Қазақ театрының бүгінгі бейнесін Аса­нәлі Әшімұлысыз елестету әсте қиын. Ол – қазақ өнерінде өз қолтаңбасын қа­лып­тастырған хас артист. «Сегіз қырлы, бір сырлы» деген сөздің аясы­на тектілік, бек­заттық, ілімпаздық, ба­тыр­лық, жомарттық, мәрттік, сақилық, байлық кіреді. Осынау қасиеттер бір адамның бойы­нан табылып жатса, оның несі айып?! Аса­нәлі секілді сегіз қырлы тұлғаның бек­заттығы, өмірдегі көрегендігі, көңілге түйгендігі, біліктілігі мен парасаттылығы кейінгі ұрпаққа үлгі. Бірақ өнер тарланы осы қасиеттерді бойына оңай сіңіре салды ма екен?! Мектепті бітіре салысымен бала Асанәлі ат басын Алматыға бұрып, Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясы театр фа­культетінің актер мамандығына құжат тап­сырып: «Елік­те­дің – езсің, өл, тіріл, өзіңді тап, өнерге Асанәлі боп келсең, Асанәлі боп кет!..» деп қайраған, өнер диір­мені тасынан өткізіп, репетиция ке­зінде асатаяғымен жон арқадан талай-талай таспа тілген, тоқпағынан өткен, білімі мен білігі бір басына жетіп-артылатын Асқар Тоқ­пановтың курсына қабылданады. Бірақ оған дейін біраз емтихан тапсырып, сын-сынақтан өтпек керек. О кезде Асанәлі он же­тіде екен. Мектептесі, досы, топтасы Райымбек Сейтметовпен бірге Құдайдың құтты күні өлең-жырды пафоспен қол сермеп, мәнерлеп те дауыстап оқып сынаққа дайындалған екеуі академик Ахмет Жұба­нов, Бекен Жылыс­баевтардың алдында емтихан тапсырған соң, Ахаңның: «Талабы бар екен, кейін ашылады ғой…», – деген бір сөзі демеу боп, оқуға түседі де кетеді. Сол жылы қабыл­данған қалың
қазақ – отыз бестің тоғызы ғана толық бі­тіріп шығады. Студенттік шақты айт­са­ңызшы, топтасы Оспанханмен бірігіп «Актер» атты қабырға газетін шығарады. Асанәлі – редактор, Ос­панхан – орынбасар. Ауыздан шыққан әр әзілді аңдып, қақ­пашыдай қағып алған күйі ақ қағазға тү­сіріп отырған қарымды қа­ламгер, уытты сатирик Ос-ағаң Әубә­кіров­тің тұңғыш кітабына тұғыртас бола алған да сол өнер ортасында айтылған қыз­ғылықты әңгіме, сол актерлердің қағытпа қалжыңы. Екінің бірін көзге іле қоймайтын, өзіне ғана жарасатын паңдығы мен елден ерек көр­сететін парасат-пайымы біте қай­насқан Қалибек Қуанышбаев, Құрманбек Жандарбеков, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмір­зақов, Қанабек Байсейітов, Шәкен Айманов, Камал Қармысов, Сәбира Май­қанова, Хадиша Бөкеева, Шолпан Жандарбекова, Бикен Римова сияқты: «Өнер – өз қасиетің!..» деп үйреткен қазақ өнерінің шоқ жұлдыздай алыптарының ізін ала мә­дени, ру­ха­ни ке­ңіс­тікке жаңа леп, жас тол­қын Ы.Но­ғайбаев, Н.Жантөрин, Е.Жай­саң­баев, Ф.Шәріпова, Н.Мышпаева, Н.Мұ­ра­талиев, С.Ораз­баев, Р.Сейтметов, Ә.Мол­дабе­ков­тер­мен қатар Асанәлі Әшімұлы да келген-ді. Асанәлі Әшімұлыны осы тұ­рысында жүргенінде бала кезінде, мектеп қабырғасында ұяңдау боп өсіпті деп ешкім айта алмас еді. «Жан бө­лек» кітабында: «Ауылға келген әртістерге аяушылықпен қараушы едім, тіпті іштей ұнатпай­тынымды да жасыра алмаймын» деп еш бүк­песіз жазады. Дегенмен де, өнердің кереметі сонда ғой, бойдағы дарын Бізбен боласың ба, болмайсың ба деп сұрамайды. Алладан келген пәр­менді пайғам­барлықтай Өнер де жеті қат Көктен құйылып түсетін ерекше қасиет. Соны ұлт игілігі үшін жұмсауың қажет. «Тағ­дыр тақтасы­на» жазылып қойғанды көресің де, актер Асанәлі – режис­сер­лік жолын 1957 жылы Ш.Құ­сайыновтың «Ертіс жаға­сын­­дасын» Әкемтеатр сахнасында қоюмен бастаған. Әзірбайжан Мәм­бетов пен қиындық-машақаты көп өнер жолындағы ақылшы аға­сындай болған Шәкен Айманов сияқты алыптардың ізін жал­ғаушы. Сахнадағы тұңғыш рөлі – Әбділда Тәжібаевтың «Халық ту­ралы аңы­зын­дағы» Азаттан бастап, Керім, Кебек, Айшуақ, Юлий Цезарь, Дон Жуан, Еламан, доктор Клаузен, ал кинодағы Бекежан, Чадьяров, Мәм­бет, Қасымханов сынды кейіпкер­лерді сомдау арқылы нағыз актерлік шеберліктің үлгісін көр­сетті. Ар­тистің шығар­ма­шылығына үңілсек, одан рөл эволюциясын, оның даму шкаласын, өскен, түрленген, түлеген тұ­с­тарын анық аңдауға болады. Тағы, Асанәлі Әшімұлы көпшілікке режиссер ретінде де танымал. Мәсе­лен, Го­голь­дің «Ревизор», Мүсіре­повтің «Амангелді», Иран-Ғайыптың «Мен ішпеген у бар ма?!», Ванустың «Сұлтан болсам егер мен», Аймауы­тов­тың «Ақбілек» қойылым­дары мен ол түсірген «Жылан жылы», «Шоқан Уәлиханов», «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» фильмдері Ас-ағаң­ның жан-жақты әрі «сегіз қырлы, бір сырлы» екендігін байқатады. Қызыл цензураның «Қыз Жібек» филь­міне араласып, біраз эпизодын қи­ғаны, Сәтімжан Санбаевтың «Ақ аруана» повесі негізінде түсірілген «Ақ таулар арасында» киносынан Мәскеу сыншылары астар іздеп, оған қиянат жасағаны, «Құлагер» мен Қалихан Ысқақ сце­нарийін жазып, Мәжит Бегалин түсірген «Отқа оранған Оралдың» да «тағдыры» қиын болға­ны белгілі. Дәл сондай қазаққа қия­нат жасалып, оның өнерімен аса санасқысы келмей жүрген тұста ор­таңнан небір мықтылардың жарқы­рап шыққанына қуанады екенсіз.
