Қазір «көп» деген сөзді жиі айтатын болдық. Әсіресе, әдеби ортада. Халқымыздың тағдырына бұйыртқан бақ па, сор ма, кім білсін?.. Ақын да жетерлік, жазушы да аз емес. Мықты шығармалар жоқ болса да, «жазатыным бар» деген жазғыш қауым көп. Әркім өзіне бір ақын, бір қаламгер. Және оларды қара жаяу екен деп ойламаңыз… бәрінің қанжығасында жоқ дегенде, екі кітап байлаулы. Сірә, тежеуі жоқ қоғамда кітап шығару дегеніңіз сөз болып па, тәйірі! Біреу бар тиын-тебенін жиып, «басқасы болмаса да, құрығанда бір кітабым шықсынға» салып, көзсіз «ерлікке» барады. Бұл тараптағыларды тәуекелшілдер десек болатындай. Ал кей жазғандар бір мейірімдінің қолдауымен кітабын шығарып мәз. Олар – Құдайдың шапағатына бөленгендер. Өз ақшасына шығарып жатқандарға қарағанда бұлардың жүгі ауыр. Әлгі мейірімдіге деген өмір бақилық алғысты арқалап жүру оңай деймісіз… Жә, біз ешкімді көре алмай отырған жоқпыз. «Қолдан келсе, қонышынан бас» деген сөзді де теріс көрмейміз. Кім, қандай һәм қанша кітап шығарса да өз еркі. Біздікі, тек онысын парақтап, жақсылы-жаманды пікір айту ғана. Қаласаңыз, кейде үндемей қалуымызға да болады. Бірақ бұл жолы емес.
Кілең таланттыларды бірінен-бірін тап басып танып көрерге көз һәм талғам керек. Соңғы шыққан әдеби кітаптардың тізімін жасап, сөз айтуға ниет еттік. Байқасақ, олар тым көп екен. Ары ойланып, бері ойланып, көңіліміздің сәулесі түскен үш кітаптың жазушысына Тұрсынжан Шапайша хат жазуға бекіндік. Әгәрәки, пішіп айтқан ой-пікіріміз сол жақ кеуде тұсыңызға салмақ салып, ауыртар болса, көңіліңіз босамасын. «Саудада достық жоқ» деуші ме еді? Әдебиетте де оның болмағаны жөн. Болмайды да…

---

Сіз – ақынсыз!

