Өзіміз жақсы сезінгенімізбен басқаларға ұқтырып айтып, ақтарып жазып бере алмайтын, ал өзгелер түсінуге ықылас танытқанымен түйсіне де, тұшына да алмайтын нәрселерді қазекем терең толғап, қиыннан қиыстырмай-ақ емеурінмен, әзілмен, бір ауыз сөзбен оп-оңай айта салады. Айтқыштық туабітті қабілет пе, әлде жүре бітетін өнер ме деп таңданасың. Бір-ақ ауыз сөзбен жаудың да, даудың да бетін қайтарған би-шешендердің дүниетанымының кеңдігіне, биік парасатына еріксіз қайран қаласың. Бір ауыз сөзбен бағаңды асырып, бір-ақ ауыз сөзбен жасытатын да қазақ. Соңғы уақытта астарлы ойды түсініп, әзіліңе әзілмен жауап қататын кісілердің қатары сиреп бара жатқанын аңдағанда, ата-бабамыздан дарыған осы бір дара қасиеттен айрылып қалмасақ екен деп тілейміз. Астарлы сөзді түсінбек түгілі, айтар ойын мүдірмей жеткізетін ұрпақтың азайып бара жатқаны бұл тілегімізді одан сайын ұлғайта түсетіндей…

---

– Қазақ ауыз әдебиетінде де, ха­лықтың арасында да әзіл-қал­жыңмен түйреп, астарлы ойын шебер жеткізетін адамдарға «айтқыш-ай» деп тамсанатын едік. Әрі со­л айтқыш азаматтар­дың айт­қандары ғибраты мол тағы­лым­ды дүниеге айналатын. Ал қа­зір сондай кісілердің қа­тары сиреп бара жатқан­дай кө­рінеді. Сіз қалай ой­лайсыз?

Мұхтархан Оразбай, тарих ғы­лымының докторы, профессор:
– Ойды сөз өнерімен жет­кізу адамзаттың асқақ өнері саналады.
Адамдар арасындағы көп күр­делі тартыстардың соңғы шешімі, біткен жері шешен тілдің ше­бер айтылған уәжімен түйін­деліп жатады. Тауып айтылған тап­қыр ойлар әлемдік қантө­гіс­ке апаратын таласты да шешіп ке­теді. Тарихта бұған қатысты оқи­ғалар толып жатыр. Сон­дық­тан қазақ «тіл нарды қазан­ға, ерді көрге салады» деп шешен тілдің қарымын дөп басып айтады. Бірде «таяқ еттен, сөз сүйек­тен өтеді» деп те тастайды. Шешендік тіл өнерінің қа­рымын қазақтың соңғы кезеңде жасаған билері де көп қол­дан­ған. Қазақ сөзге тоқтауды қо­ғам­­дық ұғым ретінде, заң ре­тін­де де қабылдаған.
Шешендік пен айтқыштық жа­лаң ойдан тумайды. Оның ас­т­арында өте көп мағыналар жа­тады. Сондықтан сөз өнері дерт­пен тең деп қазақ бекерге айт­паса керек. Жастардың өз ұл­тына өздері ие болуды арман ету­лері борыш. Қазақтың шe­шeндiк өнeрi ескі сақ, ғұн, түркі дәуір­лерінен бастау алып, ерекше көркeмдiк қyатымeн жалғасып, терең ғибраттық сарынымeн дараланған. сон­дай-ақ, аса бай тарихи жыр поэтикалық тiлiмeн өзгeшe қалыпта көрiн­іп, ұл­ты­мыздың айрықша рyхани азығына айналған.

Бақыт Беделхан, ақын:
– Айтқыштық деген әжуа күл­кіге құрылған дүние емес, оның астарында ащы шындық, ақиқат жатады.Кейбір айтуға ыңғайсыз, жеткізуге қиын әң­гі­мені образбен, емеу­рін­мен ­тү­сіндіре білу – нағыз айтқыш­тық.