Артист үшін «үлкен образ» деген ұғым болмауға тиіс. Жай әншейін эпизодтың өзінен-ақ дәуір жанай­қайын беріп, соны суреткерлік дәре­же­ге көтере алатындар ғана нағыз актер боп саналады демекпіз. Аса­нәлі – «алдыңғы толқын ағалар­дан» көп дүние үйрену арқылы өнерде өз жолын тапқан тұлға. Өйт­кені, өнерде өскің келсе, үйренесің, үйрене отыра жиренесің. Айталық, кейіпкеріміз Қалибек Қуанышбаев­тың «Ақан сері – Ақтоқтысындағы» Мыл­қау бей­­несін немесе Құнан­байды ойна­ға­нына қатты тәнті боп, өз ара­сында айтып жүреді екен. Ұлы актер­дің: «Әй, бала…» деп пауза жасап, «жай­­дақсың» деп жан-жағына қара­уы, «Сен ойымнан шығып, ме­нің дәрежеме жетуің үшін алдымен Абайдай ұл туғыз…» деуін мысалға келтіретіні бар. Актер Фариза Оңғар­сынова өлеңдері мен «Екі жирен», «Зәуреш», «Әудем жер» әндері жанына жақын екенін айтады. Оның өзіне дейінгі Құрманбек Жандарбеков сомдаған Бекежаннан алғаны көп. Бірақ ол өзгеше ойнап, кейіпкерін басқа қырынан көрсете алды. Актерде бір сәттік дүниелер өте көп болады. Мәселен, аяқ астынан келе қал­­ған ойды ойнатып, «фиксировать» етіп үлгермесең, болды, кетті дей бергін. Образдың сүйініші мен күй­іні­шін, қас-қағымда-ақ өте шыққан жан дірілін ұстап қалу, расында да ұлылықты қажет ете ме деп қаласыз. Сол себепті актер деген халық үшін кейіпкер мінез-құлқы алақанда сусып тұрған құммен тең. «Жібекті түте алмаған жүн етеді» дегенді рөл­ді шығара алмаған актерге қарата айтсақ болар. Себебі, ре­жи­ссердің алғашқы қатар – парт­нерден естіл­ген айқайы мен аса жана­шыр­лықпен айтылған боқтығы артистке майдай жағып, шабытына шабыт қосып, демеу бергенмен, сырттай бақылап отырған кісі үшін бейә­деп – анти-этикаға балануы мүмкін. Алайда, өнердің өз заңды­лығы бар. Ешбір «еңбек кітапша­сына» кір­мей­тін, ешбір «еңбек ко­дексіне» енбейтін заң – жазылма­ған заң…
Адам атты сыр-құпияға толы сан­­дықты ашу үшін ең әуелі оның кілтін табуың қажет. Біреуі үлкен, екіншісі кіші, үшіншісі орташа дегендей. Адам – Алланың ұлы «туындысы» болғандықтан ғана құпия. Және оның жандүниесіндегі бәзбіреу байқай бермейтін сан түрлі құбылысты көрсету оңай шаруа емес, әрине. Пенде – Жаратушының Бізге қатты назалы болған кезде «айтқан» Сөзі, ауыр үкімі. Пендеші­лік, пендауи, пенде аса сүйкімді сөз емес. «Сен пендесің!» – деген садақ оғы басқа мүшеге емес, тұп-тура жүрекке кеп қадалатыны бар. «Дір» ету немесе ешнәрсені сезбеу де сол Жүрек мазмұнына байланысты. Көздегі мазмұн, жүректегі мазмұн, жандағы мазмұн, мазмұн, мазмұн, мазмұн… Дү­ниені мүйізімен тіреп тұрған «Көк сиыр» да – мазмұн, сол мазмұн. Өнер­­дің діңгегі де – мазмұн. Үстіңде – реквизит, бетіңде – гримм болға­нымен, ойыңда сом алтындай сом­дал­­ған образбен шектелу аздық ете­ді. Ол үшін жаныңда өнерге деген құштарлық, қалау мен жанкештілік болмаса, бәрі бекер. Адам атты «арлан» жалғыз екенін өте терең түсіну үшін ең алдымен сол жалғыздыққа дайын болу керек. Экзистенция философиясы бар. Ол – жалғыздық философиясы. Адам шындықты өзінің ішкі дүниесінен іздеуі қажет. Себебі, сырттан ақиқатты табу өте қиын. «Мен жалғызбын. Шығар­ма­шылық адамының бәрі жалғыз!» деп айта салу қай ғасырда да қиын болмаған. Біздіңше, шығармашыл адамдар жалғыз емес, олар тек сол жалғыздықты аңсаушы ғана. Сон­дықтан олар сырт көзге жалғыз кө­рінеді. Жұдырықтай жүрек деген транзистордан жұмыр жердің қуа­ныш, қайғысын өткізсе де өзін-өзі жоғалтпайтындар бар. Пенде заты­ның қарекетін кей тұста мо­ральдік тұрғыдан айыптағың келгенмен, пси­хофизиологиялық жағынан жоқ­қа шығара алмайсың. Қайбір сәтті шыққан шығармада ойыңа ұмытыл­мастай әбден беки түсетін, жадыңнан өшіруге тырыссаң да өшпейтін сю­жеттік шиеленіс, кульминациялармен қоса, ойдан кетпес образдар болады. Актер сахнаға шыққан бой­да-ақ дүрмек-дүбірге толы Дүниені ұмытып, өзгеше бір күйге енеді. Ал ол Әлемге кейіпкер көзімен қарай алмаса, онда рөл сәтті шықты дей алмаспыз.
