Құрметті Мырзатай аға!
Бұл сауалымды «Егеменге» жол­дап едім, жолы болмады. Еркін ой­лы гәзеттің қажет екеніне тағы да көзім жетті.
Ғалым, ұстаз, мемлекет қай­рат­ке­рі Мырзатай Жолдасбековті бұл күн­де жалпақ жұрт біледі. Ал мен бі­ліп қана қоймаймын, жақсы кө­ре­мін. Қазақ мемлекеттік уни­вер­си­тетінде сіз бізге қазақ ауыз әде­бие­­тінен дәріс оқыдыңыз. Өзі­міз­дей өндір жастың соншалық беріле, кәйіп кейіпке түсіп оқыған дәрісін зейін сала тыңдадық. Әсер­лі сөйлейтінсіз, әсершіл ұстаз едіңіз. Біздің білім аңсап тұрған кө­кірегімізге сүйсіне айтқан ауыз әдебиетіңіз ата-бабамыздың ақ ба­тасындай сіңіп қалатын. Бүгінгі біз­дің дәрежемізде, сөз жоқ, сол ле­бізіңіздің табы жатыр. Биыл сек­сеннің сеңгірінен айналаңызға Ата болып қарап отырғаныңызда, ұс­таз ағаға шәкірттік, інілік, бауыр­лық тілектестігімді шын жүректен біл­діре отырып: «Өмір жасыңыз ұзақ болсын, аға!» деймін.
Баяғы өзіңіз оқытқан халық ауыз әдебиеті жайында пікір білді­ріп, өзіңізге сауал қоймақпын, аға.
Мемлекет ішіндегі ғылыми мә­се­лені сіздің алдыңызға қоймаған­да, енді кімнің алдына қоямын? Сөз­ді қазақ «ауыз әдебиеті» деп ай­татын, басқалар «фольклор» дей­тін ғылым саласына не жататынын еске түсіруден бастайын. Оның ­қыс­қаша ғылыми тұжырымы мынадай екен:
«Ауыз әдебиетіне жататын шы­ғармалардың бәрі де ауызша шы­ғарылып, көпшілікке ауызша айту арқылы тараған. Ауыз әдебиетін ту­дырушы және оның иесі – ха­лық… Ауыз әдебиеті мен жазба әде­­­биеттің өздеріне тән айыр­ма­шы­лықтары да бар. Біріншіден, ауыз әдебиетінің алғашқы үлгіле-рін шығарған авторы белгісіз болады. Екіншіден, ауыз әдебиетінде бір шығарманың әлденеше нұсқасы (варианты) кездеседі. Үшіншіден, ауыз әдебиетінде қалыптасып дәс­түрге айналған дағдылы сөздер мен сөйлемдер, сөз тіркестері, тұрақ­тал­ған ұқсастық, ұйқастар жиі қол­данылады. Төртіншіден, ауыз әде­биетінде бірнеше өнер (ән, күй, би, сахналық көріністер, т.б.) қосы­лып жүреді» («Қазақ совет эн­ци­-
к­ло­педиясы», 1-том, 1972. 580-бет).
Енді қазақ ауыз әдебиетін осы қа­ғидаға сәйкес қарап көрейік. Оған негіз қылып «Мәдени мұра» бағ­дарламасы бойынша М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер инс­ти­туты шығарған жүз томдық «Ба­ба­лар сөзін» алғанымыз жөн шы­ғар.
Сіз де, біз де – бәріміз білеміз, кеңес заманында біздің ғалымдар орыс әдебиеті мен тіліне тән қа­ғи­даларды қазақ әдебиеті мен тіліне де келсін-келмесін қолданып бақ­ты. Өкінішке қарай, сол соқыр қол­­дану тәуелсіздік алған соң да әде­биетімізге кесірін тигізіп отыр де­ген ойдамын. Ұстаз аға, соным дұрыс па, бұрыс па, ел алдында ойыңыз­ды ортаға саларсыз.
Ауыз әдебиетінің мақал-мәтел, жаңылтпаш, ертегі, қара өлең (час­туш­ка), халық әндері, жұмбақ се­кіл­ді түрлері орыс халқында да бар. Сондықтан олардың төңірегінде бә­лендей түйткіл жоқ. Мәселе жыр­лар мен жырларды тудырған суы­рыпсалма ақындар төңіре­гін­де.
