Бекболат Бекмұратұлы

– Ым-м-ымм… – Баяу тол­қын­даған қоңыр дауыстың неге кү­мілжіп, тартына беретіні түсі­нік­сіз. Қорқа ма, қорына ма, әлде бас­қа себебі бар ма, сірә, иесіне ға­на мәлім. Әйтеуір бір құпия бұғып жатқанын ыңылға ішінара тамып-тамып кететін әлсіз діріл­ден шамалау мүмкін еді. Тербелісі бір білініп, бір өшкен діріл неге әл­сін-әлсін жасырынады? Жас­қана ма? Неге? Кімнен? Діріл бірде мөлт етіп, мөлдірін сездірсе, ке­ле­сіде жүрексіне ме, бойына нәті бө­тен, қылдай қатқыл сезілетін тар­ғыл жіпшелеп кіріп, көктеп өте шы­ғады.
«Ым-мм…».
Жылағанға бергісіз осы ыңыл­да бозбаланың өзендей өз бетімен ағып жатқан өмірге деген өкпесі ме, әлде көксегеніне қолы жетпей, ша­расыздығына назалану ма, бі­лінуі қиын қобалжу бар еді. Жұм­бақ кеңістіктің бұлың-бұлыңынан әлде­кімді іздейтіні сезілді:
Ей, әппағым, әппағым,
Тауда тезек жаққаның.
СССР-ді үш айналып,
Сәуледей қыз таппадым…
Неге таба алмайды? Кедергі не? Үш айналып іздейтіндей Сәуле деген қандай қыз?
Бозбала қойшы Талаптың осы­лайша үнемі әндететінін қы­зық үшін ілесіп жүрген бала Бе­ріктен басқа ешкім естіген емес. Та­лап жұрт көзінен қымсынып, тек оңашада ғана ыңылдайды. Жат­са да, жаяу жүрсе де, атпен аяң­даса да. Неге жалықпайды? Бе­рік сұрағысы келгенімен, әдеп сақ­тап, іркіледі де, жауап із­де­гендей терең шатқалдың түбімен құл­дилаған Шамалған өзеніне қарайды. Үлкен Нардың етегіне кел­генде ені тарылып, екпіні к­ү­шейетін өзеннің екі жағында – ас­панмен таласып, асқар шыңдарды көзден тасалайтын алып жоталар. Ештеңе айтпайды, үнсіз. Күн­шы­ғыс қия беткейге шашырай жайыл­ған қойдың біраздан кейін қар­қыны бәсеңдейтінін біліп, екеуі де бәлендей алаңдамайды.
Етектегі күреңселі саздың ше­ті­не жуан қара қасқа ат пен жуас тор құнанды тұсап жіберген Талап көңілі жайланып, «бергел» деп, Берікті шақырып алады. Үйден ала шыққан сырмалы дәу күпәй­кені ат тізесінен асатын көк шал­ғын­ның үстіне үйіре лақтырып тас­тайды. Бүгілсе де, бүк түспей, жұ­қарған ескі, қарасұр күпәйкені кө­теріп иіле қалған қалың шал­ғынды жапырып, алдымен Талап жата кетеді. Бір шетіне Берік жай­ғасады. Тап осы бүгін фабрикадан жасап шығарғандай жап-жаңа, көк­пеңбек аспанға сүйсіне қарап жа­тады: «Берік, ақ түбіт шәлі се­кіл­ді бұлттарға қарашы. Ішқайда кетпей кідіріп, бізді бақылап тұрғандай, ә! Кейбірінің шеті іріп кет­кендей селдір, әне жері шұрқ тесік. Ортасы шуда-шуда. Анау­сы­ның ортасы селдір, шеті бұйра-бұйра, қалың. Онысы нес? Қызық  ій өзі» Сосын жауап күтпей ыңылдап, өлең айтуға кіріседі:
Ей, әппағым, әппағым,
Тауда тезек жаққаның…
Берік жайлауға келгелі жарты ай­дың о жақ, бұ жағы. Еститіні – ыл­ғи осы өлең. Өзінен жеті жас үл­кен болса да, оған «сен» деп, ер­кін сөйлейді. Кішкентай баланың өзіне «сен» дегенін Талап қызық кө­ріп, сұрағына жауап беруден жа­лықпайды.
– Талап, айтып жатқан әніңнің аты қандай?
– Аты ма? Талап әдеттегідей ас­тыңғы ернін жымыра тістең­кі­реп, қайта жібереді де, тілінің ұшы­­мен «шырт» дегізіп, таңдайын қа­­ғады: – Аты көп қой, қайсысын ай­­тайын?
