Шөлден өлу мен ұяттан өлу
18.08.2015
1776
0

8«Бізде шындықтар адам өлген соң ғана айтылады», – деген таптаурын болған бір сөз бар. «Шындықтар». Бірақ сол жарықтықтың адам өлген соң да айтылып жарытатынына күмәнім бар. Шындық деп, тым биік өлшемге ұрынбай, жай ғана мақтау десе сәл де болса көкейге қонымды болар ма еді. Бірақ біздің мақтауымыздың да сиқы оңып тұр дей аларсыз ба?! Біздің мақтау пыш-пыш өсек-аяңның айналасы. елдің жалпақ аузына жаппай ілінген тұлға көп емес қой қазақта. Соларға қатысты «деректерге» көз салсаңыз, қазақ деген көңілшек халықтың трагедиялы тағдыр ойлап табудың рекордтық шебері екені бәс тіккізердей. Тек, трагедиялы тағдырдың қатып қалған бірнеше ғана «версиясы» аздап күмән тудыратыны болмаса…

Алмас НҮСІП

Санаулы нұсқалар көп жағдайда ал­дымен әйелінің қандай болғанынан басталады. Одан соң мінезінің турашыл, ақиқатты бетке айтқыш – батыр болға­ны («сонысымен бастығына жақпай, жұмыс­тан қуыла беріпті, жарықтық»). Батыр­лық­тың заманы өткенде, жолы бір оңға­рыл­май қойған адам не істейді? Әрине, ішеді. Тоқтаусыз ішеді. Алқаш боп кете қоймаса да, «серілік» жолға түседі. Мұн­дай тікмінез, шыншыл адамды ішіп жүр­се де тыныш қоя ма, екі күн­нің бірін­де айықтырғышқа салып тағы қорлайды. Үйі жоқ, күйі жоқ адам, бейшара болмай қайтеді, «іш қазандай қайнайды, кү­ре­суге жоқ дәрмен» – өлең жазады топырлатып. Күйініп жүрген адам, отыра қал­са болды құйылып түсе­ді. Бұл – кім-кімді де аһ ұрғызатын ең сәтті нұсқа. Қалған нұс­қасы да осы төңі­ректен ұзамайды. Өмір сүруге икемсіз, бар білері – жазу ғана, сондықтан да, өзіне қарамаған, отбасына көңіл бөл­меген, денсаулығын күтпеген – жаза берген, жаза берген… Сосын не? Өлген. Жасына жетпей өлген де қалған! Соның өзінде, қысқа ғана ғұмырында (қанша жасаса да – қысқа) ұрпақ үшін мәңгілік мәнін жоймас, қаншама шығарма қалдырып кеткен! Қысқасы, ондай адам­ның өмірі кіл қиындықтардан ғана тұратыны анықта­лып қойған. Осы бір қатып қалған стереотиптерден тұратын трагедиялы био­­г­рафиялардың ауыздан-ауызға кө­шіп жүріп, «нақтыланған» түрлі нұсқа­лары түзіледі.
Кейпімізге қараңызшы, күні тек қана әлдебір арзан серияларды көру­мен өтіп жатқан әйелдер сияқтымыз. Әлгі өмір­баян­ның иелерінің басынан өткен трагедиялы өмірінің түрлі нұсқа­сын ойлап тауып, «осындай болған ек­ен-міс» әңгімелермен өміріміз өтіп жатыр…
Нағыз трагедиялы өмір деп «жұма­сына екі ғана обед еткен» Сұлтан­ма­х­мұдты айтса болады. Нағыз жалындар шағында атылып кеткен Мағжандарды айтса болады. Ең болмаса, берідегілер сияқты «ішіп» те үлгермепті. Трагедия жасауда Мағжандарға жанашырлық танытқан болғанымызбен, аса толқи қоймаймыз. Қазақ деген сөз түсінбейтін қараңғы елге сөзін өткізе алмай, «мың­мен жалғыз алысып» өткен өкпелі Абай­ға мұңдас болуға тырысқан боламыз. Ал Абайдан арыға бара бермейміз. Мық­таса, жан досы басын кесіп алған Махамбетке бір соғып қайтамыз. Ең жақсысы, соңғыларын әкелеріміз көріп қалған күні кеше ғана өткендер. Сон­дық­­тан ғой, біздің әдебиетшілердің шерлі биографиясының басым көпшілігі «ішуден» тұратыны.