Орыс әдебиетінде де сказитель­дері болған, бірақ Мұрын жыраудай, Жамбыл мен Нұрпейіс Бай­ға­нин, Сегіз сері мен Әсеттей, тағы бас­қалардай бір кеште бір жырды суы­рыпсалып айта салатын ақын­дары бола қойған жоқ. Сондықтан олар­ға жарайтын ауыз әдебиетінің қағидасы қазаққа да жарай бер­мей­ді ғой, аға.
«Бабалар сөзінің» бәрін мы­сал­ға алмай-ақ, халқымызға кең та­ра­ған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мен «Қобыланды батыр» жырларын ауыз әдебиетінің жоғарыдағы қ­ағидасымен саралап көрейін.
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры 2009 жылы шыққан 54-том­да беріліпті. Ғылыми түсініктемеге қа­рағанда, жыр 1878 жылдан бері бел­гілі көрінеді. Бұл жырдың одан бұ­рын да, кейін де ауызша айтылып келгеніне өз басым күмән кел­­­тірмеймін. Бұл жырды ауыз әде­биетіне жатқызуға болатын шы­ғар деп ойлаймын. Алайда, жыр­дың Қазан қаласында сегіз рет ба­сылған осы нұсқасы мен Жанақ ақын жырлаған нұсқасын бір топ­қа, яғни бір категорияға жатқызып қарауды ғылымның кемістігі санаймын. Неге дейсіз ғой?
Өйткені, Қазанда сегіз рет басылған жырдың авторы белгісіз және ел арасына ауызша айтылып таралған. Ал Жанақ нұсқасы – ел арасына ең кең тараған нұсқа. Ол да ел арасына ауызша тараған. Алайда бұл жыр ғылымда неге «Жанақ нұсқасы» деп аталады? Себебі оны Жанақ ақын жырлаған. Былайша айтқанда, бұл нұсқаның авторы – Жанақ. Өйткені, Жанақ ақын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын әлдекімнен жаттап алып айтып отырған жоқ, әлдекімнен естігені бойынша жаңалап, өз өлеңімен айтып отыр. Және ол мұны суырыпсалып шығарған шығар деп ойлаймын, алайда оның арабша хат тануы да мүмкін деп санаймын. Суырыпсалып па, жазып па, қалай шығарса да, ол енді жырдың авторы емегенде несі? Жоғарыдағы қағида бойынша, ауыз әдебиетінің авторы белгісіз болуы керек дегенді басшылыққа алған біздің ғалымдар «авторы» дегенді «нұсқасы» дегенмен алмас­тырып отырған болу керек.
Ел аузында айтылып жүрген аңыз әңгіме бойынша Сәбит Мұ­қанов «Сұлушаш», Иса Байзақов «Ақ­­бөпе» дастанын жазды. Жа­нақтың олардан қандай айырмасы бар? Бір айырмасы: Жанақ жырды суырыпсалып айтқан болу керек, ал Сәбит пен Иса жазып шы­ғарды. Екінші айырмасы: Жа­нақтың суырыпсалып айт­қанын өзгелер жаттап алды да, айтып жүрді, ал Сәбең мен Исаның жазғанын хат білетін бәріміз оқыдық.
Сонда, аға, авторы белгісіз ма­қал-мәтел, ертегі, қара өлең, жұм­бақ пен жаңылтпаштардың қасына апарып бәленбай нұсқасы бар «Қо­зы Көрпеш – Баян сұлуды», «Қыз Жібекті», «Алпамыс батырды», «Қо­быланды батыр» мен «Ер Тар­ғынды», тағы басқаларын ауыз әде­биетінің бір тобына тоғыта сал­ғанымыз ғылыми саралаудың, жік­теудің, топтаудың, ажыратудың ша­лалығы емес пе? Авторы белгісіз шы­ғарма мен авторы белгілі шы­ғармалардың бір-бірінен еш айырмасы жоқтай-ақ жалпылай ауыз әдебиетіне жатқыза салуымыз өз әдебиетіміздің өзгешелігін ескермеу, бәлкім, білмеу емес пе?
Тіпті басқа жырды мысалға тарт­пай-ақ қояйын, өз замандасымыз Шәкір Әбенов «Қозы Көрпеш – Баян сұлуды» өзінше жазып жыр­лады, бірақ құдай сақтап, оны ауыз әдебиетінің үлгісіне жат­қыз­бадық. Бірақ шындап келгенде, Жанақ пен Шәкірдің автор­лы­ғында қандай айырмашылық бар?
