Бүгінгі сұхбатымыздың тақырыбын жазушы Сайын Мұратбековтың «Кәментоғайына» ұқсастырып қоюымыздың себебі бар. Кейіпкеріміз – туған ауылы мен Қазақстанның түпкір-түпкірінде ағаш егіп, айналасын гүлзар баққа айналдырып жүрген кәсіпкер. «Еліміздегі орман қоры – 4-ақ пайыз. Қазақстан – жер көлемі бойынша әлемдегі тоғызыншы алып ел деп кеудемізді кереміз.
Алайда, сол ұлан-ғайыр жердің қаншама пайызы көгалдандырусыз жатқаны, топырақтың күннен-күнге эрозияға ұшырағаны бізді көп алаңдата қоймайтындай. Ата-бабаның бізге қалдырған аманаты – жер болса, ол жерді біз өзімізден кейінгі ұрпаққа қалай сақтап отырмыз деген сауал бізді қатты толғандыруы керек. Әрине, тек қана ойланып-толғанып отыра бермей, осы мәселені қалай шешеміз деген сауалдың да жауабы табылуы тиіс. Бұл орайда мен көп сөзге бармай, әуелі өз ауылымның айналасын орманға айналдырсам деп шештім», – деп еді Гөзел Құлжабаева ілгерідегі бір әңгіме­сінде. Осылайша, Гөзел Құлжа­баева­ның бастамасымен Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Басши ауылдық округіне қарасты ауылдар мен мектептерде, жалпы аумағы 52 гектар тақырыптық бақтар жасыл аймақ қалыптасыпты. 2011 жылы Қарағайлыбақ
(2 га.), Көктерек бағы (7 га.), 2013 жылы ҚР халық артисі Нұрғали Нүсіп­жа­новтың құрметіне алма бағы (5 га.), 2015 жылы «Батыр ана» (10 га.) саябағының ресми ашылу рәсімдері өтті. Ал 2011–2013 жылдары Кербұлақ ауданының Басши ауылындағы Райымбек атындағы, Нұрым және Аралтөбе ауылдарындағы орта мектептердің ауласы жасыл желекке бөленіп, сәндік бұталар, жеміс ағаштары, кактус алаңымен, әр түрлі гүлдермен көмкерілген…

---

Гөзел ҚҰЛЖАБАЕВА,
«Гүлстан» журналының, «Гүлзар» қоғамдық
бірлестігінің құрылтайшысы, кәсіпкер

– Қазақстанның барлық ай­ма­ғын көгалдандыру турасында жиі пі­кір білдіріп жүргеніңізді білеміз. Күл­лі Қазақстан аумағы, әсіресе, суы мен нуы аздау ауыл-аймақтарды абаттандыру, көгал­дандыру жұмыс­тары бойынша бірнеше елді мекенге ағаш отыр­ғызып, гүл ектіңіз. Өз тә­жірибеңізбен бөліссеңіз, Қазақстан аумағындағы қай облысқа қандай тал-дарақ өсіру экономикалық тұр­ғыдан тиімді? Ал тал-дарақтың қай тү­рі қандай өңірлерге экологиялық қа­жет­тіліктен отырғызылуы тиіс деп ойлайсыз?
– Суы мол жерге, әрине, терек ек­кен жақсы. Ауыл маңына да терек еккен дұрыс. Суы аз жерлерге қа­рағаш пен ақ акация тез бейім­деледі. Ол үшін алдымен қарағаш пен ақ акацияны бір-екі жыл жеке-жайда өсіріп, баптап алу керек. Ауылыма «Абай бағын» жасаймын дегенде, еменді екі жыл бұрын жеке ыдыстарда өсіріп, дайындап алдым. Сондықтан қандай да бір ағаш түрін еккіңіз келсе, алдымен оны жеке ыдыстарға өсіріп, әбден даярлап алу қажет екенін айтқым ке­леді.