Құрметті Ырысбек ДӘБЕЙ!
Сіздің «Мөлтіліңіз» туралы айтылар әңгіменің ауаны адам шо­шы­тарлық. Жағымды пікірге қарағанда жағымсызы көп пе деп қорқамын. Мейлі… «Ше­шін­ген судан тайынбас». Бармай жүрген тәуекел ме бұл?..
«Мөлтілдің» ішіне таңдап, тал­ғап жеті әңгіме, бір хикаят кір­гі­зіпсіз. Пышақтың қырынан да жіңіш­ке жинақтан, шынымды айтсам, селт еткізер көп дү­ние көре ал­мадым. Әлқиссасы «Ән­сар қал­педен» басталған кі­тап іш пыс­ты­рар­лық десем, ар­тық болар, әйтсе де ара-тұра қал­ғып кетуге мәж­бүр­лейді. Жазуыңызда да, тақы­ры­быңыз­да да, баяндауыңызда да жаңа­лық жоқ. Бәрі дәстүрлі. Жай­дақ. «Жаңа­лықтың болуы шарт емес» дейсіз бе?.. Иә, ол да рас шы­ғар. Бірақ, қаламгер өз зама­нына қа­рай икемделмесе тағы болмайды. Ағысқа қарсы жүзе­мін деу құр бе­кершілік.
Сіздің орныңызда болсам, маз­мұнындағы алғашқы бес әң­гімені («Әнсар қалпе», «Бүй­рек пен талон», «Жұмыс тапқан әйел», «Тау басын­дағы қардың дә­мі», «Самұрықтың зары») жи­наққа мүлдем қоспас едім. Бұ­ларды көркем шығармадан гөрі естелік-эссеге көп ұқсатқан­ды­ғым­нан болар, «тіскебасар» әң­гіме сы­қылды қабылдадым. Атал­ған шы­ғармаларыңызда ошақ бар, от жоқ.
Тым романтиксіз. Өз жан сезі­міңізді, күйіңізді жиі сөз етесіз. Се­зімталдығыңызды оқырманға бірден байқатып қоясыз. Тіпті, кей тұстарда шығарма авторы әйел адамдай көрініп кетеді. Сол керек пе?
Оқып отырған сәттерде ертегі тыңдағандай күй кешетінің тағы бар. (Әсіресе, «Қарға тамған көз жа­сында»). Бұл баяндау тәсіліңіз-дің ық­палынан болар. Жапырақтың ағаш бұтағында тұрғанын, оны қимылдатқан желдің соққанын, жел соққанда жапырақтың тер­бел­генін, тербеліп болған соң үзілгенін, үзі­ліп бара жатып, ауада қалық­та­ғанын, қара жерге ойнақтап түс­кенінің бәрін тәптіштеп жазып жату­дың керегі жоқ па деп қалдым. (Бұл – мысал). Ұзын жіпті түйінде­сек, сізге өзіндік жаңаша стиль ке­рек. Онсыз әдебиетте өмір сү­руіңіз қиындайды. Білесіз ғой, сти­лі бар жазушы – қашан да жазушы.
Тым мейірімдісіз. Оқырманды ой­ландыруға талпынбайсыз. Олар­ға жаныңыз ашитыны сон­шалық әңгіменің бар мазмұнын бір ғана тақырыбына сыйғызып бересіз. «Тау басындағы қардың дәмі» немесе «Жұмыс тапқан әйел». Расын айт­қанда, мұндай ұзын-сонар та­қырыптар оқырманның есінде жат­талып қалуы екіталай. Және жи­нақ­тағы іліп-алар хикаятыңыз «Қар­ға тамған көз жасында» тақы­рып пен шығарма мазмұнының ара­сы тым алшақ. Хикаяттың бар