Шәкір Әбенов автор болғанда, Жанақ неге авторлыққа жарамайды?
Біз ескермей келген, алайда ес­ке­руге тиіс тағы бір гәп бар, аға. «Жа­нақ нұсқасы» ғой хатқа түскен­ше ел арасына ауызша таралып кет­ті, сондықтан оны ауыз әдебиеті деу­ге қақымыз бар. Ал енді осы жы­р­дың Мәшһүр Жүсіп жырлаған «нұсқасын» да ауыз әдебиетіне жатқыза салғанымыз қалай болады? Мәшекең – жазба ақын, суырыпсалма емес. Оның жырын өз­ге­лер ауызша жаттап алып емес, жаз­баша көшіріп алып қана тарата алмас па? Және ол нұсқа 1964 жы­лы ғана Ленинград мұрағатынан та­былыпты. Ол, меніңше, ауыз әде­биетінің нұсқасы емес, Мәше­кең­нің төл шығармасына жатуға тиіс. Солай емес пе, аға?
Әлде мен ауыз әдебиетінің әл­дебір жағдайын ескермей отырмын ба?
Осындай авторы белгілі «нұс­қа­ларды» жоғарыдағы қағидамен бір қораға тоғыта берсек, біздің ауыз әдебиетіміз жүз том емес, әл­денеше жүз том болады.
«Бабалар сөзінің» 55-томына да «Қо­зы Көрпештің» өзге «нұсқа­лары» еніпті. 35, 36, 37-томға енген «Қобыланды батыр» жырының да жай-күйі осындай. Мұнда да
К.Ела­манов өзі жырлаған «Қобы­лан­дыға» өзі автор бола алмапты.
Жоғарыдағы қағида бойынша, ай­тыс та ауыз әдебиетіне жатады. Әри­не, қолма-қол суырыпсалып айт­қандықтан, елге ауызша айту ар­қылы тарағандықтан, солай атау орын­ды да шығар, бірақ аға, «ана­ның нұсқасы», «мынаның нұсқасы» де­ген дағды мұнда да айтыстың ие­сін анықтауға кесірін тигізіп ке­ле жатыр.
Мәселен, мен өз басым «Әсет пен Ырысжанның айтысы» дегенді өмір­де болған айтыс деп түсін­бей­мін. Ол – қисса, жыр жанры­ның бір түрі. Ол айтыс – Әсеттің өзі шы­ғарған қиссасы. Яғни оның ав­торы – Әсет. Ырысжан деген ақын қыз қазақта болған емес. Ұлбикенің айтыстары мен бұл айтыстың арасы жер мен көктей. Бірақ біздің ғы­лым екі айтысты да бір үлгіге жат­қызып келеді.
Ал енді «Біржан мен Сараның ай­тысын» мүлде ауыз әдебиетіне жат­пайды деп санаймын. Біржан­ның Жетісуға келгені, Сараны ауылдастары мен атқамінерлерінің Бір­жанмен айтысуға көндіргені – бәрі рас. Бірақ ол айтысты ешкім жаттап ала қоймаған және айтып та жүрмеген. Бәрінің жаттап алып айтып жүргені – Жүсіпбек Шай­хыс­ламұлының жазған қиссасы. Сон­дықтан біз оқып жүрген «Бір­жан – Сара айтысы» – ауыз әде­бие­тінің Жүсіпбек «нұсқасы» емес, Са­раның өз аузынан естіген оқиға бойынша Жүсіпбектің өзі жазып шық­қан қиссасы.
Біз, жалпы, Жүсіпбекке өте обал жасап жүрміз. Есіңізде болар, бір кезде оны «ұрлықшы», «Қыз Жі­бекті» мен шығардым дейді ұял­май-қызармай деп те сөктік. Ғы­лымның даму кезеңдерінде ондай артық-кем айтылып кететін пікір болып жатады, дегенмен дами келе ғы­лым өз ағаттығын өзі түзеуі де тиіс. Бүгінгі дамыған ғылыми көз­қа­расқа салсақ, Жүсіпбектің айт­қаны – шындық: «Қыз Жібектің» біз сүйсіне оқып жүрген нұсқасын жыр­лаған, яғни «нұсқасын» жаттап жет­кізген емес, өзінше жазып шық­қан авторы – Жүсіпбек Шай­хыс­ламұлы. Оған көз жеткізу үшін, ол жариялаған «Қыз Жібекті» қай­та оқу қажет.