Асанәлі Әшімұлының күнделігі мен естеліктерінде көп нәрсе бар. «Ақжол деген тазым болған. Машина қағып кетті. Негізі «Ақжол» – біздің үйдің иттерінің баяғыдан келе жатқан тұрақты аты еді. «Ақжол» партиясы өкпелей ме деп, атын Ақтабан деп ауыстырдым», – дейтін сахна серкесі, ел еркесі Ас-ағаң аса «тактичный». «Дуплет» әдісімен ұратын хас бильярдшы секілді көз­деген жеріне дәл тигізуге де әдет­тен­ген-ді. Актер күнделігі – оның пікі­рі, ойы, көзқарасы. Кейде ақиқатты айта алмай, айқайлағысы келген кезде қолына қалам алу – актер үшін жақсы дағды. Күнделік – шер-ше­менді сыртқа шығарудың амалы. Адам толысады, толысқан соң тоқырайды, өзін-өзі іздейді, табады, қайта жоғалтады, қиналады да алдынан шыққан сан мыңдаған есіктің біреуін ғана ашатын сәтте қайсысын таңдарын білмей «Буридан есегінше» дағдаратыны бар. Сонда Ол жаза бастайды. Күнделік жанры арқылы азамат – Асанәлі, артист – Асанәлі, ойшыл – Асанәлі, саясаткер – Асанәлі, әке – Асанәлі, отағасы – Асанәлі, ел қамын ойлаған Едіге – Асанәлі және де кәдуілгі адам, пенде – Асанәліні көреміз. Тағы, күнделік – кемшілігі мен артықшылығы, бары мен жоғы, ұлылығы мен кіші­лігі қатар жүретін адам өмірі. Күн­делік – Алла алдында тұрғандай халді сезіндіруге мүмкіндік беретін дүние және ол – оңашадағы ой проэкциясы. Актер үшін естелік сол кез­дегі ситуацияны еске түсіріп, өт­енді көз алдыңа қайта оралта алатынымен де құнды. Мысалы: «02.05.84. Сағи, Күләш, Майра төр­теуміз Шәкең мен Хадиша апамның басына барып, Құран оқыдық. Тастары қисайыңқырап қалыпты. 70 жылды­ғында асығыс салғандықтан болса керек». Немесе: «31.12.91. Жаңа жыл. Елде көңіл-күй жоқ». Әлде: «Бұл күндері менің қайғым – Майра. Мүлдем жатып қалды. Бұл тұрмаса, менің де құрығаным. Ет жүрегім қан жылайды». Тағы: «18.01.2000. Аурухана. Оң қолым көтертпейді. Жұ­мыс­­сыз­дық адамды жүдетеді, әсіресе жұмыс істеп үйреніп қалған адамға». Бұған қоса: «07.03.03. Қазіргі жастар мейірімсіз. Айтып үйге келтіре алмаймын. Бұларға керегі тек менің ақшам!!!». Және: «29.01.08. Қазіргі шенеуніктердің көбісі өтірік уәде бе­реді. Шаруаны соза-соза, ақыры ауысып кетеді». Актер күнделігін оқығанда байқағанымыз, ол өзіне де, өңгеге де сыни көзбен қарап қана қоймай, ел болашағы үшін алаңдай­тынын аңғарасыз. Және ол кісі күнделігінде көп дүниені жасыр­ғысы келмейді, сыр қылып сақта­майды, жазу арқылы өзін-өзі тазартады, тазарту арқылы жеңілдейді, ал жеңілдеу арқылы «ұшады» – левитация. Әр жылдары жазылған қысқа-қысқа ойлары көп нәрседен хабар беретіндей. Сексеннен бергі, бүгінгі Тәуелсіздікке дейінгі аралықтағы жеке және ұлт басынан өткен ахуалды байқайсыз. Қысқаметражды кино сықылды қып-қысқа, шолтаң ете қалады. Бір нәрсе көріп я түсініп үлгерсең үлгердің, ал үлгермейді екенсің, кінә өзіңнен!.. Руссо «Тәу­бесін» оқығанда ойға қалатыны­мыздай, Асанәлі күнделігін парақ­та­ғанда үлкен әсер алатыныңыз шындық. Күнделік – адамның айнасы, ол айна кейде күледі, кейде жылайды. Күнделік – тағдыр, ажал, сынақ, отбасы, келешек ұрпақ, уақыт, өмір, өнер, дәуір, орта, ұлт, формация туралы көңілге тосыннан келе қап құйылатын ағыстар мен ой-толғаныстар тоқайласатын орын. Сол себепті, о жанр актерді жатыр­қа­майды, қайта қайғыда да, қуаныш­та да қасында жүретін сырласы мен жан досына айналған. Сағиы мен Мәдиі және жан жары Майра қайтыс болғанда да Асанәлі өмір мені жеңді, мен жеңілдім демеді, алға жылжыды. Ажалдан кім қашып құтыла алған?.. Оның басына үйірілген ауырт­палықты шығармашылыққа аударып, қайғы-қасіретке, Тағдыр сыны мен тезіне, талқысы мен тепе­рішіне қасқайып қарсы тұрып, оны жеңуге, сол бір кезді ұмытуға тырысып, өлім мен тағдырға пәл­сапа­шының көзі­мен қарай алғаны – мықтылы­ғы­нан. Оның пәл­­са­пашы-актер екенін «Шо­қан Уалиханов» фильмінің түсірілі­мін­де көнбей, жүрмей қойған атты ет қызулықпен басынан бір-екі рет тартып жіберіп, жылап тұрған жан­уар­ға қарап жаны ашып, сол қылы­ғына қатты өкінгенінен-ақ байқауға болады. Оның жазбала­ры­ның көбі ұлына арналған. Мысалы: «Сағиды Шоқан рөліне