жүгін, негізінен, Ғайша көтеріп тұр. Жәй ғана «Ғайша» деп атай сал­саңыз да жаман болмас па еді. Шы­ғарманың басы түсініксіз һәм күрделі. Шыдамы жетіп, хикаяттың орта беліне дейін келген оқырман ғана сіздің бар жазғаныңызды тү­сіне­ді. Ал оқиға басындағы шыр­мал­ған сөйлемдерден беті қайтып, кітапты сол сәтте-ақ жаба қойса, әттең, Ғайша қыз туралы көрікті ой­ларыңызды оқи алмай кетеді. Сон­дықтан тақырып қоюда да сәл-пәл ойланарсыз.
Жас баланың психологиясын жақ­сы ойнатасыз. Шынайылық бар. Кішкентай адамдарды кейіпкер қылып, олардың аузына оқырманға әсер ете алатындай сөз салу оңай емес. Сізге қарасам, қиындығы бі­лінбейді. Соған қарағанда бала об­разын жасауда дайындығыңыз мықты. Бұл көп қаламгерлерде жоқ қасиет. Қуаныңыз.
Сарказмді де жек көрмейтін тә­різ­дісіз. Ыңғайы келе қалса, оң­тайы­мен қолдана кетесіз. Мұныңыз жаман емес, жақсы. Жарасып тұр. Әсіресе, «Құрал қонған қыстағы» Құралдың іш киімі жоқ екені есіне түсіп, ет дайын болып, қонайын деп отырған үйінен зыта қашқаны шығарманың бояуын кіргізіп, өңін ашып тұр. Аңғал баланың таза көңі­лі сәтті бейнеленген.
«Бейбақ» әңгімесі де осы ойым­ның жалғасын айтатындай. Мұнда реализм бар. Көп емес. Автор мен әкесі қорада асылып өлген бала арасындағы диалогта көрінеді:
–Папаң енді келе ме?
–Келмейді, қайтыс болды.
–Сағынасың ба?
–Иә, сағынам. Басқа ауылда «нө­лебай» оқығанда, «марожный» әкеп беретін.
Құрметті автор!
«Мөлтіл» – жазушылық қабі­ле­тіңіз­ді толық көрсете алмаған кі­тап. Неге екеніне өзіңіз жауап беріп көріңіз. Біз қадари-халімізше көріп, біліп һәм сезгенімізді еш қоспасыз хатқа түсіруге талпындық. Сөз соңында, неге екенін қайдам, сіз жазған өлең шумақтары аузыма түсіп отырғаны.
Жыр жазып отырам кейде,
Мәңгілік махаббат жайлы.
Қобыздың тілінде сөйлер,
Көкжал жанарындағы қайғы.
…Құстардың қанаты талған,
Сезеді жазира – мезгіл.
Құмдарға көз жасы тамған,
Жаңбырлы маусымдай кез бұл.
Тозақтың отындай шарпып,
Даланы күйдірер аптап,
Толқында қауырсын қалқып,
Жағаны жайлайды батпақ.
Теңізге көз салып шалқар,
Күтесің…
Телміріп нені?
Жағалау тұңғиық тартар,
…Теңіздің сұп-суық желі.
Зейнолла Қабдолов Қасым Аман­жоловқа өз өлеңдерін алып ба­рып, пікірін сұраған екен. Сонда Қасым Аманжолов ойланып тұрып:
– Прозаға қалайсың? – депті.
Бұл мысалды сізге қатысы бол­ған соң айтып отырған болармын, сірә. Қандай жазушы екеніңізді білмеймін, бірақ, жақсы ақынсыз! Өзіңізге қалай?..