– Бір әннің аты біреу-ақ болмай ма?
– Бір-ақ аты бар әндер бықып жа­­тыр. Менікі сияқты аты көп ән іш­кімде жоқ. Қарап жатқанша, тың­дап жат.
Ақша бұлттардан көз айырмай, шалқалап жайбарақат жатқан қал­пы жеңіл күрсініп алады. Сосын күнде айтса да, сөзі бір өз­гер­мейтін, бірақ әуені күніне қыруар құ­былатын әнін ыңылдай бастайды:
Ей, әппағым, әппағым…
Айтқан сайын әуен бітудің ор­нына жаңғырып, жаңара береді. Қа­зіргі айтқаны келесі сәтте бас­қа­ша аунап түседі. Ырғақтары да құ­­былмалы. Бірде тез-тез ұшырт­са, келесіде жайлап жылжытады. Оның бәрі Талаптың көңіл құ­бы­лына байланысты. Күпәйкеге жаңа­дан жатқан, әлі сергек кезінде әуен де лыпып, қолдыаяққа тұр­май­ды…
Біраздан кейін күн қыз­дыр­ған­да, айнала төңіректен әлде­кім­ді іздегендей елегізіп, Талап басын кө­теріп алады. Оны көріп, Берік те отырады. Қойға алаңдайтын еш­теңе жоқ, бырдай боп жатыр.
Көгілдір аспан асты – сонау ақ қар, көк мұз басқан шыңдардан бастап, көз ұшындағы байтақ да­лаға дейін түгелдей тұтасқан жасыл әлем. Анау жотадан иттің жал­қауланып үргені, Бұрған жақ­тағы шабындықты қорып, айнала­сына шүйіле қарап алғасын, басқа жаққа қиялап кетіп бара жатқан қорықшы тып-тыныш ұйып тұр­ған жасыл әлемде тіршілік барын еске салады. Төменде – сарылдап жатқан өзеннің жоғарғы тұсын­дағы құлама жартастар түксиіп ал­ған. Үлкен Нардың өзен жағы мен кеуде тұсында қарайған қорым тастар бәз-баяғы үнсіз, қыбырсыз қалпы. Қарай-қарай жалыққанда, өзеннің бойымен өрлеп, жоғары қарай қыдырған көзге шатқалдың түу сонау төрінен арыда асқақтаған алып шыңдардың ұшар басы мен­мұндалайды. Шіркін-ай, осынау әлем­де ақ көйлекті Сәуле ақ кө­гер­шіндей қалықтап келе жатса, қандай жарасар еді!
Аппақ шыңдар ақ жамылғы, ақ көйлекті еске түсіргенде, Талап бір сәт ыңылын тоқтатады да, әл­деқайда ойлана қарап қалады. «Һі!» деп жеңіл күрсінеді. Сәулені із­де­гендей көзі жасыл салқар дү­ниені – жерге жабыса жатып алып, ұйып тыңдаған тастарды, мүлгіген шоқ-шоқ қарағайларды, ойға шомған өркеш-өркеш тау жоталарын аралап, ақ сүңгі шың­дарды шарлайды, бірақ таба ал­май­ды. Ыңыл қайта жалғасады. Әт­тең, ақ көйлекті қыз көрінбейді, мұ­нарға айналып кетеді. Не жо­ғалмайды, не табылмайды.
Талап сағынудан шаршамайды. Шаршаса, өліп қалатын сы­қылды. Берік сол сағынышты іш­тей түйсінетін тәрізді, алайда не­ге сағына беретінін түсіне ал­май­ды.
– Талап, шыныңды айтшы, бұл әннің бәрі – кімдікі?
– «Кімдікісі» нес? Біразы –  бас­қа­лардікі, аттарын ұмытып қал­дым. Біразы – менікі… – Талап өзі­мен-өзі жатқан күйі қиялдап, төң­керілген көк күмбезіне қы­зы­ғады. – Мен айтатын әндер кө-ө-п, бірақ соны ішкім білмейді сенен басқа. Әттең, оқи алмай қалдым. Әкем 1943 жылы соғысқа кеткенде, мен іште қалған бала екем. Ке­лесі жылы ауа жұтыппын. Әкем қиян-кескі шайқаста қаза тапты. Мен үшінші класқа көш­кен­де, ауырып шешем өлді. Туыс­тардың үйін­де үшінші мен төр­тін­шіні бі­тірген соң, өстіп жұмысқа шығып кет­тім. Содан бері әркім­нің үйінде қой бағып жүрмін. – Өмірбаянын ешкім сұрамаса да, өзінен-өзі айтып, көңілі толмайтын қазіргі тір­лігі үшін ақталудың қамын жа­са­ғандай. Сосын томсарып, үнде­мей қалады.
