Уинстон Черчилль: «Соғыс деген шын мәнінде өрескел қателіктердің
каталогі», – деп Еуропаға үлкен зауалдың төніп келе жатқанын алдын ала болжағанын тарихшылар жиі айтады. Сол болжағыштықпен үңілер болсаңыз Екінші дүниежүзілік соғыс туралы көзқарастар тоғысында шындық қай жақта екенін айыру да оңайға түспейтіні рас. Жыл сайын келетін Жеңіс мерекесі күндері еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін бөлекше бір сезімді бастарынан өткергенімен, тарихтың сұрапыл сынының ақиқатына жету қиындығын еріксіз мойындайсың. Қалай болғанда да, аталарымыз бен апаларымыздың қанын төккен сол соғыстың бетпердесін ашуды талап етуге әрбіріміздің заңды хақымыз бар. Сол соғысқа қатысқан барша халықтың таным-түсінігі қазір қалай өзгерді, әлемдік ғалымдардың бұл төңіректегі ой-пікірлері қандай деген сауалдар айналасында тарихшы-ғалым Гүлжауһар Көкебаевамен ой бөліскен едік.

---

Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА,
тарих ғылымының докторы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры

– Шетелдіктер бұл соғысты Екін­ші дүниежүзілік соғыс десе, біз «Ұлы Отан соғысы» дейміз. Фа­шис­тік Германия Кеңес Одағына жарияламай соғыс ашты дегенді де жиі естиміз. 1939 жылдың 23 та­мы­зында өзара шабуыл жасаспау туралы кеңес-герман келісімінің құпия хаттамалары жасалған екен.Шетелдік тарихи деректер, әлемдік ғалымдардың бұл соғысқа көзқа­ра­сы қандай?
– 2003 жылы біздің орта мектептерге арналған «Қазіргі заман тарихы» оқулығымыз шыққанда көрші елдің бір баспасөз басылымы біздің соғыс тақырыбына ар­нал­ған тармақшаның атауын «Екінші дүниежүзілік соғыс» деп атағанымызға байбалам салған болатын. Осыдан кейін 2003 жылы «Қазақ тарихы» журналында «1939 жылғы кеңес-герман келісімдері» деген мақалам шықты. Сонда осы мәселеге арнайы тоқталған едім. «Екінші дүниежүзілік соғыс» деген атау тек шетелдіктер пайдаланатын түсінік емес, ол – жалпы тарих ғылымында қолданылатын түсінік. Екінші дүниежүзілік соғыс 1939 жылдың 1 қыркүйегінде Германияның Польшаға шабуыл жасауынан басталып, 1945 жыл­дың 2 қыркүйегінде Жа­по­ния­­ның тізе бүккен күніне дейін жүрді. Кеңестік тарихнамада 1941 жыл­дың 22 маусымында Германияның Кеңес Одағына шабуыл жасауынан бастап, ресми жеңіс күні болып жарияланған 1945 жылдың
9 мамырына дейінгі аралықтағы со­ғыс қимылдарын «Ұлы Отан соғысы» деп атайды. «Ұлы Отан соғысы» атауының шығуын шетел зерттеушілері И.В.Сталиннің 1941 жылдың 3 шілдесінде радиодан сөйлеген сөзімен байланыстырады. Осы сөзінде Сталин «ұлы со­ғыс» және «бүкілхалықтық Отан соғысы» деген түсініктерді қол­данды. Кейіннен осы екі тү­сінік қосылып, бізге белгілі «Ұлы Отан соғысы» атауы пайда болды. Шетелдік тарихнамада осы айтыл­ған кезеңдегі соғыс қимылдары «Шығыс майданы» немесе «кеңес-герман майданы» деген түсінік­тер­мен беріледі. Бұл ғылыми тұр­ғы­дан алғанда да, адамшылық пен мораль тұрғысынан алғанда да дұрыс. Ғылыми тұрғыдан қара­сақ, «Ұлы Отан соғысы» деп атап отырған кезеңдегі соғыс қимыл­дары жалпы Екінші дүниежүзілік соғыс аясына толығымен кіретін тарихи оқиға болып табылады. Моральдық тұрғыдан қарасақ, бұл 1941 жылы қыркүйекте Польшамен, 1939 жылдың 30 қарашасынан 1940 жылдың 12 наурызына дейін Финляндиямен соғысқа қатысқан кеңес адамдарының соғыс ардагері болу құқығын қалпына келтіреді. 1939 жылы 1 қыркүйекте Германия Польшаға шабуыл жасады. Поляктар Отанының тәуелсіздігін сақтап қалу үшін соғысты. Бірақ ғылымда бұл соғыс «Отан соғысы» деген атауға ие болған жоқ. 1940 жылдың мамырында Германия Батыс Еуропа елдеріне шабуылдарын бастады. Ол елдердің ха­лық­тары да Отанын қорғады. Бірақ оны Отан соғысы демейді. «Ұлы Отан соғысы» түсінігін енгізудің саяси себептері де бар шығар. Мүм­кін бұл Кеңес Одағының 1939 жы­лы Польшаға және Финлян­дияға шабуыл жасағанын, 1939 жылдың 14 желтоқсанында КСРО басқыншы ретінде Ұлттар Лигасынан шығарылғанын көмескілеп көрсету үшін де жасалған болар. Ал тарихшылар бұл терминнің ғы­лыми жағынан негізсіздігін мойындауға тиісті. Тарих ғылы­мын үнемі саясаттың немесе моральдың шылауына түсіре берсек, ол ғылым болудан қалады ғой. Сондықтан Германиямен со­ғысқа қатысқан ардагерлерімізді аса бір ризашылықпен құрметтей отырып, 1939-1940 жылдардағы соғыс қимылдарына қатысқан аталарымыз бен апаларымызды да ұмытпау үшін соғысқа ғылыми баға беруіміз қажет.