түседі деген ой үш ұйықтасам да түсіме кірген емес. Ол кезде 20-ға жаңа келген кезі. «Бала ғой, актерлігі әлі шыңдалмаған» деп жүретінмін. Бірде командировкаға кеткенмін. Қайтіп келсем, Игорь Вовнянко бар, біраз жігіттер «Сағиды Шоқанға дайындап қойдық» деп қарап отыр. Мен мұны шынында ойламаппын, әлі де сенбедім. Сөйт­сем, жігіттер мен келгенше Сағиға мұрт жапсырып, мундир кигізіп, экранға түсіріп, дайындап қойыпты. Көрдім. Қарадым, қайта қарадым. Бірақ енді қаланың баласы ғой, Шоқанның заманын білесің. Сәл толықтау болып көрінді. Шоқан Қашқарияға барған кезінде жүдеу еді ғой. Фильмді Ленинградта түсіре бастаған кезімізде қатты қинадым. Қонақ үйде жатқанда түнгі үште, таң ата оятып монологтарды оқыта­мын. Ренжиді, қиналады. Бір апта солай дайындадым. Жағы суалып кетті. Ішінен қан өткен де жағдай болды. Ал енді Мәди салмақты еді. Ол бірінші бала болғаннан кейін шешейде болды, іні ретінде ұстадым. Екеуі де мені «аға» деді ғой. Мәдидің бетінен құшырланып бір сүймеппін». Осынау бір әсерлі естелікті оқы­ған­да-ақ ойыңа көп нәрсе оралғанымен, бәрін тізбектеп я қайталаудың қа­жет­тігі жоқ екенін түсінесің. Және сол «Шоқан» киносы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылғанда Орталық комитеттегілер: «Екі Әшімовті жібере алмаймыз» дегенде кейіп­кері­міз қоюшы-режиссер бола тұра өзін тізімнен алып тастағанын да ел-жұрт білер.
Актер қандай бейнені қолға ал­са, әбден иін қандырып, шынайы ойнап, өзі сол бейнеге айналып кетеді. Шынайы ойнау натурализмге ұрыну емес, керісінше өмірден көрген-түйгеніңді өнерге айналдыра білу. Қаз-қалпында беруді әде­биетте публицистика десек, өнерде бұны фальш дейді. Образды алып шығу үшін жү­рек, сезім, ақыл, дарын қажет. Қан­жарша қадалған көздер мен ауыр тыныстаған көрер­мен демі актерге демеу бермесі анық. Дегенмен де, екі сағаттан аса, кейде төрт сағат бойы сахнада рөл динамикасын түсіріп алмай ойнау, оны алуан-алуан әдіс-тәсілдермен көте­ріп, барынша құ­былта түсу үшін қаншалықты қа­жыр-қайрат, күш-жігер қажет де­сеңіз­ші. Өнер нөсері­нің астында қалғандай үстің малмандай су боп, шымылдық жабыл­­ғанда ғана: «Уһ!» деп, пре­мьераның сәтті я сәтсіз өткенін білмей, екіұдай күй кешкен бойда бөлмеңе кіріп барасың. Қо­лың­дағы гүлшоғыңа қарап шапа­лақтап, сахнадан жібергісі жоқ кө­рермен көз алдыңнан кетпейді де әсерленіп, ұзаққа дейін образдан шыға алмай отырғаның. Кейіпкер – сен, сен – кейіпкерсің, соның, яғни драматург жазған үзік-үзік диалогты әлсін-әлсін қайталаған сайын сұмдық ләззат аласың. Сәлден соң транстан шыққан бақсыдай өз-өзіңе келіп, кейіпкердің емес, өз аяғыңмен жүре бастайсың. Көңіл тү­кпірінде «еш­кімге ұқсамайтын, бө­лек те мәңгілік мәнер қалып­тас­ты­ра алдым ба?» деген ой масаша ма­залайды да тұрады, ыз-ыз, ыз-ыз…
Актердің рөлге дайындығы да ритуал – туындымен танысып, ойыңды жинақтап, мәтінді жаттап қана қоймай, оны сіңіру, аскеттерше жұрттан жырақта, басқа жерде да­йындалу, өзіңмен бетпе-бет келу. Кейіпкермен тілдескен соң барып қана ой фреска-фреска күйінде, ана бір тылсым әлемнен келе бастайды. Өнер бәйгесінде шашасына шаң жұқтырмайтын жүйріктер Алашта аз емес. Көңілі көлдария сахнагерлер көпшіл, мінезі баладай, жүрегі сәбидей таза келеді. Ондай кісілердің қақпағы жоқ қара қазанша бұрқ-сарқ ашулануы қаншалықты оңай болса, қайтымы да соншалықты тез. Туабітті суреткерлік кемеңгерлігін, кемелдігін, бойындағы ғажайып мұхиттай сарқылмас, Ниагара сар­қырамасындай тегеурінді шығар­ма­шылық тасқынын бір арнаға тоғыс­тырмақ керек. Ұлылықтың бас­тауы кішілікте. Кейде жай ән­шейін әң­гі­ме­сі, іс-қимылының өзі тұнып тұр­ған өнеге секілді көрінетін актерлер бар. Драматург құнарлы ойды шағын мәтінге сыйдырады, ал актер кейіп­кер жанындағы алай-дүлей күйді, аласапыранды ашуға талпыныс жасайды. Осы ретте бойда бір ұлы үрей бар. Бәріміз ескіруден қорқа­мыз. Әр суреткердің ішінде ескіруге деген протест бар. Ғылымда қателесу – заңдылық, дінде қателесу – күнә, өнерде қателесу – қатер. Ак­тер де ет пен сүйектен жаратылған адам ғой.