– Ары қарай оқымадың ба?
– Кім оқытады мені?! Қой ба­ғу­ға адам жетпей жататынын біл­меу­ші ме ең? Өстіп ылғи жұмысқа са­лып қояды. Міне, екі жыл сенің әкең­нің помшабанымын1. Туыс­пыз ғой біз. Жетінші атамыз қосы­ла­ды. Әкең жаман адам болса, мен сен­дерге келмес едім. Осында кел­гелі бері жағдайым жақсы.
– Жақсы болса, енді оқуға бар­май­сың ба?
– Төрт класпен ешқайда оқуға ал­­майды. Оның өзін жөнді оқи ал­­­мадым. Қанша туыс болса да, бі­­реу­­дің үйінде жатып, жөнді оқи ал­­майсың. – Талап қолын бір сіл­тейді. – Ә, қойшы соны.
Ыңылын қайта жалғас­ты­ра­ды:
…С-С-С-Р-ді үш айналып,
Сәуледей қыз таппады-е-е-м…
Берік тып-тыныш тыңдап оты­ру­ға шыдамайды. Тағы да сұ­рай бастайды:
– Айтпақшы, Сәуле деген кім? Анау біздің ауылдағы ұзын, сары қыз ба?
– Иә, сол, – дейді Талап ұрлы­ғы­ның үстінен шығып қалғандай бе­ті бір ду етіп. – Оның да әкесі со­ғыста өлген. Қазір жалғыз ше­ше­сінің қасында. Екеуміз де келі­сіп тұрған жоқпыз. – Талаптың қа­бағы шытылып, даусы сәл бұзы­лып шыққанын аңғармаған Бе­рік:
– А-а-а, – деді зауықсыз. – Сөз­де­рі басқа әндер де бар емес пе, со­ны айтшы.
– Е, жәрәйд. – Бір сәт босаң­сы­ғанына ұялған Талап басқа бір дү­ниеде жүргендей қалпынан сер­гіп, бойын жинап үлгірді. – Бас­қа­сын қайтейін деп ең? Мен көп өлең білмеймін. Маған осы біл­ге­нім де жетеді.
Иығымен аспанды көтергендей ас­қақтаған алып тау – Үлкен Нар­ға, шатқалдың төр жағында басына ақша бұлттар оралған ақ сүңгі, тә­каппар найза шыңдарға көз жі­беріп, қой тасты қомсынып, үй­тас­қа ырғып шығып алады. Ес­керт­кіш сияқты сол қолын кө­­кі­регіне қойып, оң қолын алға со­за әндетіп тұрған Талап осындай сәтте өзін әйгілі әнші Ермек Серкебаев се­кілді сезінеді.
– Күнде осылай өлең айта бе­ре­сің бе? – Беріктің шынымен-ақ жа­ны ашиды. – Үйленбейсің бе одан да?
– Кімге?
– Сәулеге.
– Қалай үйленем? Әлі он сегіз­ге толғам жоқ. Он сегізге толмай үй­ленсек, соттап жіберетін шығар. Үл­кен кісілер сөйдейді. Той жасай­тын ақшам қайсы? Тұратын үйім қайсы?
– Сонда немене, үйленбей жүре бе­ресің бе?
– Алдымен әскерге барып ке­лейін. Былтыр матрос боп келген кім бар ғой әлгі… Әлдибек ше! Сол құ­сап, біраз күн қазақшаны ұмыт­қансып, орысша қиқулаймын. Ауыл­дың бәрі таңдайын қағады. «Ой, мына жаман Талапты қара­шы-ей! Орысшасы ойнап тұр. Үш-ақ жылда… қалай, ә! Адам болды де­ген осы. Мінеки, Сәбет армиясы қан­дай! Әлемдегі ең күшті армиядан келгесін, мына біздің құйттай ауылды менсінбей, бір күні кетіп қалады-ау» демей ме бәрі қызығып. Со­сын қылжақты қойып, қай­тадан қазақшаммен заулап жүрем. «Бәсе, бәсе!» деп, ауылдың ақса­қал­дары тағы да риза.