Қарапайым ел тіпті гу-гу. Олардың лә­­міне бақсаң, Мұқағалимен бірге ішу үшін қара нөпір ұзын-сонар кезекте тұрады екен (соңғы күндері бір ағамнан естіген әңгіме). Толстойдың бір ауыз сөзін есту үшін, өмірінің жалқы сәтін бірге өткізу үшін кезекте сарылып тұра­тын орыстар туралы аңыз бар ғой? Тура сондай картина келеді көз алдыңызға. Мұқағали төрде (әлдебір кафенің) ішіп отырады екен. Қолыңызға екі саптыаяқ сыраңызды (немесе бір жартылық) ұс­тап, қарама-қарсы барып отырасыз. Мұқағали сізді сыраңызбен бірге қа­был­­дайды. Ал кіреберісте Мұқаңның оққа­ғар­лары іспеттес күзетшілер тұра­ды. Былайша айтқанда ақынның менед­жер­лері. Сізге 5 минут уақыт берілген. Сіздің өміріңіздің жұлдызды бір сәті. Қарсы алдыңызда ұлы Ақын! Сосын, өзіңізден кейінгіге орын босатасыз. «Мұқағалиды көрдім», – деп мақтана­тын­дардың басымы осы сияқты естелік айтады. Күлкілі иә? Мұқағали – ақын емес, ішкіштер қоғамының төрағасы сияқты.
Әмірхан Балқыбек «Бізде гений де, талант та жоқ… Бізде бәрі періштелер…» деген мақаласында Қадырдың «Иірімі­не» қатысты: «Егер «Иірім» болмаса, ме­нің Жұмекен мен Мұқағали секілді екі ұлы ақынның Талдықорған жақта кә­дімгідей «шекісіп» қалғанын өмір бойы білмей кетуім мүмкін-ді. «Япыр-ау, – деймін ішім­нен, – егер екі талант «мен мықты­мын, мен мықтымын» деп тіресіп қалған болса, онда тұрған не кінәрат бар екен? Қайта бұл олардың ақындық темпера­мент­терін, өздеріне деген, өздерінің шығармашылығына деген ішкі сенім­дерін аңғартатын арғы-бергі әдебиетте бола бермейтін сирек оқиға емес пе!» Иә, кәдуілгі Есенин мен Маяко­вский­дің текетіресі секілді. Әлде тек орыс ақын­дарына біріншілікке таласуына болады да, қазақ ақындары олардан сорлы ма? …Адам жанының білгірі атанған Дос­тоев­скийдің өзі: «Ме­нің творчеством өзімді күнәһар сезінген сәт­тен бастау алған» деген. Ал біз қа­лам­­гер қауымның бәрін діни, адами уағыз айтатын шіркеу не мешіт төңіре­гін­де­гі­лерге айнал­дырғымыз келеді», – дейді.