Асанәлі Әшімұлы бала кезінен киноға қатты құмартып, «Чапаев», «Амангелді», «Оның аты – Сухэ-Батор», «Жолбарыс» секілді фильм­дер­ді көрген соң, түн ұзаққа әсерле­ніп шығатын болған-ды. Баланың шабыты шалқып, таланты тасығанда күнді түнге ұластырып ұйықтамай армандап, қиялға берілуге де бар еді. Бір сәтте кеп қалатын сел сезім жү­ре­гінен сорғалап құйылған кезде дүниенің қызығы мен шыжығы да ұмытылатындай. Біз көрермен ре­тін­дегі өнерден алатын экстаз, ләз­зат, нирвана да осы шығар, бәлкім. Жап-жас Асанәлі қиялы Аспан кезіп, түпсіз ойлары дүние деген шіркіннің бары мен жоғын, қадірі мен қасиетін, азабы мен шерін, мәні мен мағынасын түгендеп қана қой­май, өмір шындығы мен көркем шын­дық арасын ажырата білді. Шар­­бақты өзенінің жағасында коньки теуіп, сиыр тобығын «шайба» қылып жаяу хоккей – «қыз­май­дың» қызығына кіріп, «ләңгі» теуіп, атқанда асықты алшысынан түсіре­тін, найза қағысып, семсерлесіп, садақ тартып, білек тірестіріп, күш сы­насып, бокстасып, күресіп, ат құлағында ойнап өскен бала келе-келе шахматқа ойысып, Сағдидың: «Үндемесем – өзіме өзім төремін, үндесем, сөзім өзіме төре», – қағи­дасын қанша уақыт өтсе де ұмытпауға тырысады. Кісілікті кішіліктен іздеп өскен болашақ өнер жұлдызы уақытында «жыланкөзбен» ауырған соң анасы бір қап бидайға бес сынапты сатып алып, сонымен ем-дом жасапты. Сөйтіп барып актер өлім аузынан қалған-ды. «Артымнан ұрпақ қалмайтын болды-ау?!» деп қатты алаңдаған әкесі соғысқа аттанады. Намысқой, шымыр әрі мінезді боп өскен бала Асанәлі о кезде небары төрт-ақ жаста екен. Барсамян деген орыс тілі мен әдебиеті пәні ұстазынан дәріс алған оның әде­биетке деген ынта-ықыласы оянып, тілі жаттығып, жазуға деген қызы­ғушы­лығы оянады. 2002 жылы «Қазақ әдебиетіндегі» сұхбатында: «Жазушылар секілді өрелі ойды өрнекті сөзбен кестелеуге құмартқан емеспін. Ойыма не оралса, соны түсіруге тырыстым. Елден естіген тәуір тіркескерді де тізе бердім. Түр­терге түк таппасам, сол күнгі ауа-райын жаза салатынмын. Әңгіменің ретінде Асқар Сүлей­меновке: «Бір отырғанда бір романдай естелік жазып тастаймын. Менім стилім Сәбит Мұқановқа келеді-ау!» – деп желпінген едім. Содан бастап Асқар жолыққан сайын: «Хал қалай, Сәбе!» – деп амандасатын дейді. Ал ана­сы­ның басынан кешпеген бейнеті жоқ. Жиырма бір жасында жесір қалған о кісі тылдағы ағаш соқамен жер жыртып, орақпен егін орып, тұлықтаспен астық бастыр­ға­ны өз алдына, жеңіс күні жақындаған кездегі ерте көк­темде тараған шешектен екі қызы – Нұрилә мен Балқия дүние салады. «Жығылғанға жұдырық» дегендей, қайғыдан қан жұтқан жаны жаралы әйелді колхоз белсен­ділері сол жыл­дың күзінде Сібірге қарағай кесуге жібереді. Одан кейін он екі-он үштегі Асанә­ліні жетектеген шешей Кентау­дағы ағайындарына барады. Сөйтіп, артистің анасы баласының өз қолы өзіне жеткенше бір тыным таппайды. Асанәлі Әшімұлы – соғыс зардабын көріп, оның ақпанның ақыр­ған аязындай арқа қарыған ызғарын сезініп өскен ұрпақ өкілі. Сең соққан балықтай сенделген ұлт көкірегіндегі рухани жұтты жеңудегі «асыл сөздің» рөлін, оның күш-қуатын артист өзі де мойындайды. Асанәлі Әшімұлы – Бердібек Соқпақбаевтың «Өлген­дер қайтып келмейді», Шерхан Мұртазаның «Мылтықсыз майдан», Сайын Мұратбековтің «Жабайы алмасын» жабыла оқығандар. Еркін мен Нұрперзент, Қанаттар бойынан өзін – жыртық көңіл, жүдеу жүз кей­пін көріп, оңашада соғысты қарғап, қара бетті соқаша тіліп өткен ып-ыстық жасты сүрте отыра жадында жатталған өлеңін оқып қана ашуы тарқайтын тасбауыр дәуірдің ұлы. Сол кезде туғандар үшін