Олардың мақтауы совхоздың дер­ектіріне жетеді. Дәу, семіз де­рек­тір Пәлекөп2 алғашында, әри­не, сене қоймайды. Елдің бәрі мақ­тап жүрген соң, ойланып қала­ды. Әй, көп­ке шыдамайды-ау. Ақырында қа­дірімді біліп, арнайы адам жі­беріп, шақырады: «Маладес, Талап, по-рұскій қарашо ызнайыш. Ка­хой работа нада, базми», – дейді. Сонда мен мала­ка­бозды3 сұраймын. Мына Үшқоңырдан төске сүт тасимын сонымен.
– Шопырбай малакабозын бе­ре ме?
– Бермесе қойсын. Ондай мә­ши­не сапқозда бірнешеу деп есті­гем. Біреуін маған бермегенде, кім­ге береді? Әскерден жаңа кел­дім, орысша білем. Солай, бала! – Талап сұқ саусағын әуелетіп, көк­ке көтереді. – Айтпақшы, бі­ліп жүр, Шопырбайдың шын аты – Шопанбай. Әскерден келе сап, шопыр болды. Сосын жолдастары қалжыңдап, «Шопырбай» деп атап кетті. Хех, хех, хех… – Талап кү­­ліп алды. – Мені кім дер екен? Мей­лі, не десе, о десін, маған бәрі­бір. Мәшине берсе, жетеді. О-о-й, шіркі-е-н, сосын Сәулеге үйленем ғой. Балаларымды құшақтап, маңдайынан иіскеймін. Хұрыш­шоб айтқан камұунійзімде 1980 жы­лы шалқы-е-п жатамыз…Тезі­рек жет­сек екен соған. Айтпақшы, Сәу­ле ұл туса, тұңғышыма «Берік» деп, сенің атыңды қоямын.
Берік аяқ астынан туа салған өзі аттас сәбиден ұялғандай төмен қарайды. Оның ұялғанын қы­зық­тап, жымия күліп алған Талап тағы да ыңылына кіріседі. Сөйтіп отыр­ғанда бір кезде:
– Оу, қой қайда? – Бағанадан бері әрнені еске алудан жалықпай, көк пен жердің арасында қиялы­мен ләйліп, жайбарақат отырған Талап орнынан атып тұрды.
Тұштаңдаған мазасыз ешкілер биік қияның орта тұсынан асып, не­ге екені белгісіз, жүре оттап ба­ра­ды. Мына қарқынмен көп ұза­май, жотаның арғы жағындағы «Ай­ғайтасқа» кетсе, қойлар да жал­маңдап, соңынан шұбап беруі мүм­кін. Ол жаққа кетті дегенше, та­лайынан айрылдым дей бер.
– Берік, жүгір! Анау пысықтар­ды төменге қарай қайыр! – деп, Та­лап айғайлап жіберді. – Ана жақ­та қойбүлдірген бар, енді пісе бас­тады. Таптап кетпесін.
Биікке ойнап өрмелеген еш­кі­лер қайыру бергісі келмейді, одырайып қарап-қарап алып, ерегіс­кен­дей қашқақтайды. Әне-міне де­генше, әрмен қарай қиялап ке­теді. Соларға жетем деп, шаршап-шал­дығып, ит әуреге түспей, тө­мен­де тұрып-ақ қайырғысы келген Бе­рік айқай салды:
– Қайт, төменге, қайт. Шайт, шайт!
Жаңа көк шөпке аяғы тайып құлағанда, білегін шеңгел тырнап кет­кен. Түйежапырақтың ба, ат­құ­лақтың ба, жұғып қалған жа­сыл­тым, қышқыл сөлі ашытып жі­берді. Жыны ұстап, шалғынның ана жерінен де, мына жерінен де шодырайып-шодырайып шығып тұрған қойтас, серек тастардың ара­сынан ұсақ малта тастарды тауып алып, бар күшімен лақтыр­ды:
– Ә-әй, былай қарай қайтың­дар. Қайт деймін!
Бірақ қанша құлаштағанымен, зау биіктегі ешкілерге жеткізе ал­ма­ды.
Төтелеп тартайын десе, шеп құр­ған шеңгелдер жайыла өсіп, қа­п­тап кетіпті. Тікендері тікірейіп, тірі жанды жолатар емес. Шабуыл­ға дайындығын білдір­гендей, бірі күмпиіп, бірі күдірейіп жатқан алып бүйілердің ұйып тұрған ордасы тәрізді үркітеді. Не оңға, не солға ойысып, шеңгелдің етегіне тө­мендегеннен кейін, айнала ора­ғытып өтіп, анау кеуде тұстан етек­­ке қарай қиғаштап созылып жат­қан көлденең соқпаққа жете­сің. Сонымен анау өңкиген пілтас­қа дейін ырсылдап барып, қай­тару­дан басқа лаж жоқ.