Торғайда Айса деген аза­мат болған. Сол кісі айт­қыш­ты­ғы­ның арқасында елдің бәрін күл­­­діріп жүреді екен. Кейін ­қар­тайып, дүниеден озатын ш­а­­­ғында ел-жұрт жиналып: «бә­рімізді күлкіге қарық қылып айт­қыштығымен аты шыққан Айса да дүниеден өтіп бара жа­тыр-ау. бір аманатыңды айт, біз орындайық», – деген кезде Айса хәл үстінде жатса да: «Әй, сендер менің аманатымды орындай алмайсыңдар», – деген екен. «Бүкіл ел-жұрт болып се­нің бір ауыз тілегіңді неге орын­дамасқа, айт!», – дейді. Сол кез­де Айса: «Мен өлгенде қа­раңғы жерге көмбеңдерші, қор­қамын», – деп соңғы демі шық­қанша айналасындағылар­ды күлдіріп кеткен екен. Қазақ ауыз әдебиетіндегі Таз­ша баланың «Қырық өті­рі­гі» де айтқыштық. Өтірік айт­қан болып, ханның бүкіл кем­шілігін бетіне басып айтып беруі – айтқыштықтың бір түрі. Бұдан бас­қа бәдік ай­тыс­тағы айтылатын тапқырлық, даулы істерде бір-ақ ауыз сөзбен тоқ­там айту деген сияқты көп­теген түрлері бар.
Әр ауылда айтқыштар көп кез­деседі.
Бір кейуана 105 жасқа келіп қайтыс болады. Ха­лық үйге сыймай, көшеге дейін созылыпты. Молда енді жаназаны бастай бергені сол екен, үлкен кісінің қайын інісі: «Ау, молдеке! Апамыз 105 жасқа келді ғой, кіш­кене көңілдірек жаназа жоқ па?..», – дейді. Оны естіп, жаназа­ға жиналған елдің бәрі ду күледі. Сөйтіп, қарияны соңғы сапары­на күлкімен шығарып салыпты.
Бір оқиғаны ұзақ сөйлеммен айтқаннан гөрі, қысқа-нұсқа ұ­ғы­нықты образбен тастай салу қашан да сөздің қаймағындай қадірлі болған. Қазақта «сегіз қыр­­­лы, бір сырлы» деген сөз бар. Сөздің де жауһар се­кілді сегіз қыры болады. Осы се­гіз қырын да түгел меңгерген адамды аузы дуалы кісі дейді. Кешегі би-шешендер, елдің абыз­дары сөздің әр қырын ашып, сырына бойлағандар. Сөз­дің қасиеті, сиқыры, дуасы, дауасы, құдіреті және т.б. болып ке­те береді. Кейде айт­қыш­­тықпен айтылған сөз дәл түсіп, орындалып жатады. Ол оймен айтылмайды, түй­сік­пен, көңілмен, сыртқы тылсым күшпен аяқасты айтылады. Бұндай сөздерді «әруақ­ты» сөз­дер дейміз. Бұрынғы жау­гер­шілік заманда тосылып қалған кез­дерде бір-ақ ауыз сөз қалың әскерді бастап кеткен. Осындай ұранды сөздер де бар. Сондық­тан айтқыштықтың да атқара­тын қызметі түрлі жанрға бө­лі­неді. Халқымыз сөздің құлпын ашты, сиқырын ұқты. Оны дуа­ға да, дауаға да пайдаланды. Де­мек, қазақтың сөз құдіреті – өз құдіреті.
– Сол дәстүр сабақ­тас­тығын Қалтай Мұхамеджанов, Қадір Мыр­за-Әлі ағаларымыз жалғас­тырған еді. Ал қазіргі кездің айт­қыштары кімдер?