Рас, орыстардың тұлғатануы кісі қы­зы­ғарлық. Оларда бәрі жарасымды, бәрі мақұл. Есенин ішіпті, «жүріпті», тіпті, жынданыпты да. Достоевский құмарпаз болған. Тургенев екеуі араз болған. Бір-бірін иттей жек көрген. Қараңызшы, орыс ағайындар соның өзін сүйкімді жеткізеді ғой. Және ешкім таңданбайды. Себебі, оларда тұлғалар– ортақ. Әркім өз шамасы келгенше ешбір саясатсыз, жай ғана зерттейді. Ал біздің жан-жақ­ты жағымды кейіптегі идеал тұлға­лар­дың қаптап кетуінің себебі өзіңіз де ба­ғам­дап отырсыз, ақынды бөлшектеу, ақын атына таласу. Әркім өз топырағы­нан шық­қан тұлғаны ғана толықтай тануға құқылы. Бөтеннің бақшасына байқап-бай­қап қана көз салуыңызға рұқсат. Әйтпесе, шатақ болады. Ара-тұра айтылып қалатын кейбір томпақтау шындық­тар­дың өзінен руластық саясат іздеп отырамыз. Және… Бір тұлға туралы сөз қозғалу керек болса қатып қалған санаулы адамдардың тізіміне ғана жүгі­неміз. Басқа зерттеушілердің ол туралы айтуға хақысы жоқ! Ақын – мүлік. Біз – сол мүліктің иесі іспеттіміз. Алматы мен Астанада жыл сайын дәстүрлі түрде Шәмші әндерінің кеші өтеді, баяғы бір ағам – бас ұйымдас­тырушы. Баяғы бір ағам ұйымдастырған соң, баяғы бір адамдарын тықпалайды. Баяғы бір жерде баяғы бір ғажап кеш «болып өтеді». Тұлғаларды тану мен насихаттау жыл сайын еске алумен ғана шектеле берсе, оның жаңа қырын ашып, жан-жақты зерттемек түгілі, барын сақтап қалудың өзі қиындау. Осыдан келіп ешкім де, ештеңе де өзгермей жатыр. Басқаның бір мәні болар, біз үшін ауылдастың тайы озса – мұрат сол. Сөйтіп, «біздің кие­лі топырақтан батыр да, ақын да шыққан ұлы жұрт» болсақ дейміз. Ақынсыз ел, батырсыз ауыл болу­шы ма еді? Ал біз осы «титулды» бір өзі­міз ғана иемденуге құмармыз. Күл­кілі жағдай.
Түгеншекеңнен батыр, ұлы тұлға жасап шығу үшін бір басына соншама лақапты үйіп-төгу бізге не үшін керек екенін енді түсіндіңіз бе? «Қазақтың өлісінің жаманы жоқ». Бұл ескірген өл­шем бе деп қаласың кейде. Елдің көзін­ше мақтаған адамды, оңаша бір «сырласу» отырыстарында сыбырлап қана «орнына қоямыз». Мұндайды сірә өсек дейтін болса керек. Сол сыбырлап айтылатын естеліктерді қиюын келісті­ріп, ақынның (тұлғаның) пенде ретіндегі жан-жақты болмысын ашуға жаратсақ қой. Бірақ біз қорқамыз. Ақынның даң­қына көлеңке түседі деп. Бәлкім, аруа­ғын сыйлап. Бәлкім, артындағы жоқтау­шы­ларынан… Білмеймін, әйтеуір қор­қа­мыз. Өз ауылдасымыздың «іздеу­ші-сұраушысы жоқ екен демесін», деп несие көңілмен тойын өткізген боламыз. Ел екенімізді солай білдіреміз.