Мұқаға­ли­дың: «Бәрі есімде – далам да, тұра­ғым да. Тек есте жоқ: күлдім бе, жыладым ба… Балалық шақ жарбиып жүретұғын. Өгіз жеккен соқа­ның құлағында» немесе Қадыр­дың: «Мен мектепке түскен жылы… жас­ақты, жау тиісіп адам қаны жоса ақты. Жетпістегі шалдар орып егінді, жетідегі біздер тердік масақты» деген поэтикалық картина ешкімге бөтен емес еді. Қайта оқыған сайын отты жыр мұздаған жанды жылытып, бір сәтке болсын жалмауыз-жалғыз­дық­тан құтылатындай сезілетін. Болашақ актер неғұрлым өмірдің сүреңсіз тұстарымен бетпе-бет келген сайын іштей шыныға да ширай түсті. Өйткені, ол маңындағылардың ара-қатынасын, олардың бір-біріне деген әрқилы көзқарас, көңіл-күйлерін бала көңілмен бақылап, өзінің ақыл таразысын тең ұстауды бұрыннан-ақ өзіне міндет санап өскен-ді. Жалпы, сезімталдық пен сергектік, нәзіктік кішкентай Аса­нәлінің ерекше қасиеті болған екен. Ол жастайынан жаман мен жақсы­ны, аштық пен тоқтықтың, ақ пен қара­ның аражігін ажыратуды үй­ренудің арқасында тану мен табудан тұратын өмір жолында адаспай, бұрылыс-бұралаңы көп Өнер Олимпына ту тігіп, артына белгі, із қалды­руды мақ­сат тұтты. Ол бірнеше мәрте ки­ноға түскен соң Әкемтеатрға келеді. Өнердің екі саласын – кино мен театрды қатар алып келе жатқан Асанәлі Әшімұлының: «Алғашқы жылдарда ойнаған экрандық кейіп­керлері­міз­дің төмен шыққан­дары болса, соның бәрі кезінде театрдан қашық жүр­гендігімнің кесі­рінен», – деуінен оның сахна өнеріне деген ынта-ықыласы ерекше екенін бай­қаймыз. Сол кездегі ауыл жұр­тының тілімен айтқанда, кино – «кинау»-ға деген таным-түсінік бөлек болғаны жөнін­де актер Жанболат Аупбаевқа берген сұхбатында былай дейді: «Ел ауылға кино келе қалса, ол келесі колхоздан жіберілген көлік жеткенше сол жердегі елге үш-төрт күн бойы қай­та-қайта көрсетіле беретін. 1949 жылдың күзінде ит арқасы қияндағы біздің өңірге кездейсоқ келіп қалған «Амангелді» фильмі де солай болды. Оны біз бір апта бойы тамашаладық. Сондағы есімде қалған бейкүнә бір балалық ойды күні бүгінге дейін ұмытпаймын. Ол әрбір кешкі сеанс басталған сайын: «Шіркін-ай, Аман­гелді бүгін өлмесе екен… Ер­тең… иә, ертең өлсе ғой» деген тілек бар еді. Бірақ өкінішке қарай, олай болмай шықты. Аман­гелді күн сайын өледі де қала­ды». Артист естеліктері ішін­де Сайынмен топтас болумен қатар, Тастақ­тағы жалға алған пәтерде бірге тұр­ғаны, таңның атысы, күннің ба­ты­сына дейін кітапхана, спорт залы, консерватория деп тыным таппай зыр қаққаны, Сайынның шайқор болғаны, оның «шәйнектегі сама нәгінің ағара бастағанына қарамастан, еселей құйылған қайнақ суды ысылдатып» ішіп отыратыны, «төсегінің жанындағы тумбочкаға төнген күйі түн ортасы ауғанша қа­ғаздан бас көтермейтіні», бәрі-бәрі оқыған адамды бейжай қалдыр­майды. Актердің атасы діни сауаты мол, иманын жолдас еткен тақуа кісі – Ысқақ кіндігінен Мәдікен, Қой­шы­бай, Әлжан, Қасым және Әшім екен, бес ұл. Асанәлі Әшімұлы Тәжі­хан анасы ана демеуінің сыры – Ал­тын­күл апасына жақын боп, ата­сының қолында өскендігінен. Осы турасында: «Әлі есімде, интернатта оқып жүргенде екі-үш түйір қант береді. Соның біреуін өзім жеп, біреуін не екеуін Алтынкүл шешеме сақтайтынмын. Сынық ине тапсам, сол кісіге әкеп беретінмін» деп жазады.
Қазақ өнерінде Асанәлі Әшім­ұ­лы­ның шыққан өз төрі бар демекпіз. Ол қазір Алаш жұртының алыптары мен ардақтыларын, саңлақтары мен сарбаздарын көріп, Өмір хақындағы өзіндік ойы қалыптасып, мына бір Ұлы тыныштыққа ғана ғашық Ға­лам­ға сексеннің мұзарт шыңынан қарап тұр. Оның арманы – Ақан сері мен Абайды ойнау екен.