Баланың тырмысқанына көңі­лі толмаған Талап дызығып, айғай сал­ды:
– Берік, жүгірсеңші тез. Анау жо­ғарғы қапталға жіберме. Алдымен анау екі серкені қайыр.
Мұндай бөгенайы бөлек, ірі сер­келер осы Үшқоңыр жайлауына келген қойшылардың ешқай­сы­сында жоқ. Көргендердің бар­лы­ғы еріксіз бөгеліп, таңдайын қа­ғады. Сарытауқұм мен Сор­бұлақ­тың арасындағы сарғайған құла түзден Үшқоңырдағы жұмақ­тай көк жайлауға көшудің өзі – бір хикая, талай жылғы әңгімеге тамызық. Тауға бет алып, Күрті, Ақсай мен Шамалған сияқты өзен­дерден өткен ары-беріде бар­лық отардың алдында – Талап іш­тей мақтан ететін осы екі серке. Ақ­сай өзенін жағалап, Елтай ауы­лының тұсынан өтіп бара жат­қан­да, таныс-туыстар, бала-шаға демей, жапырлап жүгіреді.
Әнеугүні солармен бірге Сәуле де келіп, серкелерге таң қалған. «Қан­дай дә-ә-у! Сүзбей ме?», – деді жа­қындауға жүрексініп.
– Теке емес қой, – деді Талап жы­миып. – Серкелер жуасырақ.
– Мініп алса, көтеретін шы­ғар? – Сәуле қызықсынғанын жа­сы­ра алмады.
– Жіп-жіңішке қызды көтер­месе, мұндай серке не үшін керек? Мінесің бе, кел. Қазір ұстайын. – Та­лап құрығын оңтайлай берді.
– Жо-оқ, жо-оқ, шайыр мен кі­рә­ліннің иісі мүңкіп тұр ғой. Көй­легіме сіңіп қалады. – Сәуле сың­қылдап күлді. – Бұрын мұндай үлкен серке көрмеген соң, келгенім ғой. Анау кішкентай балалар айта бер­гесін, көрейін деп асықтым.
Талап Сәуленің қыз басымен жі­гітті әдейі іздеп келгендей бо­л­ға­нына ұялып, өзінше себеп тап­қа­нын сезді. Іштей масаттанып, қат­ты қуанып қалғанын айтуға ұя­лып, беті дуылдады. Бір жақ­сы­сы – Сәуле мұның көкейіндегісін ай­туға мүдіріп тұрғанын аңда­ма­ған секілді. Әлде іші сезсе де, біл­дірмей тұр ма, кім білсін. Алды-ар­­тындағы қойшылар анадай жер­де жүрсе де, естіп қалардай жү­регі лүпілдеп, ештеңе дей алмады. Сәлден кейін қыздың бұл ара­дан ұзап кететінін іші сезіп-ақ тұр­ғанымен, сөзді қалай бастарын біл­мей, қиналыңқырады. Ақыры тәуе­кел етті:
– Не істейін деп жүрсің, Сәуле? – деді қыздың алдағы уақытқа қан­дай жоспары барын білгісі кел­гендей.
– Оқуға түсе алмай қалдым. Пер­меге барып, сауыншы болатын шығармын, – деді Сәуле жүзін тө­­мен салып. Қыздың өзіне бола келіп тұрғанын, басқа да бірдеңе айт­қысы барын, бірақ қалай жет­кізерін білмей қысылып, дағ­дар­ғанын бір қызарып, бір бозарған жүзінен аңғарған Талап оның көңі­­лін аулап, жұбататындай еш­теңе дей алмады.
– Сауыншыға алса, жақсы… – Сәулеге жағатын бір ауыз сөз айт­қысы келіп еді. Аты-жөні жоқ, не айтарын білмей сасқалақта­ған­да, аузына іліккені осы болды. Қы­зығы сол, ары қарай тілі қалай ше­шілгенін өзі де байқамады. – Жай­лауға кетіп барамыз. Сиыр пер­ме «Айғайтасқа» шығады жыл сайын. Біз Шамалғанның бойында, Бұрғанның қарсы жағында жатамыз. Қойды Айғайтас жаққа, Ша­малғанның күнгейіне жаямыз. Ар жағы сендерге жақын ғой. Сон­да көреді екенбіз…
«Бір-бірімізді» деген сөз кө­мейінде тығылып қалды.
– Бірақ … – Сәуле күмілжіді. – Адам толық дейді. Сауыншыға алмай қойса, не істерімді білмей­мін.
Талап қабағын түйіп, ойланып қал­ды. Он сегізге толуға біраз бар. Үй­ленейік деп айтатын жер бұл емес. Сәуле ауырлаған кірпіктерін кө­тере алмады, үндемей жабырқап тұр.
– Атқа мінгізер ем, әзірге атым жоқ. Жайлаудан қайтқанда, мына серкелер жұнттай боп семіреді. Дайын­далып күтіп тұр. Қайсысын қаласаң, соған мінгізейін. Ақсай­дың жағасымен әйда кеп шапқы­лайс­ың.
Мұңайып тұрған Сәуле әзілді бір­ден ұғып, қабағын көтеріп еді, кө­зінде көңілді сәулелер ойна­қы­ланып, тұнған мұңды шайып жі­берді:
– Тала-а-п, – деді даусын сың­ғыр­лата созып. – Әлі балалығың қал­мапты ғой. Серкеңнің сақалын жел­пілдетіп, желіп келе жатсам, ел­дің бәрі «сойталдай қызды қа­ра» деп күлмей ме?
Өзімен түйдей жасты қыздың «балалығың қалмапты ғой» дегені өзін баласынғандай сезілді ме, әрі на­мыстанып, әрі ұялған Талап не дерін білмей, Ақсайды кешіп, са­қалдарынан су сорғалаған серкелерге қарады. Қарады да, қуанып кетті:
– Күлсе, күле берсін. Қазақта сер­ке мініп шапқан бірінші қыз сен боласың.
– Ха-ха-ха! – Сәуле күліп жі­бер­ді. Бірдеңе деуге үлгірмеді. Арт жақтан қойшылардың айқайы ес­тіл­­ді:
– Әй, Талап, алдыңдағылар ке­­тіп қалды, нағып тұрсың? Айда­саң­­шы.
– Әй, қойлар су ішіп болды ғой, жүрсеңші енді. Болмаса, былай тұр.
Ақсайдың бойымен өрлемесе, бас­­қа кең жол жоқ. Екі жағында – ауылдар немесе жайқалған егін, бақшалар, саяжайлар. Амалсыздан отарлар бірінің соңынан бірі ілесуге мәжбүр.
– Мен кеттім. Қош бол! – деген Сәу­ленің күлкісі кілт тыйылды. Жұм­­бақ мұң тұнған көздері боталап қарап тұрды да, қынжылғандай астыңғы ернін тістеп, жүгіре жө­нел­ді.
Арқасында қос бұрымы бұл­ғаң­дап, бір-бірімен ойнап еркелеп ба­рады. Жуыла-жуыла ескіріп, бояуы оңа бастаған қызыл гүлді ақ көй­легінің етегі желбіреп, жел соқ­­­тырып бара жатқан сәті өл­ген­ше өшпейтін сурет секілді Та­лап­тың көңілінде мәңгілікке сақ­таулы. Сол суретке Талап күнде тел­­­міреді, қараудан бір жалық­пай­­ды. Ішіне сыйғыза алмай, Сәу­ленің суретін Алатаудың анау ап­пақ шыңдарының ұшар басына іліп, еңлік гүлмен жиектейді. Одан беріде аспанды дәл ортасынан тіреп, жерге түсірмей көтеріп тұрған Үлкен Нардың ертектегідей таңғажайып пілжон жотасына қоя­ды. Айналадағы жасыл әлемге әр беріп, бірден көз тартатын қы­зыл, сары, көк түсті неше алуан гүл­­­дердің арасынан Сәуле күлім­сірейді. Қалың шөпке шалқалап жата кетсе, аспанда өзіне қарап, қиып кете алмай тұрған ақша бұлт­­­­тың ортасынан тағы да Сәу­ле­­нің мөлдіреген бейнесін көре­ді.
Сол суретті Берік те көретін сияқ­ты. Сәуле Талаптың үйінде құй­­мақ, бәліш пісіріп, әдемі тә­лең­кеге салып, екеуінің алдына жыл­жытады. Беріктің кекілінен си­­пап, «ойнатып келші» деп, тәй-тәй басқан сәби Берікті жетектетіп жібереді. Былдырлаған сәби жүр­гісі келеді, айналасына қарап, таң­­­данады… «Екі Берік комму­низм­­ге бара жатыр. Бізді де ала кет­­сеңдерші», – деп Сәуле сың­ғыр­лайды.
Күн қызғаннан кейін тау ішін­де көлкіп тұрған көк мұнар көм­кер­ген Сәуленің күлімсіреген әде­­мі суреті күлің-күлің етіп, екеуін де үнемі шақырады. Талап күл­­лі дүниені ұмытады, еріксіз ыңыл­­дайды.
Ей, әппағым, әппағы-ем,
Тауда тезек жаққаны-ең.
СССР-ді үш айналып,
Сәуледей қыз таппады-ы-ем-а-а-ай…
Қанша рет қайталағанын біл­ме­ді, бір уақытта Сәуленің сөзі есі­не түсті: «Балалығың қалмапты ғо-о-й…».
Талап еріксіз күлімсіреді: «Қа­рай гөр. Мені баласынады-ій өзі! Еһ, Сәуле, жасым жетпегесін, ды­мым құрып жүргенін сен, әрине, біл­мейсің. Егер сол кездескенде, «үй­ленейік» деп ұсыныс жасасам, таң­қалып, шалқаңнан түсе жаздар едің, әуелім. Шыдай тұршы кіш­кене. Әскерге барып кеп, жұмысқа тұрайын. Тойға ақша жинайын. Үс­тіңдегідей ескі көйлек емес, су жаңа ақ көйлек кигізейін. Сосын екеу­­міз дүниедегі ең бақытты адам­дардың қатарына қосыламыз. Бұл ойымды сен білмейсің, соңыра айтармын».
Ойға кеткен Талап біреу жеңі­нен ақырын тартқанда барып, селт етті:
– Өй, сен, қашан кеп қалдың? Қай­тардың ба? – Қияға көз жі­бе­ріп, ешкілердің төмен беттегенін көр­гесін, көңілі жайланды. – Жа­рай­сың.
Беріктің не дерін білмей, мү­діріп тұрып қалғанын енді бай­қа­ды. Кекілі ұйпа-тұйпа, үндемейді. Екі иінінен дем алып тұр:
– Не болды, біреу қуды ма? – Қайып­тан тайып, кеп қалған қас­қыр, әлде құтырған ит немесе ада­сып жүрген аюдан қорқып қал­ды ма деп ойлап, қияны дереу көз­бен шолып шыққанда, алыс­тап кеткен салт аттыны көрді:
– Не болды? Анау кетіп бара жатқан кісі бірдеңе деді ме саған? Тиіс­ті ме? Айтсаңшы.– Көзі оттай жа­нып, қамшысын білемдеп, тұ­сау­­лы атқа беттемекке ыңғай­лан­ды.
Берік не айтарын білмей, сі­лейіп тұрып қалды. Ұмсынып, сөй­л­егісі келеді, бірақ сөйлей ал­май­ды. Жаудыраған көз шарасы үл­кейіп, жылағысы келетін тәріз­ді, жылай алмайды. Айдың, күн­нің аманында қараптан-қарап тұ­рып, неге тартынғаны түсініксіз. Көз­дері атыздай болып, Талапқа қа­рап, серейіп тұрды да қойды. Еш­теңеге түсіне алмай шошыған Та­лап сіресіп тұрған баланы қап­сыра құшақтады:
– Қорықпа! Мен тұрғанда, еш­теңеден қорықпа. Айтшы, не бол­ды? Не болды деймін. Біреу тиісті ме?
Беріктің үрке қараған көз­де­рі­нен үрей ме, жалыныш па, әлде тұң­ғиық ызалы мұң ба, адам тү­сінуі қиын жұмбақтың елесін се­зін­ген Талап еріксіз тіксінді.
– Айтшы, Берік, не болды? – Жалынғандай ақырын өтінді.
– Анау кісі, – Берік тұншыға әрең сөйледі, – «көкеңе айта сал. Ауылда осы сенбіде – той. Соған келсін», – деді.
– Е-е, сол ма? – Талаптың көңі­лі жайланып, «уһ» деді.
– Шопырбайдың тойы. Сәу­леге үйленеді екен…
– Не?! Не-е?.. – Талап қақ маң­дайдан біреу шоқпармен салып жібергендей, шалқалай ше­гін­шектеп, тәлтіректеп кетті. Бе­ріктің бала болса да, бұған сон­­шалықты жаны ашып келге­нін, қаралы хабар секілді сұмдық шындықты естіртуге жүрегі дауаламай күйзелгенін, осы сәтке дейін ешкім де «адам екен-ау!» деп еле­меген Талапты аға, дос тәрізді жа­қын тартқанын, ет-жүрегі ел­жіреп, іштей азаптанып тұрғанын қас-қағымда түйсініп үлгірді. – Сәуле ме? Шын ба?..
Оның әп-сәтте  адам танығы­сыз өз­герген әлемтапырық түріне қа­рап тұруға шыдамай, Берік теріс айналды. Кенет арт жағынан аза бойыңды қаза қылатын, боздаған зарлы дауыс естілгендей. Лезде пай­да болған дауыс мың жылғы шерін айтып шағынғандай, тұла бойын шымырлатып жіберді. Еріксіз артына бұрылды. Бекер бұрылыпты, боздаған дауыстың тірі иесін таба алмады. Бекер бұ­рылыпты, шіміріккені сонша, сес­кенуге шамасы келмей, қал­шиып қатты да қалды.
Көз алдында – күнде көріп жүр­ген қарапайым, тірі бозбала Та­лап емес, мүлде басқа! Құбыжық бір­деңе. Ешуақытта көрмеген, көрем деп те ойламаған, көлең­ке­ден жаралғандай бір сұмдық, тас сұл­ба. Қорқыныштың, әлде өкі­ніш­тің, әлде қайғының сұлбасы. Не­месе үшеуінің қоспасынан жа­ралған сұлба.
Шаштың орнында –  тікірейген қып-қысқа, қап-қара инелер. Қай­да қарап тұрғанын ешкім түсі­не алмайтын, түсінуге батылы да бармайтын, тесірейген тас көздер. Бұ­рын өмір нұры сәулеленіп тұра­тын көздер, қашан екені белгісіз, ағып түсіп, босаған ұяға тас мон­шақтар орнығып алған. Титтей де тір­шілік нышаны жоқ, мөлиген, үрей­лі мұнар тұмшалаған өлі көздер.
Көз шарасын айнала тізілген кірпіктері – жыпырлатып, қағып тастаған мық шегелер. Әдеттегі қоңырқай жүзі қарауытып, түтік­кен бе деп еді, жоқ, олай емес, бас­қа. Беті кәдуілгі күнге күйіп кү­реңіт­кен шырайлы бет емес, бе­зеріп кепкен, атам заманғы қа­расұр көннің тап өзі. Қан-сөл жоқ. Жақпар жартастың жасын түсіп, ұшып түскен жансыз сынығы се­кілді. Бедірейіп, көк мұздай сіре­сіп, суып қалған.
Жейдесі – бағзыда құлаған қа­ра­ғаштың қақиған қабығы. Шалбары баяғыда күн көзіне күйіп, содан бері кеуіп жатқан піл аяқ­тарының кесіндісі іспетті. Керзі етігін көлге жете алмай қаталап өл­ген қолтырауынның ыстық қақ­тап, қатып қалған, бұжыр-бұ­жыр терісі дерсің.
Ойпырмай, мынау Талап па? Ал­ла-а-ай, Алла-а, ол емес! Қай за­манда, қалай жаралғаны белгі­сіз, мызғымай, бар қайғысын іші­не жинап, жарылуға шақ тұрған, әзірге әзер шыдап мелшиген, қор­қынышты тас мүсін.
Арада қанша уақыт өтті?..
Жан баласы білмейді, білуге сірә да ешкімнің дәті шыдамас. Қан­дай жойқынның құдіреті екен, тас моншақ көздің астыңғы жие­гіне алғашқы тамшыны зор­дың күшімен әзер итеріп, екінші мөл­дір тамшы шықты. Сол бетімен төмен аунап, домаланып кетпей, не үзіліп түспей, шеге кірпіктерге бал­қыған ыстық қорғасындай ілі­ніп тұрды.
Тамшылар тырп ете алмай, тас мү­сінге айналып, іштей қан жыла­ған дәрменсіз Талаптың жан даусы емес пе екен? Расында Сәулесіз қайдағы коммунизм? Талап тағы да көп жыл зарығып күткенімен, қиялдағы бақыт – коммунизмге же­тер-жетпесі енді екіталай. Не де­ген әділетсіздік? Өмір неге осын­дай?
Бір заманда Талап атты тас қаң­қа тістеніп, сыбырлаған секіл­ді болды. Берік өмір бойы ұмыта алмайтын зіл батпан сыбыр:
«ЕНДІ КӘЙТТІМ?..».