Ең күтімі аз ағаш – қарағаш, жи­де, акация. Бұл ағаштардың өзі­не де, алғашқы екі-үш жылда арнайы су құйып тұру керек. Қара­ғаш­­ты жеке ыдысқа егіп, екі-үш жыл­дай күтіп-баптаған соң, күз мез­гілінде Қазақстанның кез келген даласына апарып ексеңіз , ары қа­рай жайқалып өсіп кетеді. Өйт­кені, қыста – қар, көктемде – жаң­быр суы бар. Сондықтан біздің өңір­дің ең түпкіріне де тал-терек­терді егу ісі соншалықты күрделі дей алмаймын. Оған ерік-жігер мен туған жерді жасартып-жайқал­тамын деген берік сенім керек.
Бұрынғы Кеңес өкіметі уақы­тын­да қар тоқтату үшін қаптатып ағаш екті ғой. Сол ағаштар әлі күн­ге өсіп тұр. Әрбір қазақ келесі ұр­пақ үшін ағаш егуі керек. Ол қазақ үшін, қазақтың жері, суы, нуы, ден­саулығы, экологиясы үшін пай­да­лы. Әрбір қазақ өз ауылы, елі, ата-анасы, ағайын-туысы ме­кен­деген жерді көгалдан­дырса, күл­лі ауыл жайнай түспей ме?
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Ас­та­на қаласының сыртындағы 80000 гектар жерді жасыл желекке айналдыру, ну орман жасау туралы тапсырмасы мен сол жұмыстың жеміс бе­ре бастауы – Республика көле­мін­дегі ең ірі жоба. Осы бас­тама­ны еліміздің әр өңірі: облыс, аудан, ауыл әкімдері қолдаса, ел аума­ғын­дағы көгалдандыру мәселесі өз­дігінен-ақ шешімін табар еді.
– Туған жеріңіз Алматы облысы, Кербұлақ ауданындағы бірнеше елді ме­кендерге көгалдандыру, абаттандыру жұмыстарын жүргіздіңіз. Ту­ған жеріңізге ойша саяхат жаса­сақ. Туып-өскен жеріңіздің табиғаты қан­дай еді? Бала кезіңіздегі ауыл бей­несі көз алдыңызда ма? Оның абат­танған, жаңарып-жасарған бей­несін қалай елестетесіз?
– Әркімнің туған ауылы қандай бол­са да ыстық. Адамның ең бір ба­қытты кезеңі – балалық шағы. Мен үшін ауылымнан сұлу мекен жоқ­тай. Біздің ауылдан әркез бір бо­ран ұли соғып тұратын. Есімді біл­гелі Басши мен Нұрымнан соқ­қан екпінді жел жайлы әңгіме естіп ке­лемін. Әрине, бораны көп ауыл­дың да өз қызығы, ерекшелігі бар. Мәселен, ауру тарататын ауа бұл жер­де жоқтың қасы. Себебі, жел үйі­ріп алып кетеді. Алайда, ұдайы соқ­қан жел ауыл тұрғын­дарының да берекесін алатыны белгілі жайт қой. 2008 жылы Нұрым ауылына Құл­жабаевтар әулеті атынан мешіт са­лынды. Ас бергенде аяқ асты то­пырақ боран соғып, 500 адам арнайы жасалған дастархан басына оты­ра алмай қалды. Себебі, ұйытқи соқ­қан боран ас беретін орынның бе­рекесін алды. Содан желге қал­қан болсын деп ауыл маңына жасыл аймақ – көктерек бағын ектім. Тіп­тен, асырып, отыз үш қатар егіп жі­беріппін. Желді тоқтату үшін ауыл шетіне бірнеше түрлі: биік, орташа және қысқа ағаштардан үш қа­тар ексе де жеткілікті екен. Алай­да, отыз үш қатар ағаш осы кү­ні ауылдың көркіне айналды. Күзде ағаштан сауылдай құйылған жапырақтар келесі көктемге дейін шіріп, топырақтың құнарын арттырды. Ағашы бар жерге гүл мен шөп те құмар келеді. Ал көздің жауын алатын дала гүліне көбелек қонғанды ұнатады. Ағаш басына, түбіне құстар ұя салып, түрлі ұсақ аңдар ауыл маңына топтаса бас­тайды екен.