Адам туған топырағына тартады. Жамбыл облысы Сарысу ауданы – шөлейтті, қысы қытымыр, қар түссе қызыл шұнақ аяз бүрсең қақ­тыратын, алты ай жазда аңызақ жел соғып тұратын, өрісі төрт түлік малға толы берекелі мекен. Асанәлі көкірегі хат қариялардың айтуынша «төл аяқтанған», «жер төсіне көк қылтиып шыққан» шақта туған екен. Табиғат-Ана мен кісі табиғаты тұтасқан тұста ғана Тұлға пайда бол­мақ. Тұлға – құбылыс, ал құбылыс – құпия. Құпияны ашпақ керек. Кие дегенге қатты сенетін халықпыз. «Сахнамен амандасу» атты бейресми дәстүр бар, театрда. Қолыңды сах­наға қойып, көзіңді жұмып: «Асса­лау­­мағалейкум, сахна!» деп күбір­лей­сің. Сонда бойыңда адам айтса нанғысыз бір процесс жүреді. Атомдар қозғалып, нейрон, аксон, дендриттер Санаға бағынбай кеткендік­тен бір сәттік ретсіздік, хаос бас­та­­­лады. Сонда Алладан күш-қуат сұ­райсың. Өнер – киелі. Өмірдегі Бек­е­жандар өзіне қарсы келер Төлегендерсіз өмір сүре алмақ емес. Өмір заңы – осы. «Хан алдына барғанда, хан таппады мінімді, би алдына барғанда, би таппады мінім­ді, өз аулыма келгенде, итке берсін күнімді» деген Досбол бидің сөзі ақиқаттан алыс емес. Моцартсыз Сальери жоқтай, бақталастық пен күндестіктің жүрмейтін жері жоқ. Небір адамдар актердің алдын кесіп, тобықтан шалған кездері аз болма­ған. Бірақ Асанәлі ұстанымы – «айқасқан соң өзіңмен белдесуге тұратын қар­сы­лас­пен белдес». Ол – «үйде – Асанәлі, сайын далада – Бекежан, Үрімжіде – Шадияров» екен. Өнерпазға та­ғылар сын да, мін де өте көп. Себебі, ол ел алдында жүреді. Көзге де бірінші түсіп, бәзбіреулердің тікенегі бар тілінің құрбанына айналады. Алайда, артист болу оңай шаруа емес. «Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады» дейді атам ­қазақ. Рөлдің ішкі иірімі болады. Қойылымның басынан аяғына дейін оның табиғатын толық ашу үшін бастауын, дамуын, шарықтау шегін, түйінін, терең тұжырымын жасауға тиіссің. Онсыз көрермен кө­ңілінен шықтым деуің бекер. Ак­терлік – бекзат, бекзадалық, тау суындай мөлдір, саф өнер. Ол деге­ніңіз – асау атша ық жағынан жүр­ме­сең шамшыл, тістейді, қыршиды, тебеді де шаңға көміп жүре беретін аса кінәмшіл және өнердің аса өркөкірек түрі. Кейіпкер жанарына жасырынған сырды суырып алып шығатын да актер екенін білесіз. «Инемен құдық қазғандай» ұғым-түсінігін актерлік өнерге тели сөй­лесек, өз табиғатын толық ұмы­тып, бөгде, бөтен біреуге айналып, «перевоплошение»-ге дейін жетіп, әлгі бейненің ішкі-сыртқы әлпетін өз деңгейінде дәлме-дәл кескіндеп беру қиынның қиыны. Актер кө­рермен деңгейіне түспеуі керек. Се­бебі, актер де жазушы, мүсінші, суретші, әнші-күйші сынды талғам қалыптастырушы. Талғам сөзінің өзі биік дегенмен туыстас ұғым. Сырт­қы қозғалыс, іс-әрекет, жекелеген мизансцена ішкі сезінуден, ортаны қабылдаудан туады. Ол өз рөліне сенбесе, өзгені де нандыра алмасы ақиқат. Екі ауыз сөз не тұтас бір көлемді монолог не екеуара, үшеуара диалог болсын, соған өнерпаз жанын салып, терең сезініп, жан-жүрегінен, жүйкесінен өткіз­бесе, ол Өнер деген атқа лайық болмай шығуы да мүмкін. Бутофо­рия­лық декорацияны тірілтіп, соны үйлесіммен ойнап шығу да шеберлікті талап етеді. Ол біресе оң, біресе сол жамбасқа ауыса отыр­ған, кей сәтте бір мызғып алатын Біз секілді «халтурщик» көрермен үшін артист терең еместей көрінсе, онда оңбай қателескеніміз. Ол ойнатқан ағаш та – тірі, ол мойнына созып қараған Ай да – тірі, ол кеудесін тосқан жел екеш жел де – тірі. Сонда бәріне жан бітіп, өлі заттар Жарату­шыға зікір салып тұрғандай әсерде боп, ертегілер еліне саяхат шеккендей күй кешесіз. Бүгіндері нәрсіз диалогқа құрылған орамды іс-әрекет, аттандай айқай салатын ұранды пафос, мелодрамалық бірыңғай сарын, шаң-шұң эффект, дүрлікпе айқай-шу, сірескен позалар, орынсыз лепірушілік, манаурап, жасаурап, мүлгіп-қалғыған жалаң монолог оқып тұратын актерлік әдістер әлдеқашан ескірген. Бірақ Ол ойнаған кейіпкерлер сезім жете­гін­де кетіп қалмай, айтар негізгі идея мен әлсіз эмоцияның айналасында қалып қоймайды. Қайта, өзін әркез қамшылап, күрделі характер­лердің тамырын дөп баса білуге әбден дағдыланған сарабдал сахна суреткері Асанәлі Әшімұлы әр планда, әр жанрда ойнағанды ұнатады. Оның кейіпкерлері бірде аяр, бірде асқақ, бірде намысқой, бірде ез, бірде қу, бірде адал, бірде ақымақтау, ал бірде тереңнен сыр тартқан үлкен ой иесі. Сондықтан болса керек, актер күні-түні ізденіс үстінде жүреді. Актер деген Әшірбек Сығай сөзімен айтқанда, «өзіңнің де, өзгенің де мыңдаған қайғы-қасіреті мен қуа­ныш-жұбанышын, өкініші мен сүйінішін арқалап, жолды, жолсызбен сапар шеге беретін жиһанкез». Барынша тебіреніп, қиял көліне сүңгитін актер үшін шыққан шы­ңына тоқмейілсу – қауіпті. Ас-ағаңның қай рөлін алып қарасаңыз да асығыстықты, шалағайлықты көрмейсіз. Оның экрандық, сахна­лық кейіпкерлерінде бірін-бірі қайталамайтын, бірақ қаншама адамгершілік қасиетке бай, жарық дүниенің парқын таныр көкірек көзі ояу адамдарға кезігіп отырамыз. Бүкіл шығармашылығы бір идеяға қызмет ететін азамат актердің кредосы – күрделінің қарапайым екенін көрсету. Қазір қазақ өнерін жазық маңдай, бұйра шаш, ойлы көзді Асанәлісіз елестету қиын, әрине. Өн ­бойындағы артистік шеберлік пен азаматтық темперамент те бар­лық өнер иелеріне тегіс беріле бер­месі анық. Себебі, Шер-ағам айтатын «бір кем дүние». Сәл бір жетіс­тіктің кемістігі алдын орап тұратын әдеті.