Мұхтар Әуезов өлгенде Ғабит Мүсі­репов­тың қалай тебіренгенін білеміз. Бірақ арада біраз жылдар жылжыған соң, Қадыр Мырза-Әлі кенеттен бір әңгіменің шетін шығарды. Бір сапарда Ғабит Мүсірепов: «Мұхаң іші тар, қыз­ған­шақ адам еді», – деген көрінеді.Ақтық сапарға шығарып сап тұрғандағы сөзін есіне салғанда: «Ол кезде басқа не айтуым керек еді?» – депті. Әлгі атақты сөзін Мүсіреповтың басқа айтар ештеңе таппаған соң айта салғанына сенгің келмейді. Көңілің түседі. Осыдан кейін ірілердің өзі айналып өте алмаған осы бір әлсіз мінез үшін қай қазаққа мін тағарсың…
Бір кездері Қонаевты жоқтаусыз, атаусыз қалды деп аһ ұрушы едік. Бүгін­дері айтылып жүрген кейбір естеліктерге қарап сол атаусыз қалған күніне зар болғандайсың. Рас, халыққа тегіс жақ­қан басшы бар ма, өкпелілер қашан да болары сөзсіз. Бірақ дәл біздегідей іске алғысыз қылып тастаған жайт сирек ұшырасса керек. «Күзетшісіз жүре­тін, дүние-мүлікке қызықпаған әулие кейіпті (қазақтың өз берген бағасы) адамның әлдекімдердің аузымен бір-ақ сәтте аунап түсіп, екі жүзді біреуге айналып шыға келгенін көргенде – қандай да бір тұлғаға қатысты пікіріміздің тұр­лау­сыздығына налисың.
«Қазақстан басшысын ұлттық кадр­лар сапынан бекітеміз деген мәселе көтерілген уақытта Қонаев өз паспортын бір-ақ түнде жойып жіберіп, ұлты қазақ деп көрсетілген жаңасын алған болатын. Оның сол қулығын мен жақсы білетінмін. Бірақ ол деректі ашық айтатын уақыт ол кезде әлі келмеген еді», – дейді біреу. Жау кеткеннен соңғы батырлық-ақ діңкелетіп келеді бізді. «Ашық айтатын уақыт ол кезде әлі келмеген еді», «Онда заман басқа еді» дегенмен егіздес сөздер бүгінгіміз туралы ертең мүлде басқалай сөйлейтінімізге сілтеме болғаны ғой…
Бізде екі-ақ түрлі адам бар: Жақсы адам, жаман адам. Және, екеуінің арасы екі-ақ елі. Жаңа ғана аяғы жерге тимей тұрған ардақтыңды түкірігі жерге түспей тұрған әлдекім ібілістің ағайын­дарының қатарына өткізіп жібереді. Ал содан бастап гу-гу етісіп, бір жасап қала­мыз. «Оказывается Қонаев татар екен!» «Қазақпын деп алдап, елді бәлен жыл басқарған нағыз алаяқ екен!»
«Қазақтың ұлы Ғабиті,
Тас жолға сүйеп иегін,
Күзетіп жатыр Кеңсайда,
Саудагер татар сүйегін», –
деген өлең кеше ғана Қонаевты әулие­дей қадір тұтқан қазақтың аузынан шыққа­ны­на сенгің келмейді. Қонаевқа қатыс­ты ғана емес, біреуді көтеру үшін екінші біреуді жығып беру – біздің тұлға­тану­дағы жетістігіміз. Ғабит Мүсірепов төменірек­ке жатып қалды деп, Қонаевты мансұқ­тау… Төрде отыру, босағада қалу деген дүниауи өлше­мі­мізді өлілерге де таңып­пыз-ау. Анығын­да, өлілер үшін емес, өзіміз үшін, өзіміздің арзан мүддеміз үшін аттан саламыз. Сосын, «па, шіркін, қалай айтқан, қалай шендес­тірген!» – дегізбек үшін, елді елең еткізбек үшін.
Біреуді мақтауға бейім ауыздар жамандауға да шебер. Әлгі бір сөз бар еді ғой: «Саған біреуді жамандап келген адам, сені де өзгеге жамандап барады». Зерттеуші дегеніңіз шығармашылы­ғын­да адал болу үшін бейтарап аймақта тұруға міндетті. Бір тұлғаға деген көзсіз махаббат та, шексіз жеккөрініш те ақи­қат пікір айтуға жол бермейді. Мұндай жағдайда алдымен дерек емес, эмоция сөйлейді. Сондықтан да тұлға­та­нуымыз ешкімді таныта алмай жатыр.