«Қыз Жібекті» алғаш жырға ай­­налдырған Сегіз сері екенін оның шәкірті Жаяу Мұса да, Сегіз сері­нің немере інісі Сапарғали да, Са­парғалимен дос болған Нұржан Нау­шабаев та айтады. Сегіз серінің әйелі Ырысбике «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын Сегіз сері екі нұс­­қада екі мәрте жырлаған дей­ді.
Менің ойымша, орыс әде­бие­тін­де де, бізде де бар ертегілерді, тағы басқаларды ауыз әдебиетіне жат­қызғанымыз жөн-ақ. Ал бұл қағиданың аясына сыя қоймайтын, иесі белгілі, яғни суырыпсалып айтатын ақындардың халыққа ауыз­ша айтылу арқылы жететін шы­ғармаларын да ауыз әдебиетіне жат­қызғанымыз ақиқатқа қайшы ке­ле ме, келмей ме? Оларды біз бү­гін­ге дейін «халық ақынының шы­ғармасы», «халық композиторы­ның» немесе «халық сазгерінің шы­ғармасы» деп, ал оның иелерін «ха­лық  ақыны», «халық композито­ры» немесе «халық сазгері» деп кел­дік емес пе?
Ал егер халық ақындарының шы­ғармаларын ауыз әдебиетіне жат­қызбасақ, ол жазба әдебиетке де жатпайды, сонда ол анаған да, мы­наған да жатпайтын қандай әде­биет болады?
Сондықтан жалпы ауыз әде­бие­тін «халық ауыз әдебиеті» және «ха­лық ақындарының ауыз әде­бие­ті» деп екі топқа бөліп қарасақ, қа­зақ әдебиетінің өзіне тән ерек­шелігі айқын көрініс бермес пе еді, аға?
Сонда халық ақындарының ай­тысы да, шығармалары да – бәрі ауыз әдебиетінің қазаққа ғана тән бір саласы болар еді. Өйткені, айтыс дегеніміз ауыз әдебиетінің бір жанры және иесі, яғни авторы белгілі шы­ғарма.
Егер осы тұжырым бойынша са­раласақ, онда «Қозы Көрпешті» жыр­лаған Жанақ ақын мен «Өтеген ба­тыр», «Сұраншы батырды» жыр­лаған Жамбыл ақынның ауыз әде­биетіне қатысы бірдей емес пе, аға? Ал бірдей болмаса, айырмашылығы неде?
Аға, мерейтойыңыздың қар­саңын­да өзімді ойландырып жүр­ген жағдайды ортаға салдым. Тек екеу­мізге емес, еліміздің әдебиеті мен мәдениетіне қатысты жағдай бол­ған соң өзгелер де ойлансын деп ойым­ды сізге баспасөз арқылы жол­дадым. Айып етпессіз!

Інілік құрметпен,
Бексұлтан Нұржеке-ұлы.

---

«Асылдарым»

Зейнолла ҚАБДОЛОВ,
академик

ТУМА ТАЛАНТ

Ол – нағыз әдебиетші, сөз өнерінің өз адамы. Қоспасыз. Қаламгер болғанда және жазғыш қаламгер. Оның «Асыл арналар», «Жүз жыл жырлаған жүрек», «Асыл сөздің атасы» атты мо­нографиялары – ғылыми жағынан деректі, әдеби жағынан дәйекті, аса білгірлікпен жазылған құнды кітаптар. Бұдан төрт жыл бұрын менің ғылыми кеңесшілігіммен Бішкекте докторлық диссертация қорғағанда оның білгірлігіне қазақ-қырғыз оқымыстылары түгел тәнті болды.
Профессор Жолдасбеков туған әдебиетіміздің тарихын түгендеуге айта қалғандай еңбек сіңірді. Қазақ әдебиетінің
VІІ ға­сырдан ХVІІІ ғасырға дейін мың жылдық тарихын толғай келе, оның сырлы сипаттарын ХХ ғасырдағы Жамбыл, Кенен дәстүрлерімен жіксіз жалғастыруы – ғалымның қазақ әдебиеттануына әкел­ген жаңалығы, қосқан үлесі. Мұны атап айту артық емес.