Ал Асанәлі Әшімұлы өз кейіп­кер­ле­рі­нің сыртқы тағдырымен қоса, ішкі драматизмін өзектестіре өруге шебер. Түсінген кісі баласы үшін сом бейне, мінсіз мүсін жасау үшін нейрохирург жұмысынан да қиын. Ол ойнағанда жүзі алаураған күйі, қаннен-қаперсіз бір қиял құ­шағына еніп кеткендей болады. Әбдіжәміл Нұрпейісов «Толғауында»: «Не деуші еді… Не деуші еді! Ә, ә! «Бас кесілген бос кеуде, береке қонар арты жоқ, көзін алған біз сона, жар салып бастар жалқы жоқ. Барар жерің батпақ сор, күн түзелер тарпы жоқ, шерменде емей біздер кім, көктиындық нарқы жоқ» деп бір кезде Сарыарқада сарнап өткен Абыз аташа Әшімов сахнаны шерге толтырып күңірентіп жібереді» деп жазған еді. Ал Әбіш Кекілбаев «Өнер­дің өрен жүйрігі» мақала­сын­да: «Ол – Макс Фриш коме­дия­сын­дағы Дон-Жуанның белгісі. Асанәлі Әші­мов бір терезеден екінші терезеге қарғып, бір төсектен екінші төсек­ке ырғып, бір құшақтан екінші құшақ­қа күмп беріп жүрген ләззат­құмар еркетотай еркектің ғана емес, бал деп ұрттағанның бәрі у боп шығып, уыз сөзімін былғап алған соң, аяр дүниеге қарсы аярлық жолымен күреске шыққан ызалы жанның күрделі күйзелісінен көл-көсір сыр шертті», – деп өз бағасын берген еді. Көрермен артистпен бірге қиналып, артистпен бірге мұңайса, сонда ғана оны өнер деп айтуға хақымыз бар. Ең соңғы қатардағы кісі үшін айқын дикция, плас­тикалық әсем қимыл­мен біте­қайнасқан мимика, филосо­фиялық ой, отты сезім, таза еңбек қымбат. Өнер гипноздық нәзік құбылысқа толы әрі бар назарын магнитше тартып алатын күшке ие. Жанкүйер әлі бейтаныс кейіпкер жанына үңіліп, үңіліп қана қоймай, күйініп те күрсініп, күліп те жылап, ерекше бір күйге бөленеді. Артистік­тің формула-теориясы атауымен жоқ. Кейіпкеріміз қай рөлдің болсын сан қырын көрсетуді өзіне мұрат етіп қойған-ды. Ол шамадан тыс шығандап кетіп, артық тер төкпейді. Уақиғаның небір шиыршық атар тұсында да өз образдарына аз ғана жылу беру арқылы актерлік техни­каның құпия-сырын ашу үшін барын салады. Ол кейіпкер характерін дәл түсініп, тек психологиялық ыр­ғақты ұстап, түпкі идея үшін күре­седі. Рөлді таңдау кезінде кісінің жасы да маңызды екен. Гамлетті шау тартқан шағыңда немесе Тартюфты жас кезіңде ойнағандай нәрсе ғой. Рөл бояуы қанық, реңкі алабөтен әрі жан-жақты шығуы үшін де ұлы үйлесім, ішкі дайындық, ішкі қалау қажет. Әдебиеттегі жаз­ғыш­тық секілді, өнерде де берілген рөлді ала салу да белгілі бір деңгейде эстетикалық канондарды аттап, көркемдік көкжиегін тарылтумен тең нәрсе болса керек. Демек, рөл классификациясы, рөл ерекшелігі де актер үшін маңызды деген тоқтамға ат байлауды құп көрдік. Ваня ағай, Мефистофель, Манфред, Медея, Эдип патша, Макбет, Кориолан секілді өнердің алтын қорына емін-еркін енген бояуы қанық кейіпкерлерге бару үшін де көптеген сатыдан өткен жөн. Ал бірден бара салсаң оңбай ұрынуың мүмкін. Сондықтан рөлге жүрдім-бардым қарайтындардан гөрі, жүрексінетін­дерден сәтті дүние күтетініміз шындық. Дегенмен, ол үшін де өнер­ге деген адалдық пен асқан сүйіс­пен­шілік қажет. Лұқпан хакім: «Бір күнім – мың күнге тең. Ендеше, мың жасаған адаммын» дегендей, адамзат кеудесіндегі қоңырауы тоқ­тағанша өспек, өнбек, дамымақ. Өнер мен діннің ұқсас тұсы – табынуда. Дінде «Жоғары Сана» – Аллаға, ал өнерде өнерпазға бас ұрамыз. Өнер – Қодардың қанжарындай өткір, Вена орындығындай аса мық­ты. Осы ретте, Асанәлі Әшім­ұлы­ның қазақ өнеріне сіңірген еңбегі ерен. Ол – қазақ өнерінің Үркері, ол мақтауға тұрарлық тұлға. Ол жасаған образдар ұлтпен бірге мәңгі өмір сүрмек. Себебі, бұл – Асанәлі асуы!..
Әлібек БАЙБОЛ.