Мұхтархан Оразбай:
– Астарлы сөйлеп, айтарын жеткізуде, әлем ұлттары ішінде қазаққа жете қоятын ұлт жоқ десем, артық айтпайтын шы­ғармын. Олай дейтінім, қа­зақ «қызым саған айтам, келінім сен тыңда» немесе «өткір қы­лыш қынға қас, шешен тіл Хан­ға қас» деп астарлап айтып, ақыл мен кеңесін, ойындағы ашық сөзін аңғарлы түрде ор­та­ға сала алады. Қалжыңға сүйеп отырып, ойындағы шын сырын толық жеткізуге де қазақ өте шебер. Мәселен, «арық айтып, семіз шық деуші еді, мына өз буына семіргендер кім?» десе, бірде «бәлеліге бар­мағыңды сұқсаң, тырнағың ішін­де қалады деуші еді ғой» деп астарлап қалжыңдайтыны тағы бар. Құрдастардың жезде мен балдыздың, жеңге мен қайынның арасындағы әзіл өте астарлы, әрі көңілді ке­леді. Бірде су алғалы бұ­лақ­қа кетіп бара жатқан сұлу қызды көрген екі жігіт, қыз­­дың көйлегінің қолтығы жыр­тық екенін көздері шалып қа­лады, қалжыңдаспақ ниетпен жанай келіп, әлгі бойжеткенге былай депті: «Қарын­дас, қол­тығында аласы бар қызыл құ­нажынды іздеп келеміз, көр­діңіз бе?», – дейді. сонда бой­жет­кен: «Жаңа ғана артында екі бұқа бар құнажын бұлаққа қа­рай кетіп бара жатты» деген екен. Жеңгелердің де қайын­да­рына айтар қалжыңы көп. «Е­бін тауып ойнасаң, қыз бетінен сүйдірер…» деп бір тоқтаса, «жеңге­тай-ау, шөл­де­дім, сусын іздеп кел­генім» деп қайындары қой­майды. Бұл қазақ ұлтында сақ­талған тамаша сөз өнері мен үлгілері деуге болады. Ал күллі әлемдегі басқа жұрт ондай қалжыңды біле бермейді. Қал­жың түрі қазақ пен Моңғол халқына ғана тән ерекше сөз тап­қыштық, табанда жауап бере білетін қасиет ретінде қа­ра­лады. Әлемдегі басқа ұлттарға қалжың айтарыңда, «мен қал­жың айтайын» деп анықтамалы өтініш жасамай, сөз бастауға бол­майды. Айтайық, орысыңа да, түрігіңе де, жапоныңа да, қы­тайыңа да, арабыңа да, пар­сыңа да, еуропалықтарыңа да төтесінен қазақы қалжыңға ба­сатын болсаңыз, басыңыз дау­ға қалары сөзсіз. Олар әзілді шын көріп қалады. Ал моңғол мен қырғызға төтесінен қал­жыңдай беруіңе болады. Бұл да ұлттық ерекшеліктердің бірі.
Осыған қарап, қазақ ұлты­ның аңғарымпаздығын, ше­шен­ді­гін, ұғымталдығын бірден көре аласың.