Жайқалған тал-теректер ауыл көр­кі ғана емес, сол ауыл тұрғын­дары­ның да көз қуанышы. Өткенде Кербұлақ ауданындағы басшылармен әңгімелесіп тұрсам, біреуі: «Аға­шы көп жердің адамдары да сұлу болады екен», – дейді таңда­нып. «Ендеше, Кербұлақ ауданына сұлу адам көрсеңіздер Нұрым мен Басшиден деп есептеңіздер», – дедім мен . Жылда Алматы облысы, Кер­бұлақ ауданы, Басши ауылдық округіне тақырыптық халықара­лық конференциялар, пресс-тур ұйым­дастыру жұмыстарын жоспарлы ұйымдастырып тұрамыз. Осы жұ­мыстарды ұйымдастыруда жер­гілікті Кербұлақ аудан әкім­ші­лігімен тығыз қарым-қатынас та ор­наттық. Себебі ауылға Республика көлемінен БАҚ өкілдерін, зиялы қауымды шақырған соң ауыл­дық мәдениет үйінің, жер­гілікті мектептерінің ұжымдары да тиісті көмек береді. Оқушылар мен ата-аналар да қамтылады. Бүгінгі күні оқушылар ағаш отырғызу ең­бек қана емес, ғылыми зерттеу жұ­мыстары жасалатын алаң және бизнес көзі екенін де түсініп ке­леді. Тағы бір мысал , Алматының кір суы баратын Сорбұлақ бар ғой. Сол Сорбұлақтың маңына екі ша­қырымға созылған жерге терек егіп, ағаш өңдейтін зауыт жасауға бо­ла­тын еді. Терек – он екі, он үш жыл­дың ішінде жүз жылдық емен­нің табысын береді. Қазір теректің небір түрлері бар. Көбі теректі ма­мығы бар деп ұнатпайды. Терек те еркек, ұрғашы деп бөлінеді. Еркек теректің мамығы болмайды. Екін­шіден, терек тез жетіледі. Ол отын көзі, құрылыс материалы, ауыл­дық жерге өте керек ағаш.
– Елбасымыз «Туған жер» бағ­дар­ламасында елге белгілі тұлғалар­дың туып-өскен жеріне деген құрметі – кіндік қаның тамған өңірге деген құр­мет екенін айтады. Жалпы, ту­ған жерге, өскен өлкеге деген құрмет неден басталуы керек деп ойлайсыз?
– Ана тәрбиесінен деп ойлаймын. Анамыз бала күнімізде бізден: «Аң мен құстан адамның айыр­ма­шылығы не?», – деп сұрайтын. Ба­ла­мыз ғой: «Адам баласына та­мақ береді, киіндіреді», – дейміз шулап. «Мал екеш мал, құс екеш құс та баласына ұя салып, тамақ бе­реді. Адамның аң мен құстан айыр­­машылығы – Отаны, елі, жері бар. Адам Отанға, елге, жерге адал болуы керек», – деп айтатын. Ауыл­ға, елге деген махаббат ата-ана­ның берген ұлттық тәрбие­сінен.
– Тек кіндік қаныңыз тамған жер­ді емес, Қазақстанның түпкір-түпкіріндегі елді мекендерді де кө­гал­дандыру мәселесі бойынша ке­лелі ойлар айтып жүрсіз ғой. Орман қоры аздау ел ретінде Қазақстан­да­ғы орман-тоғай, жасыл желекті кө­бейту ісі бойынша да пікіріңізді біл­сек дейміз.
– Әрбір елдімекен аналарға бақ ар­наса деймін. Біздің өңірден шық­қан белгілі тұлға Нұрғали Нү­сіпжанов атындағы бақ аштық. Дайын баққа ат бере салмадық. Жаңа­дан теректер, жеміс ағашта­рын ектік. Оны бірнеше жыл күтіп-бап­та­дық. Түрлі мерейтойларда ат мін­гізіп, шапан жауып жатады. Ал сол адамның құрметіне бақ тұрғыз­са ше?
Өзге мерейтойларда да ауылда орналасқан мектеп пен балабақ­шалар, мәдени ескерткіштер, мәдениет үйлері аулаларына қаржылай көмек беріп, аямай кө­галдандыру керек. Сонда Қазақ­станда қаншама саябақ пайда болар еді.
Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Саймайсай ауылында «Гүлстан» экотуризм аймағына үш мың ағаш, атап айтсам, катальпа (сән ағашы), қа­ра ағаш, қайың, терек ектім. Әлі күнге суғарып жүр­мін. Семейден Жи­дебайға дейін, шіркін ай, қара­ғаш па, жиде ме: жасыл аймақты жол бойына жағалата ексем! Жидебайда бақ жасауға үлкен жерлерден рұқсат алу керек екен, сондықтан Абай бағын өз ауылымнан бастадым. Абай атындағы бақ кез келген қазақ ауылында жайқалып тұруы ке­рек деп есептеймін. Шама-шар­қым жетсе, Қостанай облысында Ыбырай Алтынсарин атындағы бақ ексем деймін.
Әр азамат туған елге құрмет көр­сету арқылы орман шаруашы­лық­тарын көбейту жұмыстарын тұрақты түрде жандандырып отыруы керек. Мысалы, «Әр ауланың гүл­ден­гені – мемле­кеттің гүлден­гені» Үндеуге үн қосқан, қолдау көрсеткен Қазақ Аграрлық Ұлттық университетінің «Орман, жер ресурстары мен фитисанитария» фа­куль­тетінің деканы, экономика ғылымының докторы, профессор өзінің туып-өскен Шу ауданы, Жамбыл облысына, 2016–2017 оқу жылында бес мың ағаш, қылқанжа­пырақтар, жеміс ағаш­тарын мектеп пен балабақшаға бергізді. Ол жұмыс­тарға «Гүлстан» республика­лық ғылыми-таным­дық, көпшілік журналы ақпараттық қолдау көр­сетті. Ұйымдастыру жұмыстары жергілікті жерлерде аудандық мәс­лихат хатшысы Ержан Өмірә­лиев­тің қолдауымен өтті.
1951 жылы Алматы қаласында (Абай- М.Төлебаев) Мұхтар Әуезов жеке­меншік үйін салдырған соң, аула­ға екі түп грек жаңғағын өзі ек­кен екен. Бүгінгі таңда мәулі грек жаңғағы жеміс беріп тұр, ұр­пақ­тар үшін жазушыдан естелік. 2017 жылы заңғар жазушы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің туғанына – 120 жыл. Биыл Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданында орна­лас­қан Бөрлі – М.О.Әуезовтің ата-қо­нысы Бөрлідегі музей үйіне 30 жыл. Сол музей үйінің аға ғылыми қыз­меткері, сол музейде отыз жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан Гүлзат Тәңірбергеннің ұсынысы­мен ағаш, тал-теректер егуге қолдау сұра­ған еді. Әрине, көмек қолын мұндайда созбағанда, қайда созамыз: 120 (қарағаш, акация ) ағаш­тарды сыйға тартуды қолдадым. Тамыз айында бұйырса, М.Әуезов­тің құрметіне 120 ағаш егіліп, бола­шақта үлкен жасыл аймаққа айналатын болады деп ойлаймын.
– Қазақстанның тарихи орын­дары­ның абаттандыру туралы сұ­рақ­пен әңгімемізді аяқтасақ. Көп­шілік баруға қызығатын тарихи-танымдық мекендерді көгалдандыру бойынша қандай жобалар баста­ғыңыз келеді?
– 2015 жылдың соңынан бастап Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ау­данына қарасты Ташкенсаз ауыл­дық округіндегі Саймасай ауы­лының жанынан 50 гектар жер­ді сатып алдым. Жекеменшік «Гүл­стан» экотуризм аймағы жобасын бастап кеттім. Жоспарлы жұмыстар бастамас бұрын шет елдердегі халықаралық тәжіри­белерді сараптау үшін ел көрдім, тәжірибе алмас­тым. 2015–2017 жылдары Германия, Франция, Чехия, Иран, Түркия, Израильге арнайы бардым. Бола­шақта сол іс-тәжі­ри­белерімді жүзеге асырсам дей­мін.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Қарагөз СІМӘДІЛ.