1939 жылдың 17 қыркүйегінде Польша жеріне кеңес әскерлерінің енгізілуі кеңес тарихнамасында Батыс Украина мен Батыс Белорус­сия­ның халқын қорғау мақсатында жасалған әрекет ретінде сипатталды. Кеңес әскерлерiнiң украин және беларусь халықтарын қорғау үшiн келмегенi аталған халықтар­ды топ-тобымен туған жерiнен алыс­қа – Қазақстанға, Орта Азия­ға және Сібірге зорлықпен көшiрiп жiберуiнен көрiндi. Халықаралық құқық тұрғысынан қарасақ, Кеңес Одағының бұл әрекетi халықара­лық келiсiмдердi (1921 жылғы Рига келiсiмi; 1932 жылғы шабуыл жасаспау туралы кеңес-поляк келiсi­мi; Ұлттар Лигасының жарғысы; 1928 жылғы Бриан-Келлог келi­сiмi; 1933 жылғы «Басқыншыны анықтау» туралы конвенция) өрескел түрде бұзу болатын. Кеңес әскерлерiнiң Польшаға басып кiруi, шын мәнiнде, 1939 жылдың 23 тамызындағы кеңес-герман келi­сiмiнiң құпия хаттамасында көрсетiлген Шығыс Еуропаны ықпал аймағына бөлiсудi iске асырудың бастамасы еді.
1939 жылдың 23 тамызындағы бір-біріне шабуыл жасамау туралы кеңес-герман келiсiмiнiң тарихы да көп құпияларға толы. Әрине, екі мемлекеттің өзара шабуыл жа­сас­пау туралы келісім жасауы тарихта үнемі болатын жағдай, ол үшін бұл елдерді ешкім айыптай алмайды. Мәселе бұл келісімнің өзінде емес, оған қосымша құпия хаттамаларда болып тұр. Сөзіміз дәлелді болуы үшін осы келісімнің жасалу жағдайына көз жіберейік.
1938 жылы күзде Германияның Сыртқы істер министрі Иоахим фон Риббентроп поляк үкіметінің өкілдерімен кездесуде еркін қала Гданьскіні (Данциг) Германияға беруді, Польша жері арқылы өтетін Берлин-Кенигсберг авто­көлік жолын салуды ұсынды және Польшаны Антикоминтерндік пактіге қосылуға шақырды. Польша басшыларының алдында таңдау тұрды: Гитлердің ұсынысын қабылдау немесе неміс әскер­лері­нің шабуылына ұшырау. Гитлер поляк жерінің көп бөлігі кезінде Ресейдің отары болып, 1918 жылы ғана тәуелсіздік алғанын білген­діктен Польша Кеңес Одағына қарсы одаққа келіседі деп ойлады. Алайда ол бір факторды ескерген жоқ: поляктар ғасырлар бойы күресіп жеңіп алған мемлекеттік тәуелсіздігін ешкімге өз еркімен бермеуге және оны ақырғы күші мен мүмкіндіктері қалғанша қор­ғауға бел байлаған болатын. 1939 жылы Польшаның басшылары Германияға да, Кеңес Одағына да жақындаспауға тырысты. Поляк үкіметі бұл ұсыныстарды қа­был­дамау туралы шешім қабылдады. 1939 жылы 5 мамырда Польшаның Сыртқы істер министрі Юзеф Бек парламенттің отырысында Герма­ния­ның ұсыныстары туралы хабарлай келіп, Польша үкіметі бұл ұсыныстарды қабылдаудан мүлде бас тартатынын мәлімдеді.
Ю.Бектің сеймдегі хабарламасы «Бей­бітшілік – бұл аса бір құнды және аңсаулы арманымыз.., бейбіт­шіліктің бағасы – өлшеусіз айрықша жоғары баға. Біз Польшада әйтеуір бейбітшілікті сақтау үшін қандай да бір зорлық-зом­бы­лық­қа көнуге болады деген ойды қабылдай алмаймыз. Адам­дар­дың, халықтардың және мемле­кет­тердің өмірінде бір ғана баға жетпес құндылық бар, ол – ар-абырой», – деген сөздермен аяқ­талды.