---

Дұрыс!

Қадірлі Қараш
(Қанат ТІЛЕУХАН)!
Сонау бір жылдарда Бердібек Соқ­пақ­баевтың «Менің атым Қожасын» оқып отырып, сыныптастарымның бәрін түгендеп, бір-бір кейіпкердің атын қойып ал­ған едім. Қо­жа­ны сыныбым­да­ғы маған ұрын­­баса жүре ал­майтын «Д» деген балаға ұқ­сатамын. Ал Сұл­танды өмі­рі сабаққа бармайтын, әйтеу, ба­лық аулаудан қо­лы босамайтын «А» деп қа­был­дай­мын. Қо­жаның әжесі үйдегі апам болатын. Ал Жанар, әрине, өзім.
Кітап оқудағы осы бір әдетімді кейін­нен қойып кеттім. Бәлкім, шы­ғармалардан өз таныстарымды тап­паған болармын. Я оларды дұрыс іздей ал­мадым ба, білмеймін… Арада ғасыр­дың жартысының жартысындай уа­қыт өтті. Бір күні сіз жазған «Қараштың әңгімелерін» оқып отырсам, өз әкем жүр. Мәссаған… Әкемнен кейін оң жақ­тағы көршіміздің күйеуден қайтып келген қызы, сол жақтағы көршіміздің бетпақ әйелі, көшенің аяғындағы Ау­ған соғысына барып келген ішкіш «Б»-ны бірден тани кеттім. Сосын ойла­дым: мына жазушы менің ауыл­дас­тарымның бәрін қайдан таниды? Шынымен, қайдан білесіз?..
«Қараштың әңгімелеріндегі» екі-үш шығармаңызды кітап шыққанға дейін де білетінбіз. Әдеби ортада «хит» бол­ған «Менің шешелерім» мен «Жаназа» қаламгерлік жолыңызды ашып берді деп ойлаймын. Жолыңыз ашық. Енді қалай жазасыз, не жазасыз, өз еркіңіз. Бастысы, оқырман үдесінен шыға алса болғаны. Сізді оқырман не үшін оқитынын айтайын ба? Тым қарапайымсыз. Өміршең жазасыз. Бақытты адамдардың өмірі жоқ сізде. Толған трагедия. Ажырасқан қыз. Ішкі­лікке салынған әке мен ұрысқақ шеше. Бұлар әр қазақ отбасындағы ешкімге таңсық емес кейіпкерлер. Не­гізі, былай тым ақылды екенсіз. Бү­гін­гі қоғамға не керек екенін білесіз. Иә, жазушылардың ақылды болғанына біз де разымыз.
«Тағдыр көрмей, нағыз жазушы болу қиын» деген сөздің растығы бар. Оны бұған дейін де білетінмін. «Қа­раш­тың әңгімелеріне» қарасам, қат­пар-қатпар, бұралаң жолдарды кө­ремін. Егер әлгі айтқан сөзіміздің сізге қатысы болса, онда ең бақытсыз адам сіз екенсіз. Бірақ, сіз айтқан қайғы, сіз айтқан мұң, сіз жазған проблема әр қазақ отбасына ортақ екенін ойласам, жалғыз сіз емес, барша қазақ жанұя­лары бақытсыз екен. Бақытсыз­ды­ғы­мызды сезінбейтінімізге қуанамын.
«Қараштың әңгімелері» – тұтас цикл. Тым жақсы идея тауыпсыз. Әң­гімеден үлкен кейіпкер жасап шығару қиындығы сізге білінбеген тәрізді. Қараш – әдебиеттегі төлқұжатыңызға айналады, көресіз.
Бұл жинақтағы мақтауға лайықты шығармаларыңыздың бәрі қайғы-қа­сіретке толы. Өлім концептісін неге жиі қолданатыңызды білмеймін, бірақ мұ­ныңызға қарсы да емеспін. Тек, ара-тұ­ра қазақ отбасындағы шуақты күн­дерді де бір суреттеп жазсаңыз, сізге де, бізге де артық болмас еді. Сонда оқырмандар да «әсіре реалист екен» деп ойламас. Енді өзіңіз көрерсіз…
«Қараштың әңгімелері» кітабында ашық аспанға бұлт үйіріп тұрған бір шығарма бар: «Көк кәстүм-шалбар». Осы­ны жинаққа енгізбесеңіз де рұқ­сат. Тым жеңіл. Сосын оқиғалар ша­шы­­раңқы. Қалай айтсам екен, «Қайт­қан қыз», «Жерлеу» әңгімелерінің жа­нында көрші үйдің баласындай болып тұр.
«Құдайдың үйіндегі» жанынан сы­лып алып тастайтын дүниелерді білесіз бе?.. Айтайын. Мәселен, жас молданың орыс қызымен байланысын немесе мұғаліммен арадағы қарым-қатынасын басқаша суреттеуге болады. Осы бір тұстарда шынайылықтан алыстап кеткенсіз. Қысқасы, мына әңгімеңізді «жөн­деуден» өткізгеніңіз ләзім. Бәл­кім, мұныңыз да дұрыс.Тым жақсы жаз­ған да кейде қауіпті. Ара-тұра тым жақ­сыға жақын еместерін де жазып тұрмасаңыз, нашар шығарманың қандай боларын ұмытып қаларсыз.
Жазғандарыңыздың  дені қасі­ретке, күйінішке, өкінішке құрылса да, сізде стиль бар. Қанат Тілеуханша жазу ма­қамыңыз бар. Басқа төбелерден сізді бір елі биік қылып тұрған да осы қа­сиетіңіз. «Қараштың әңгімелерінен» ең алдымен, жазушылық ізденісті бай­қадым. Еңбекқорлығыңыз Мұхтар Ма­ғауинге келе ме, қалай?..
Ойлана келе мынаны түсіндім: сіз­дің шығармаларыңызды қарны тоқ, қай­ғысы жоқтар немесе бай-бақуатты адамдар оқи алмайды екен. Оқыса да тү­сінбейді. Егер әңгімелердегі орын алып жатқан оқиға кітап ұстаған оқырманның басынан өтпесе, онда шығарманың дәмін сезіне алмағаны һәм дәл бағасын бере алмағаны. Бі­рақ… қазір қазақта уайымсыз адам жоқ. Содан да болар сіздің жолыңыз бо­лып тұр, қадірменді автор!
Жұрт не десе де құлақ аспаңыз. Осы бағытыңыздан жаңылмаңыз. Ба­ғана шуақты күндерді де жазсаңызшы деп айтып өткен едім. Сөзімді қайтып алдым. Ойландым. Осы қалпыңызбен де алысқа шабасыз. Таңдаған стиліңіз дұрыс! Қолдаймын!