Бақыт БЕДЕЛХАН:
– Қадыр ағамызбен ұшыра­са қалғанда:
– Ассалаумағалейкум! – деп амандассаң, – Уағалейкум- әссәлам! Уай, неғып жүрсің? – Жәй… – Неге жай жүресің, бірдеңе ой­лап тап. Не істеп жүргеніңді біл! Адам үнемі ой үстінде жүруі керек – деуші еді. Ол кісі әде­биетте жүрген, қалам ұст­а­ған інілерін жалпы жастарды тап­қырлыққа, айтқыштыққа тәр­биелеуге тырысты. Қадір аға айт­қыштығымен көпшіліктің есін­де қалды. Көпен Әмір-Бек аға­мыздың айтқыштығы өз ал­ды­на бір бөлек әңгіме.Бұл – дәс­түр сабақтастығы. Шүкір! Қазір ойға да, сөзге де жүйрік жас­тар баршылық. Өз арамызда жүрген ақын Алмат Исәділдің де аяқастынан сөз тапқыш­ты­ғы, ойламаған жерден қойып қалатын айтқыштығы көптің аузында жүр. Бірде Алматтың ор­нына бір кісі келіп отырып алыпты. Ол келген соң орын тап­­пай, әбігерленіп қалса керек. Сөйтсе әлгі адам: «Алмат-ау, мен сенің орныңа отырып алдым ба?!» десе: «Аға, отыра бе­ріңіз. Біздің орын кабинетте емес, әдебиетте ғой…», – деп жауап беріпті. «Қазақ әдебиеті» газетінде Ұлықбек ағамыз редактор болған кезде бір ақын келіп өлеңін ұсынған екен. Ол кісі: «Поэзия бөлімінде Алмат бар. Соған апарып бе­ріңіз», – дейді. Сөйтсе әлгі ақын Ал­матқа келіп: «Сен бөтен емес, өз інім екенсің ғой, мынау менің өлеңдерім, оң кө­зіңмен қарарсың», – депті. Сонда Алмат көзілдірігін көтеріп қойып: «Аға, менің оң көзім он­­ша көрмейтін еді», – деген екен… Осы секілді қызық әң­гімелер жетерлік.
– Біз сөздің қадір-қасиетін, киесін ұғынған халықтың ұрпа­ғы­мыз дейміз. Әйтсе де қазіргі жас­тардың көбі астарлы сөздің мәніне терең бойлап жатпайтын секілді. Бұның себебі неде?
Мұхтархан Оразбай:
– Қазақ соңғы жүз жыл­да орыс отарында болған ауыр тарихи кезеңде, өз ерек­шелігін мүлдем жойып ала жаз­даған, жар басына таяп қалған ұлттардың қатарына жатады. Бір ғасырлық қазақ әдебиеті ат­ты үлкен арнаны ақтаратын бол­сақ, одан келер ұрпақты дұ­рыстап тәрбиелейтін, жібі түзу мардымды еңбектерді көре алмай басымыз қатады. Неге? Озбырлыққа қарсы шыққан, ұлтым, жерім, отаным дегендерді орыстың жауы, орыстың жауы менің жауым дегенді жазумен болды. Орыс билеушілеріне еңбек еткендерді ғана мақтаумен, ма­дақтаумен бір ұрпақ өмірден өтті. Амал не, осы құдіретті сөз өне­рі, аса ұшқыр қағылездік, ой жүйрік­тігі сан ғасырлық бұғау мен бұғалық астындағы тағдыр тәлкегіне түсті. Озбыр орысшыл саясат барлығына өз үкімін жүргізді.Қазақты қазақша шешен ойлау­дан гөрі, қорқақтап, шошына сөйлеп, күмілжіп,міңгірлеуге ауыстырды. Осы күнгі жас­та­рымыз өз ойын өзі дұрыс жет­кізе алмайтын, ойының ұшқыр шабытына ырық бере алмайтын ынжықтық пиғылдың ауыр дағдарысына тап бол­ған­дай. Бұл әлі де болса, терең ой­лану­ды, ұлтты тұтасымен қай­та­лай оятудың қажет екенін көр­сетеді. Ұлтымыздың бойында бар ерекше қасиеттерін аша оты­рып, әлемдік деңгейдегі іл­гері ойлампаздықтың ұтымды тәжірибелерімен сусындата отырып, жан-жақтылы толғана алатын, кең ойламды, ұшқыр қи­ялдың өтінде шешен сөй­лей­тін, ділмар азаматтар тобын же­тістіруді ойластыру керек. Адам ойын­дағы сілкіністер ойшыл толғамның, ұстамды пікірдің, тиянақты тұжырым­дардың тол­ғанысынан туады. Сон­дық­тан шешен сөйлеп ой тастайтын, білгір пікір айтып, дұрыс тұ­жырым табатын азаматтарды көптеп баулитын болсақ, қазақ ұлтының әлемдік орны ерекше боларына дау жоқ.