Ендігі бір мәселе – адамның өз құ­нын білу-білмеуіне қатысты. Мәселен, менің атағы дардай, бірақ, болымсыз бір ұсақ-түйек шаруалардың ортасында жүретін ағаларым бар. Керісінше тағы бір санаулы ағалар бар. Үндемейді. Жалынып сөйлете алмайсың. Десе де, бұл мәселе адамның өз құнын білуінің өлшемі бола алмайды. Өзін ешбір жерге жариялай алмаған жазушы да өзін Джек Лондонмен салыстыруы мүмкін. «Әзірге ешкім мені түсініп жатқан жоқ, бірақ күндердің күні бір шығамын жарыққа» дегенді малданып… Бұл жазу үшін ойлап табылатын сылтаулар. Өзінің көп жазатынын іштей де болса білетін жанның ішкі қарсылығын тұншықтыру жолындағы әрекеті. Ал жазбау үшін қандай сылтау айтылады? Бәлкім, ері­нетін шығар. Немесе белгілі бір мүд­де­лерге байланысты жазғысы келмейді. Бірақ мұндай себептер бізді қанағат­тан­дыра алмақ емес. Заманнан, қоғам­нан безініп, билікке, дарынын бағалай алмаған, қадірін білмеген қазағына әбден көңілі қалғаны соншалық, ешкім­нің сөзіне құлақ аспайтын болыпты десе, – бұл басқа әңгіме. Осындай аға­лар­дың бізді өзіне ынтық қылып қоя­ты­нының себебі де сонда. Бірақ өз құнын білу – өзін қоғамнан, көлденең өтініштер мен сұраныстардың бәрінен тыс, биік қойып алып, иілмей, «жұмбақ» ғұмыр кешу ғана ма? Мұхтар Мағауин бір әңгі­месінде суға батып бара жатқан әлдебір келіншекті құтқарам деп, өзі де суға батып кететін кейіпкерін күнәһар санайтын. Себебі, ол кейіпкері – үлкен бола­шақ күтіп тұрған, дарынды адам болатын. Құдай қарызға берген дарынды орнымен пайдаланбау, мүмкіндігінің шегінде еңбек етпеу де – сатқындықтың бір түрі. Бұл әрине дарының, құлашың жетер дүниені қайтсең де туғызып кет, сонда ғана қарызға алған жаныңның өтеуін қайтара аласың дегенге саятын үлкен өлшем. Бірақ қарапайым өлшем­дерді де естен шығарып алуға болмайды. Өз бағасын білу ғана емес, өзгенің құнын түсірмеу де осы мәселеге кіреді. Кейбір болымсыз естеліктердің ішінде мықты-мықты тұлғалар жүреді. Сіз әлсіз санап жүрген бір ақынның шығарма­шылы­ғын жоғары бағалапты-мыс. Келе­ше­гінен зор үміт күтіпті-міс. Қана­ты­ның астына алыпты, т.б. Рас, үлкен дарын иесі екінші бір ірі дарынға атқос­шы бола алмайды. Ірілердің төңірегіне өзімен бой таластыратындар емес, әлдеқайда төмен деңгейдегілер жиылады. Олардың көбі – көп жағдайда кейінгі толқын өкілдері, дәмелі інілері. Олардың өзі мәңгі бақи мықтының көлеңкесінде қалып қоюдан қорқады. Өз жолын, бағасын білетін мықтылары ғана. Ал ондай әлеуеті жоқтар, әлгі мықтының атымен күн көруге көшеді. Бұл – заңды құбылыс. Көзі кеткен соң-ақ даңққа бөленген ақынның «Қасында жүріп едім, ол осылай деуші еді, Түген­шені жек көруші еді, Бәленшенің өлең­дерін ұнатпайтын… Ал мені жақсы көретін», – деген сияқты дәйегі жоқ оңды-солды сөзбен төңірегін улап, өзін әдебиетте жүрмін, Мықтының мұраге­рімін, шырақ­шысымын деп ойлайды.