P.S.:
«Қарыз» әңгімесінде Итемгенге Дүйсеннің сұрап келген өгізін неге бергізе салмадыңыз?.. Оқырмандарыңыз автор сараң екен деп ойлап қалды ғой…

---

Тәуір!

Ардақты Қанат ӘБІЛҚАЙЫР!
Көп жазасыз. «Көршінің қызын­да­ғы» әр әңгіме-хикаятыңызда идея бар. Мұныңыз дұрыс. Бірақ, ай­тар дүниеңізді созбалақтап, кей-кей­де жалықтырып аласыз. Сосын де­реу жалығуды ұмыттырып жі­беретін қабілетіңізді де аңдадым. Мұ­ныңыз тағы да жөн.
Жалқау жазушылардың қата­ры­нан емессіз. Оған жинаққа енген шығармаларыңыз куә. Ізденіс бар. Бір қарасам, бей­күнә бала сияқтысыз. Бір қарасам, елесті кө­ре­мін. Енді бірде қа­за­қы ауылдың қара ша­лы. Қай тараптан сөй­­лесеңіз де жараса ке­тіп тұр. Жан-жақты бол­дыңыз ғой, демек.
Оқырманды күлді­ре­мін деп кейде тым ар­зан әзілдерге барасыз. Соныңыз дұрыс па? Және майда сөзге құ­марсыз ба, қалай?.. Осы бір тұста «Жындыны» ашып, қай­та парақтап өтсеңіз болады.
Сізге бір сыр айтайын ба? Оқыр­манға «Көршінің қызына» ға­шық болған автордың қара­пайымдылығы ұнайды. Әрине, ада­ми тұрғысынан емес, шы­ғар­мадағы сюжет пен кейіпкерлердің қарапайымдылығын айтамын. Қа­рапайым жаза алатындығыңыз сіз­ді біраз биікке апаруы мүмкін. Жазуыңыздың бабын сақтай алсаңыз, әрине.
«Көршінің қызы» – жас пен кә­ріге бірдей балалығын сағын­ды­ра­тын сәтті шығарма. Онда сезім бар, бәрімізге таныс жылулық бар. Байқасам, жазарға тақырып табуда жолыңыз жиі болатын сияқты. Са­бақты инені сәтімен жұмсағаныңыз біраз әңгімелеріңізден көрініп тұр. Бір сөзбен айтқанда, «сабаққа тың­ғылықты дайындалған оқушы» екен­сіз. Жарайсыз!
Ендігі мені мазалайтын сұрақ: ауыл әңгімелерінің көбін жазып тас­­тадыңыз. Мистиканы да бай­қа­дыңыз. Сарказмді де оң жамба­сыңызға салып көрдіңіз. Публицис­ти­­калық хикаятқа да қалам тарт­­тыңыз. Қала тақырыбы да сөз бол­­ды. Енді жазатын не қалды? Қор­­жындағының бәрін жазып тас­тадыңыз. Алдағы уақытта нені қау­­­зайтыныңыз мені қызықтырып отыр? Әрі, шыны керек, сіз үшін уайымдап жүрмін…не жазар екен деп.  Әлде біз естімеген бір жанрды көздеп жүрсіз бе?
Түрлі тақырыпқа қалам тар­та­тыныңыз ұнайды. Басқаларға да осыныңыз ұнайтын болар. Пы­шақ­тың қырынан әлдеқайда қалыңдау мына кітабыңыз жиі қиялдай­ты­ныңызды көрсетеді. Еңбектенудің табы білінеді. Оныңыз жақсы. Тек, сәл-пәл нақтылансаңыз деймін. Са­наңыздағы шашылып түскен тір­кестер мен көркі қаша қоймаған ой­лардың бәрін жазуға міндетті емес­сіз. Таңдап, талғап алыңыз. Қал­­ғаны кейін де керек болады. Рас.
Өткенде егде тарт­қан бір кісімен қазіргі жас жазушылар туралы әң­гіме айта алдық. Содан не керек, әлгі кісі бі­рін қалдырмай оқып шыққан кітап өтіп кеткен біреу екен. Сіз­дің есіміңізді де атады. Атап қана қойған жоқ. Бүй деді:
–«Жындыны» жаз­ған Қанат Әбілқайыр де­ген жігітті танисың ба?
– Иә, білемін.
– Сен енді газетте іс­тейсің ғой. Анда-мұн­да көре қалсаң, менің с­ө­зімді жеткіз.
– Не айтайын сонда?
– Оған айт: ойына келгенді ши­май­лай бермей, роман жазуға кі­ріс­сін. Ананы бір жазады, мынаны бір жазады. Оның бірі сәтті шықса, бірі шикі. Бар күшін он беттік әң­гімеге зая қылмай, көлемді дүние бас­тасын!
–…
Сізге халықтың аманаттаған сө­зін жеткізіп отырмын. Айтқан ауыз­да не кінә болсын.  Бір жағы әлгі кісінің сөзінің жаны бар ма деп қоя­мын. Осы жерде кішкене ойланып көрерсіз. Талант та, қабілет те, қа­лам да сіздікі ғой.
Айналайын автор!
Бәйгеге қосқан атыңыздың не­шін­ші келерін мына біз де білмей­міз. Білеріміз – жаман жазбайсыз. Шы­ғармаларыңыздан кей-кейде жас­тықтың, балаңдықтың желі есіп қалатыны болмаса, былай тә­уір жазасыз. Қазақта жаман емес­тің бәрін, әйтеу, тәуір дейді ғой.

---

СОНЫМЕН:

Алдымызға келген үш кітаптың авторына ешкімнен іркілмей, ұялмай айтарымызды айттық. Іште қалған сөз жоқ. Қадари-халімізше баға бергендей де болдық. Не жазсақ та ар сотына жүгініп, әділін айтуға тырыстық. Талпындық. Ардың ісіне ардың сыны қажет екенін ұмытпадық. Кішкентай адамдарға көзі тірі жазушылар туралы сөз қозғау да бір мехнатты жұмыс. Оны сізге түсіну қайда…

Маржан ӘБІШ