Оны ендігі жерде қазақтың ке­лешек ұрпағы таразыға салып, өздері осы заман көзімен әрлеуі қажет. Міне, осы тұста қазақтың аса құнды тарихи қағылез ойлам­паздығы, шешендік тапқырлы­ғы, айтарының астарын білетін кө­ре­гендігі қайта дәурен сүреді. Қазақ ұлтының сан-салалы ой­шылдығы өзінің дара ұлтшыл­ды­ғымен ұштасып, тарих теңізі­нің алып айдынына бет алады. Қазақ қоғамы өзіне тән ерекше қасиетін дөп басып таба алған­да, оны дұрыс игере алғанда ғана, оның саяси өмірі, эконо­ми­калық тіршілігі, мәдениеті және ғаламдағы орны, жалпы адам­заттық өресі биіктей түсе­д­і.
Жастардың шешендікті, ді­л­­мәр сөйлеп, терең толғауды, айтарын ой тереңіне жіберіп пайымдауды жете игеруге талпынулары қажет. Ділмәрсимін деп дарақылануға, шешенсимін деп былжырауға, қалжың­дай­мын деп шатпақтауға болмайды. Айтар ойыңды тұтас қазақ қасіретімен, тұтас қазақ мүд­десімен, тұтас қазақ қоғамы­мен ұштастыра отырып жеткізуді дағдыға айналдыра білу керек. Болмаса, қазіргі күндегі, әлем­дегі және қазақ эстрада­сын­дағыдай бос сөзді сағызша созып, нәрсіз ызың­ды күнде қыңсылайтын дағдыға бірден көшіп ке­теміз. Күлкі үшін, тамақ тауып жейтін хайуандарша ырылға басатындар, өздері айтып, өздері күлетін, күндегі болмашы күй­бең мен қоқсықтарды киелі сах­наға сүйреушілер секілді, ұлы қазақтың киелі қарғысына қалмауға тырысуымыз керек.
Бақыт Беделхан:
– Әлеуметтік желілердің, уа­қыт ырғағының өте жылдам болуының әсерінен бұрын бес күнде орындайтын шаруаны қазір бес сағатта бітіретін бол­дық. Осыдан келіп, адамдардың бойында ұқыптылық, ыждаһат­ты­лық, сөздің мәніне терең бой­лау деген секілді қасиеттер бір­тіндеп жоғалып бара жатыр. Жүйе­леп, мәнерлеп сөйлеу, үл­кен кісінің алдында тәртіп сақ­тау, кісінің тілін таба білу – өнеге тұтатындай ғибраты мол өнер. Сондықтан айтқыш­тық қасиеті бар адамдарды кө­бейту үшін не істеу керек деген­нен гөрі, айтылған сөзді тың­дап, оның қадір-қасиетін бағалай білетін ұрпақ тәрбиелеуді мақ­сат етуіміз керек. Айтқыштар ел ішін­де бар. Тек солардың сөзіне мән беретін тыңдаушысы жоқ. Айт­қыштықты бағалап, қаді­ріне жеткен кезде ғана Сөз болады.Кейінгі ұрпаққа тарайды. Қа­зір сөз ұқпағанымыздың, сөз­дің қадіріне жете біл­ме­ге­німіздің кесірінен қаншама жақсы сөздер ескерусіз қалып жатыр. Қазақта айтқыш­тық қасиеті бар азаматтар көп те, оларды бағалайтындар аз. Қазір жүре тыңдап, сөздің киесінен қорықпай, ештеңенің астарын түсінбей өтіп кететін тобыр көп. Біз айтқыштардың да, тың­даушының да ойы таязданып бара жатқанын айтуымыз керек.

Дайындаған
Гүлім СЫДЫҚОВА.