Елге белгілі бір жақсы өмірден өт­кен күні қайғыдан қан жұтып, күңіреніп қана қоймай, өзгенің де өзіміздей күңіренуін қалап тұрамыз. Керек болса, талап етеміз. Өлгенді жоқтамасын деген сөз емес, бірақ біз жоқтауымызды ешкім қолыңнан қақпайтын әлеуметтік желі арқылы таратамыз ғой. Қысқа күнде қырық мәрте қайғымызды, қай­ғырып отырғанымызды жалпақ әлемге жариялаумен боламыз. Ең жақын рухани сырласыңнан айрылғаның рас-ақ шы­ғар, бірақ шын қайғырған адамның әлеу­меттік желіде несі бар? Абылай хан ұлы өлгенде ешкімнің бетіне қарамай, жан адамға тіс жармай, теріс қарап жа­тып алушы еді ғой. Қайғысы сейілер шақ жетсе де, бас көтермей қойған ханға Бұқар жырау ашулы толғауын айтып, бетін бері бұрғызбайтын ба еді. Ал біз­дің ішкі қайғымыз да жария. Аясын, жаны ашысын, қалай қиналғанымды көрсін дейтіндей. Мүмкін, мұңымызды бөліскеніміз… Қалай болғанда да жа­сан­дылықтан ада дей алмайсыз. Арада уақыт өтеді, әлгі дос-бауыры дүниеден өткен Ақын туралы үлкен бір нәрсе жа­зар деп күтесің. Өкініштісі, әлгі қайғылы жанның келбеті Ақын өлімімен бірге кө­мескілене береді. Ақыры бәрі ұмыт болады. Тіпті, кейде соншалық еңірер-ау деп күтпеген біреулер шашын жұ­лардай болғанда таң қаласың. Осының бәрінің бір-ақ себебі бар ма деп ойлаймын – жарыс. Жоқтау жарысы. Сосын, негіз­гісі де осы – өлгеннің бағасын өзге­лер­ден гөрі дәл беру. Яғни мақтау жарыс. Мақтану жарысы. Ақын туралы өзгеден гөрі көп білетініне, өзгеден гөрі жақындау екеніне, өзгеден гөрі терең­деу түсінетініне – мақтан.
«Тіріде сыйласпаған ағайын,
Құм құйылсын көзіңе,
Өлгенде бекер жылама!» –
деген Махамбет сөзі есіңе еріксіз оралады. Көпе-көрінеу жасанды жоқтау да аза­мат­тың құнын түсіреді. «Жылай білсең – шын жыла, жасыма тек» – қазақтың осынау көлгірлігін білгендіктен де ай­тыл­ған шығар.
Тіріде сыйласпасақ сыйласпай-ақ қояйық, өлген соң тыныштық берейікші соларға!
Бір аңызда айтылатын: Сырым батыр елсізде жол жүріп, шаршап, қаталап келе жатып, өлдім-талдым дегенде бір үйге кез болыпты. Әлбетте, алдымен сусын сұрайды. Бойжеткен қыз сусын ұсынады. Сіміріп салған соң Сырым: «Апы­рай, бір аяқ сусын бір адамның құны екен-ау», – депті тостағанды қызға қайыра ұсынып жатып. Сонда бойжеткен: «Қателесесіз. Бір аяқ сусын бір ем­ес, екі адамның құны», – депті. Аңта­ры­лып, себебін сұраған батырға: «Сіз сусын сұрағанда тауып бере алмасам, шөлден сіз өлер едіңіз, ұяттан мен өлер едім», – деген екен дейді.
Адамның құнын немен де болса өл­шеу­ге болады. Тек, қара басымыздың қамы – өткенге топырақ шашпаса екен. Адамның құнын таразыға тартқанда ар-ұятымызды да қоса салып беретіні­мізді естен шығармасақ…

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір