ҚР еңбек сіңірген әртісі Меңдиярова Шәмшәгүл Мырзабекқызы 1970 жылы М.Әуезов атындағы театр жанындағы екі жылдық студияны бітіріп, актерлік құрамға қабылданды. Содан бері жарты ғасырға жуық осы театрда.

Есін білгенде, Талдықорған об­­лысы, бұрынғы Бөрлітөбе, кейін Қа­ратал ауданы «Қызыл балық» кол­хозында, Қаратал өзенінің Бал­қаш көлімен жалғасатын «Құйған» дей­тін жерде туған Шәмшәгүл ай­на­ласын, көзі жеткен және көңіліне түйе алғанның бәрін сағыныш деп қабылдаған. Сегіз айлығында өмір­ден озған әкесін аңсап, желдің гуілінен, өзеннің ағысынан, көлдің толқынынан, құмның суылынан, ағаш жапырақтарының сыбдырынан елеңдей хабар күтіп өсті. Неге екенін білмейді, әлде жиі еститін ер­тегі, батыр жырларының әсері ме, табиғат аясында үндемей ойланып жүрсе, «мен сені сағындым, көрінші, көзіме тым құрыса бір рет, келші…» деп айта берсе, әкесінің ті­ріліп келетініне сенетін. Сол се­зім, сол түйсіну Қазақстанның ең­бек сіңірген әртісі Шәмшәгүл Мең­диярова келбетінің мәнін құрап келеді. Мұңнан, сағыныштан өр­біген өмір-өнерін қатігездіктен, әді­летсіздіктен қорғай жүріп бү­гінгі белесіне жетті. Театрдағы, ки­нодағы азды-көпті рөлдерімен қа­зақ әйелінің өз үлгісіндегі фактурасын қалыптастырды. Жақында (18 қаңтар, 2017 ж.) дүниеден өткен та­лантты мүсінші Бақытжан Әлім­байұлы Әбішев екеуі Еркін есімді ұлық­ты ұл, Сәндідей тәрбиелі қыз өсіріп, немерелерінің қуанышына бөленді. Отбасының ырыс-ын­ты­мағын сақтап, кішкентай кезінде кеш­кен хал-ахуалға ұрпағын ор­тақ­тастырмау үшін барын салды, не­бір кедергілерге жасымай әуле­ті­нің абыройын асқақтатты. Рухани болмысы терең, мінез-құлқы күр­делі жігіттің жары ғана емес, до­сы, жанашыры бола білді.
Иә, бәрі әкесінің көрінбей қой­ған бейнесінен басталып еді ғой… 33 жасында жесір қалған анасы бес уа­қыт намазын қаза қылған емес. Ба­лаларын тоқшылықта өсірді. Бие байлап, жазда қымыз, қыста со­ғым, бертін келе сауыншы болып, жайлау мен қыстақтың арасында көшіп жүрді. Ұзаққа созыла­тын түндері қызын құшағына қы­сып, үстінде ет қайнап жатқан пеш­тің алдында анасының әлди­лей­тіні есінде. Соңы жоқтауға ұла­са «Өмешім, Шәмшәгүлмен айым-күнім, Қайғымен, қасіретпен өтті күнім. Ержетіп, қос құлыным аман бо­лып, Біздерге күн туар ма елі-жұр­тым» деп, көзінен жас парлап, өк­сіп-өксіп жылағанда, жасөспірім қыз­дың өнебойы түршігіп кетеді. Сол зарды естігісі келмей, қайтсем екен деп, ұйықтаған сыңай таныта­тын. Кеш сайын қайталанар жәйт­тен мезі боп, «әлдилемей-ақ қой­шы, ұйқым келіп тұр, тоқпын» деп, қарны ашып жатса да кешкі асты тоспай, ертерек жатып қалатын. Кішкентай кезінде естуге қорқатын сол жоқтаулардың бірін бертінде «Ба­тыр Баян» фильміндегі Баян­ның Ноянды өлтірген жеріндегі оқ­и­ғаға қиюластырып айтып берді. Естайдың «Қорланында» «Арқадан соққан самалым, айдай, Еркелеп өс­­кен заманым, айдай…» деп ке­ле­тін ән бар, соны М.Мақатаевтың өлеңі­не салып, «Кебін киген өледі, ай­дай, Кебенек киген келеді, айдай. Майданға көкем кеткенде, ай­дай, осылай бәрі деп еді, айдай» деп орындады. Анасынан естіген «Ая­ғы сынған қыздың зарын» «Қа­ра­көз» спектаклінде қолданды. Адал­дықтан таймай жақсылықты Ал­ла­дан күткен Нұрмейіржан ана­сының шыдамдылығын, қазақы жұм­­сақтығын, имандылығын, әсі­ресе жарына деген сағынышын, арыз, мұңын өмірдің ұлы зарына ай­­­налдыра тірлігінің мазмұны са­нап, соңына қалдырған өкініштің өз­геше мақамын Шәмшәгүл театр­да, кинода сомдаған талай кейіп­ке­ріне пайдаланып, өзіндік әуен­мен дамытты. 1991 жылы режиссер Бо­лат Атабаевтың қойылымында Би­кен Римованың «Қос мұңлық» спек­таклінің премьерасы өтті. Бас­ты кейіпкер Күнзипа – Шәм­шәгүлдің жоқтау айтатын сұрапыл бір сәті бар. Болаттың М.Равель «Бо­леросы» мен қазақ әйелінің жоқ­тау сарынын асқан шеберлікпен байланыстырғанын кезінде жаңа­лық ретінде қабылдап жар салған­быз. Сол спектакльді көрген белгілі жазушы Шәрбану Құмарова «Апырай, осы Шәмшәгүл Еңлік болып не­ге ойнамады екен? Баян ше… «Ата-ана ақ батаңды аттап кеттім» деп Еңлікше зарласа, Баянша «Бал­талы-бағаналы ел аман бол!», – деп боздаса, сахна құлпырып кет­пес пе еді. Көрермендер тебі­ре­ніп, толқыр еді-ау, ә! Қойшы, кім­нің қалағанын кім берсін. Қол созу­мен өтер де жақсы рөлдерді ар­ман қып. Сол арманшыл әртіс Шәм­шәгүл де, талай-талай тәуір рөл­дер бұған бұйырмай арман-құс боп кетті, ұшты…» деп өкіне жазды. «Шәмшәгүлдің шаралы көзі, «сыны кетсе де сыры кетпеген» салиқалы, ойлы, бет-әлпеті көрермен кеу­де­сі­не ойран салып, бір сәт мына тір­шіліктің астаң-кестеңін шы­ға­рып, осы бір қарт әйелді бақытты ет­кің келеді. Оны шынайы қабыл­дай­сың, жаның езіліп, жүрегің шы­мырлайды, қара тіршілікке, соған жеткізген әділетсіз өмірге қар­ғыс айтасың. Міне, өнер құді­ре­ті деп осыны айтыңыз» деп тебі­рен­ді дарынды ақын Баян Бекетова.
Жас кезінде басты рөлдерде жа­лындап жарқырай алмады. Әб­ділдә Тәжібаевтың «Майрасында» әншілік қабілеті мен актрисалық ізденісін үйлесіммен қабыстырғаны ел есінде. Асқар Сүлейменов сол спек­такльден кейін оны Майра бала деп құрметтеп өтті. Кейінірек А.Сүлейменовтің «Жетінші палатасында» үй сыпырушы, «Қыздай же­сір штат қысқартуында» кемпір боп ойнаған. Ірілі-ұсақты рөлдер жал­ғаса берді. М.Әуезовтің «Ай­ман-Шолпанында» Шолпан
(Ә.Мәм­бетов), «Қарагөзінде» Текті, С.Мұқановтың «Мөлдір ма­хаб­батын­да» Нарбота, Қ.Мұқашевтың «Дала дастанында» Мақпал, Қ.Ыс­қақтың «Жан қимағында» бәйбіше, Т.Нұрмағанбетовтің «Бес бойдаққа бір тойында» Гүлжахан, Д.Иса­­-
бе­ков­тың «Кішкентай ауылында» Шәм­сия, И.Сапарбайдың «Сыған се­ренадасындағы» Шәмшінің анасы, Е.Жуасбектің «Күлеміз бе, жы­лай­мыз ба?!» комедиясында Қара апа, Иран-Ғайыптың «Мен ішпеген у бар ма?..» реквиемінде кемпір (ре­жиссер О.Кенбаев), ал әлемдік клас­сика мен заманауи драматургияда көптеген кейуана рөлдерін орындады. Қызық, жастайынан сах­налық еншісіне бұйырған кіл өң­кей кем­пірлер құшағын бір босатпайтын, қазір сол кәрі-құртаңды то­лыққанды қалай бейнелеймін десе де нағыз бабында, жетпіске жет­ті.
Десек те, есімізде: сахнаға ал­ғаш рет Шахмет Құсайыновтың «Қилы-қилы тағдырлар» спектак­лінде Да­риға қыздың шағын рөлі­мен шық­қаны. Қатты толқыған. Анасы ре­тінде кезектесіп шығатын Хадиша Бөкеева, Шолпан Жан­дар­бе­кова­ларға қаймыға қарайды. Әсі­ресе, Хадиша апасының мысы ба­­сып, жақындаудан тайсақтай бер­ген. Атақтылардың қатарында өзін бірте-бірте еркін ұстауға дағ­дыланып, «Беу, қыздар-ай», «Ой, жігіттер-ай» қойылымдарында Нұр­сұлуды ойнады. Қасым Аман­жоловтың «Досымның үйленуінде» Мәнпәсидің бейнесін көтеріңкі көңілмен орындап шықты. Сәбира Майқанова, Гүлзипа Сыздықова мен оттай жалт етіп Әнуар Молдабеков шыққанда, өзі де батылданып кететін. «Ішіңе жинай бер, жи­най бер де сахнада шаш соны» дейтін қамқорлық танытып өткен қайран Әнуар ағасы. Табыссыз да болған жоқ, пьеса авторларының жылы лебіздеріне, премьера­лар­дағы шоқ-шоқ гүлдерге қуанға­ны­мен, қалауы ішінде тұншығатын. Бірақ эпизодтық бейнелерінің сал­мағы ауыр еді. Қарлыға сынды түр-тұлғасына лайық арулар сах­налық пешенесіне бұйырмаға­ны­мен, атқарған әр рөліне жауап­кер­ші­лікпен қарауға әуелден дағ­­­ды­лан­ған. «Кішкене рөл деп қа­рай алмаймын, – дейді ол, – бір­де сақау кемпірдің рөлінде «р» дыбысын «и»-ге ауыстырып айтуға тиіс болдым. Шалыммен бір апта бойы сақау боп сөйлестім. Бақыт­жан да маған «р»-ға тілі келмеген адамның «л»-ға да тілі келмейді деп ескертіп, бірге жаттықтық. Шағын рөл саған шағын ғана мүмкіндік береді. Сол аз уақытта образ жасап үл­геріп қалуың керек. Ең бастысы – сенім». Шағын рөлдің мүмкін­ді­гін неғұрлым кеңейтіп ашуға бе­йім­делген актрисаның кейіпкер­лерін жүйелей бастасаң, әрқай­сы­ның артында  бір-біріне ұқса­майтын түрлі мінез, түрлі қы­лық, түрлі ды­быс, түрлі киім. Соң­ғы жылдары Т.Жүженоғлының «Көшкінінде» (режиссер Алма Кә­кі­шева) Ене, Б.Жәкиевтің «Жүре­йік жүрек ауыртпайында» (Әшірбек Сығайдың аудармасында, режиссер Есмұхан Обаев) сыпайы кемпір бейнесінде жиі шығып жүр. На­мысқа тырысып, дәурені өткенін мойындағысы кел­мей шалбарлы костөммен жүр­ген (кейіпкерінің мінезіне лайық­тап арнайы өзі тік­тіріпті). Сыпайы кемпір мен сәт­сіздіктен, азаптан әб­ден шаршап шалдыққан ызалы Ененің образдарын автор меңзеген идеясына сәйкестендіре шынайы қи­мыл, қоз­ғалысымен ақтап алады. Қан­дай рөлге кіріссе де өзіндік пі­кір, батыл ұсыныс жасаудан еш­қашан тайынбайды. Елін елең ет­кізер осындай бейнелерді көркем­деуіне Болат Атабаевтың («Шыңғыс ханда» (авторы Иран-Ғайып) – Бөрте, «Абай десем» символикалық драмасында Әйгерім (Хабиба Еле­бекованың үйретуімен «Сегіз аяқ­ты» айтты) ықпалы болғаны рас. Ал­ғаш рет «Майраны ойнаған Мең­диярова деген актрисаларың бар еді ғой, сол қайда, өліп қалған ба?» деп іздеп, неміс театрымен бірі­гіп қойған (авторы Алтыншаш Жағанова) «Мүслима» спектаклінде басты рөлге шақырды. Мүслима – Шәмшәгүл көрермендердің ыс­тық ықыласына бөленіп, бағын ашқан рөл болды. Көпшілік бер­тінге шейін осы қойылымды іздей­тін. Бо­­лат Атабаев «Мәңгілік бала бей­не­дегі» (авторы Роза Мұқанова) Шө­кіш рөлін ұсынғанда, жан дү­ние­сіндегі кейіпкерге деген қара­ма-қайшылықтан түрлі ой қау­ма­ла­ды. «Бұл кім өзі, елдің бәрін сот­­тайтын Шөкіш қана сияқты, кез келгенмен шайқасады да жүре­ді. Ежелгі гректердегі үкім шы­ға­рушы сияқты, бұл өзі үкім шы­ғара бере ме?» деп, шарқ ұра се­бебін із­деген. Шөкіштің әр сөзін зер­делей келе «Өлтірдім, өз баламды өзім өлтірдім» деген тұсынан рө­лінің кілтін тапқандай қуанды. Қа­тігездіктің астарында қатпар­ла­нып, былайғылар ұға қоймайтын се­зім иірімдеріне батырады көрер­мендерін. Жексұрындықтың, сүй­кімсіздіктің ақтап алатындай себеп салдарына назар аудартып, ар-намыстың да кей-кейде жауыз­дық­пен ұштасуға мәжбүр жұм­ба­ғына үңілтеді Шөкіш – Шәмшәгүл. Бұл да айналып келгенде адамның өзін-өзі тани алмай жатқанының бір сыры-ау дегенге саяды ойы. Мі­не, осылай, қандай рөлді орын­да­са да, мазасыз хал кешіп, сах­на­дағы әрекетінің нанымдылығын алдын-ала айқындап қоятыны ға­жап. Мейлі басты, мейлі эпизодтық па, ең алдымен өзі үшін анықтайды кейіпкерінің мінезін, қылығын, қасиетін, мың ойланып, мың тол­ғана жұмбағын да өзі шешеді. Режиссер не айтса сонымен шектелмей (мысалы, «Қос мұңлықта» «әрі жүрші көкшолақ, бері жүрші көк­шолақ» дегенді қосқанындай) үне­мі жеке дара пікірлерімен қатысқан с­пектакль, киноның көркемдік мазмұнын байытып отырады. Дамир Манабаевтың «Сұрапыл Сұр­жекей» (Смағұл Елубаевтың «Ақбоз үй» романы бойынша) фильміндегі Пахриддиннің тәккәппар да асқақ, өр мінезді бәйбішесі Сырға – Шәм­шәгүлдің ең соңында құмның ішін­де өз кебініне өзі орана жел ба­ғытымен жылжи домалап бара жат­қаны салынған суреттей әсер етіп, есте сақталады. Өзін-өзі арулап, жаулығын ақырет киіміне айналдырған көрініс ашаршылық құрбандарына қатысты анасынан естіген әңгімелерінің жемісі. Шынын айту керек, режиссер Дамир Манабаев оның кинодағы бағын ашты. «Сайтан көпірде» (Оралхан Бөкеевтің повесі бойынша) кем­пірдің рөлін бергенде, отыздан енді ғана асқан. Содан былай қан­дай фильм түсірсе де («Қазақи оқи­ға», «Кек», «Лоторея») эпизодқа бол­са да «менің бойтұмарым» деп ша­қырып тұрады.
Әдетте киноға түсіп, тіпті бір ауыз сөз айтпаса да Шәмшәгүлдің түр-тұлғасының көрермен жадында сақталып қалатыны рас. Өн ­бойы­ның монументалды кескіні әсер ететін сияқты бұған. Кейінгі жас режиссерлер де мұны түсін­ген­дей, өздерінің телехикая, киноларына шақыра бастады. «Ең нәзік», «Қа­з­ақ тарихы», «Келін», «Ұлжан» (ре­жиссер  Серікбол  Өтепбергенов), «Астанаға көктем кеш келеді» (ре­жис­сер Еркін Рақышев, 2009 ж.), «Елім-ай» (режиссер Аманжол Ай­туаров, 2011 ж.), «Тағдыр» (режиссер Ахан Сатаев, 2013 ж.) сериалдарына түсіп, көпшілікке танылуда.
Сонау балалық шағында әкесін шарқ ұра іздеген сағынышына бір-біріне сүйеніп өскен Өмеш ағасы­ның өмірден тым ерте аттанған өкініші, бұл күйікке шыдамай кете барған 83 жастағы анасының мұң, зарына жан жары Бақытжанның қазасы қосылып есеңгіреткенімен, тіршіліктің асау ағысына қайсар­лықпен, сабырмен төтеп бермесіне амалы жоқ. Өйткені, Шәмшәгүл іргелі, ырысты, берекелі шаңырақ­тың ұйтқысы, сүйікті әже, сыйлы ене болумен қатар ендігі тұста кең бай­тақ Отанымыздың өшпес ес­керт­кіштеріне айналған филосо­фия­лық жүздеген бюст портрет­терімен, Жамбыл, Кенен, Исатай, Махамбет батырлар галереясымен өз саласында тас-талқан төңкеріс жасап кеткен көрнекті мүсінші Бақытжан Әлімбайұлы Әбішев мұрасының шырақшысы.
Ұлтымызды әлемге танытқан өнер ордасы Мұхтар Әуезов атын­дағы қазақ мемлекеттік акаде­мия­лық драма театрының әртісі, жа­құттай жарқылын көрсетуге бейімі жоқ – Шәмшәгүл Меңдиярова, ки­но, театр саңлағы мәртебесіне же­телеген жасың құтты болсын!

Мағира Қожахметова,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.