сол арқылы өз­дерін алдап жүргендер. Мәселен, Ка­­зимир Малевичтің «Черный квад­рат» жұмысын алайық, өнер – өнер үшін. Андрей Тарковскийдің «Зеркало», «Ностальгия» деген ки­ноларын да адам түсінбейді. Бұл да өнер – өнер үшін дегеннен ту­ған. Сюжеті жоқ, басы мен аяғы жоқ, камера жәй ғана түсіре бер­ген, түсіре берген. Бір қызығы, эс­тет сыншылар осының өзінен бі­реңе іздеп тауып, соны талдайды. Ал кәдімгі ақыл көзімен қара­саңыз, ол жерде түк жоқ. Дэмьен Херсттің «Өнер – өнер үшін деген» ұраны бар. Ол алты метр болатын өлген аку­ланы спиртке салып, жарты жыл­дан соң музейге апарып қойды. Оған «Өмір мен өлім» деп ат қойып­ты. Соны ерігіп жүрген бір мил­лионер 12 000 000 долларға са­тып алды. Дэмьеннің өзіне ұқса­ған сыншылар мұның астарында терең философия, адамзаттық дүниетаным жатыр деп бағалайды. Бірақ оны мен де түсінбеймін, сіз де түсінбейсіз. Сальвадор Дали, Поздний Пикассо шығармаларын мен түсінбеймін, түсінбегендіктен қабылдай алмаймын. Амстердам, Бар­селона, Мадрид секілді қа­ла­ларда өткен көрмелерге ар­найы бардым. Басқалар таңдай қағады, мен түсінбеймін. Тіпті, «мен не де­ген наданмын» деп өз-өзіме ыза бо­латынмын. Бір күні Андрей Кон­чаловский маған «Несіне өзің­ді-өзің қинайсың, ол шығар­ма­ларда ештеңе жоқ», – деп күл­ді… Содан кейін мен өзімді-өзім кі­нәлауды қойдым. Қарап отыр­саңыз бұл да бір саясат, бұл да бір идеология, бұл да бір «изм».
– Қазақстандағы кинопрокат жүйе­сін қалай бағалайсыз, ол қалай да­мып келеді?
– Дамыған жоқ әлі, жолдың ба­сын­да тұр. Біз ылғи кешігіп жүре­міз ғой. Әрине, дамытсақ деп ты­рысып бағамыз. Біздегі кино­театр­лардың барлығы жеке­ше­л­ен­ген, олар Американың киносына сүйеніп пайда тауып жүр. Сондық­тан оларды пайда түсіре қоймайтын киноны театрыңда көрсет деп қыс­тай алмайсыз. Қазақтанда тү­сі­рілген кино пайда әкелмейді, «Ре­кетир» миллион, Баянның Есен­таеваның фильмі бір жарым миллион, Қайрат Нұртастың фильмі екі миллион жинады деген өті­рік әңгіме. Өйткені, Қа­зақ­стандағы экранның саны сонша қаржы түсіруге жетпейді. Сосын прокатпен айналысатындар түскен қар­жының 60 пайызын өздеріне қалдырып, 40 пайызын кино­түсіру­шіге береді. Қазақстанда кино көру үшін кинотеатрға бара­тындардың саны жалпы алғанда, екі-ақ миллион. Жас ерекшелігі 14 пен 24-ке дейінгілер, үлкендер ки­ноға өте сирек барады. Қазіргі кино­лар бір жарым сағатқа миды өші­ре­ді, сеанстан шыққан жастардан не көргенін сұрасаң, жарытып еш­теңе айта алмайды. Бүгінгі күні ки­но да, әдебиет те, музыка да ойын-сауыққа айналып кетті. Ин­тернеттегі әлеуметтік желілердің бар­лығы адамды ойланудан ал­шақтатып, миды кептіріп жатыр. Шаршайсың. Қаптаған фейк. Бұл біздің елде ғана болып жатқан дү­ние емес, әлемде сондай. Матрица­ның ішінде кішкентай ғана ноқат боп бізде жүрміз. Оралхан Бөкей, біз Америка, Қытай секілді ал­пауыт елдермен күресе алмаймыз, бірақ салмақ дәрежесімен бізден кіші елдердің ішінде чемпион бо­лайықшы, деп айтушы еді. Қазақ­тың жалпы саны Шанхайдағы бір көшенің тұрғындарынан да аз. Сол аз қалпымызбен бір-біріміз­бен тіл табыса алмай келеміз ғой…
– Ұзақ жылдар шетелде тұр­дыңыз. Біздің қоғамда шетелде тұ­рып келген адамға «Ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс» деп қарайтын психология бар. Бұл көзқарас сіздің өзіңізге деген сеніміңізді арттыра ма немесе жауапкершілік жүктей ме?
– Маған бәрібір. Мәселен «Ос­кар» сыйлығы бүгінгі өлшем­мен ал­сақ киноның шоқтығы биік тұ­ғы­ры секілді. Оған мен «Келін», «Шал», «Жат» деген үш фильм жә­не «Моңғолмен» бардым. Он­да­ғы жұрт сіздің фильміңізді көре­ді, қол шапалақтайды, жақсы қа­был­­дайды, мақтайды, жур­­нал­­дардың беттерінен түс­пейсіз. Бірақ жа­ныңа жылу бермейді. Ондағы жыл­тыраған дүниелердің, салта­нат­ты жиын­дағы ұлан-асыр
қол­паш­­тың бірі де есімде қалмады.
«Шалды» экранға шығарған жы­лы бір досым осы фильмді ауы­лына апарып көрсетіп келуімді өтін­ді. Жол шығынын, актерлердің жа­­тын орнын барлығын өз мой­ны­на алды. Сөйтіп, Оңтүстік Қа­зақ­стан облысының шалғайдағы бір ауылына «Шалды» апарып көрсеттік. Кинозал деп айтуға келмейді, ескі клубқа апарып ауыл тұрғындарын жинап, фильмді көрсеттік. Ауылдың жасы да, жа­самысы да жиналды. Көрермен экранға мен көрерменге қарап отырдым. Халықтың фильмді кө­ріп отырған сондағы сәті сондай сүй­кімді, сұмдық риясыз. Соңында Е.Тоғызақовты алып сахнаға шық­тық. Әлгіндегі әжелеріміз: «Құдай-ау, сен тірі қалыпсың ғой, айналып кетейін», – деп актерді айналып толғанып, қариялар «Тұманда мал айдап не көрінді, ақымақ, осында туып өссең қалай адасып жүрсің», – деп ұрсып жатты. Тіпті, біреулер білегінен білезігін, басындағы бөр­кін шешіп кигізді. Бұл – мен үшін нағыз бақыт. Осыдан кейін ешқандай «Оскардың» керегі жоқ. Бұл шынайы әсер. Мұнда бірде-бір оқымысты сыншының пікірі жоқ, ойыңды ешкім сан-саққа жүгіртпейді. Міне, менің Шалым да осындай шынайы адамдардың арасында жүрген қарапайым кейіпкер.
– Дәл осы шынайылықты сақтай аламыз ба?
– Менің айтайын дегенім де осы, мұндай шынайлықтан айы­ры­лып барамыз. «Киномеханик» де­ген фильмнің түсірілім алаңына мас­совкаға адам жинадық. Үзіліс бас­талған уақытта массовкаға жи­нал­ған адамдардың барлығы бір­дей ұялы телефондарын қалта­лары­нан шығарып, жаппай соған үңі­леді. Адамдардың бір-бірінен, шы­найы әлемнен алыстап, вир­туал­ды әлемге кіріп бара жатқанын осы­дан-ақ көруге болады.
– Бұл фильм экранға қашан шы­ғады?
– Егер бәрі дұрыс болса, қысқа та­ман экранға шығатын шығар. Ме­нің киноларымның аттарының бар­лығы қазақша ғой, кино­ме­ханик оның уақытша атауы. Бұл фи­льмде де өзімше кішкентай фи­лософия айтқым келді. Әдейі еш­қандай графикасыз, спецэф­фек­ті­сіз, техникалық жетістіктерді пай­даланбай түсіріп шықтық.
– «Мәмлүк» кітабын жазуға дайын­дық барысында Сирияда, Египетте, Иорданияда, Иеменде, Из­раильде тұрғаныңызды айтып жүрсіз. Бұл елдердің киноиндус­-
т­рия­сы, кинотану деңгейі қандай?
– Әрине, әр түрлі. Ондағы жұрт­тың барлығы киноға барады деп айта алмаймын. Олардың ішін­де де киноға бармайтындар, ки­ноны өнер деп санамайтындар бар. Тіпті, Американың Юта шта­тын­­дағы кейбір тұрғындар Қа­зақ­стан­ның қай жерде екенін біл­мей­ді, әсіресе, қарапайым халық. Егер пайызбен санасақ, әрине сауат­ты­лық жағы бізден жоғары. Киноға келгеннің барлығы ұялы телефо­нын өшіреді. Ал бізде залдың жа­рығы сөнген бетте ұялы теле­фон­дар­дың жарығы жылтыл­дайды.Фран­цияда кинотеатрлар экшн-фи­льмдер, мелодраммалық, клас­сикалық деп бөлінеді, әр кино­теат­рдың өз көрермені бар. Біз әлі он­дай деңгейге жете қойған жоқ­пыз.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.