Поляктардың жауабына қатты наразы болған нацистік өкімет 1939 жылдың 28 наурызында Германия мен Польша арасындағы өзара шабуыл жасаспау туралы келісімнің (1934 жылы 26 қаңтарда жасалған) күшін жойды. 31 нау­рызда Ұлыбритания поляк үкі­метіне Польшаның тәуелсізді­гіне кепілдік беретінін хабарлады.
3 сәуірде Гитлер Гданскіні (Данциг) басып алу және Польшамен соғысу мүмкіндіктерін жоспарлау туралы құпия тапсырма берді. Англия мен Францияның Поль­шаға көмектесуге кепiлдiк беруi Германия Польшаға шабуыл жаса­ған жағдайда осы екi елмен де соғысуға тиiстi болатындығын көр­сеттi. Сондықтан Германия алдағы уақытта екi майданда соғыс жүргiзу қаупiн болдырмау үшiн Кеңес Одағымен жақындасу керек деп шештi. 1939 жылдың
14 тамызында Германия Сыртқы iстер министрi И. фон Риббентроп Мәскеудегi елшi В. фон Шуленбургке жеделхат жiбердi. Онда елшiге Сыртқы iстер халық комиссары В.Молотовқа жолығып, Германияның Кеңес Одағына қатысты ешқандай басқыншылық ниетi жоқ екендiгiн және Балтық теңiзi мен Қара теңiз аралығындағы кеңiстiкте екi елдi толық қанағат­тан­дырарлықтай дәрежеде реттел­мей­тiн мәселе жоқ екендiгiн хабарлауды тапсырды. Хаттың соңын­да Сталинге Гитлердiң тiке­лей сәлемiн жеткiзу үшiн Риб­бен­троп­тың Мәскеуге келуiне рұқсат алу қажеттiлiгi айтылды. Шуленбург келесi күнi Молотовпен кезде­сiп, Риббентроптың сәлемiн хабарлады. Молотов кеңес үкiметi Германияның кеңес-герман қа­тынас­тарын жақсартуға ұмтылуын қолдайтынын айта келiп, мынадай сұрақтар қойды: Германия Кеңес Одағымен өзара шабуыл жасаспау туралы келiсiмге қол қоюға дайын ба? Әбден шиеленiсiп, шекаралық қақтығысқа дейiн жетiп отырған кеңес-жапон қаты­нас­тарын реттеу үшiн Германия Жапонияға ықпал жасай ала ма? Прибалтика мемлекеттерiнiң қауiпсiздiгiне Германия мен Кеңес Одағының бiрлескен кепiлдiк бер­уi туралы мәселеге немiс үкiметi қалай қарайды? Бұл ұсыныстарды Шуленбург 16 тамызда Берлинге хабарлады. Германия бұл ұсыныс­тарды толық қабылдады. 19 та­мызда Молотовқа шабуыл жасас­пау туралы келiсiмнiң немiстер жасаған жобасы тапсырылды. Жоба екi баптан ғана құралған едi: 1-бап: Германия мен КСРО қандай жағдай болса да бiр-бiрiне қарсы соғысқа кiрiспейдi және күш қолдануды көздеген шараларды қабылдамайды; 2-бап: Осы келiсiм қол қойылған бойда күшiне енедi және 25 жыл сақталады. Сол күні елшiнiң қолына келiсiмнiң кеңес үкiметi жасаған жобасы тапсырылып, Риббентропты Мәскеуде
26 немесе 27 тамызда қабыл­дайты­ны хабарланды. Кеңес Одағы ұсынған жобада 5 бап болды және аяғында «соңғы сөз» деген ескерту берiлiп, онда: «Осы келiсiм Келi­сушi жақ­тар­­дың сыртқы саясат саласын­дағы мүдделерi туралы ерекше хаттамаға бiр мезгiлде қол қойыл­ғанда ғана күшiне енедi» деп көрсетiлдi. Демек, келiсiмге қо­сым­ша құпия хаттамалар жасау ту­ралы ұсыныс кеңес үкiметi тарапынан болған. Қосымша хаттама жасауға кеңес үкiметiнiң мүд­делi болғанын Гитлердiң
20 та­­мызда Сталинге жiберген же­дел­­хатының мазмұны да дәлел­дейдi. Кеңес Одағында осы келiсiм туралы алғашқы мақалалардың бірінде Гитлердiң осы жеделхаты қысқартылып жарияланды, соның iшiнде қосымша хаттамалар туралы сөз қозғалған 4-пункті тұтас­тай, ал 2, 5, 6-пункттерінің бiр бөлiгi аударылған жоқ. Өйткенi, бұл мәтiндер құпия хаттамалардың бар екендiгiн және олар Сталиннiң бастамасымен жасалғанын бiлдiрiп қоятын едi. 4-пункттің мазмұнына көз жіберейік: «Кеңес Одағының үкіметі қалап отырған қосымша хаттама мен өзім жуық арада оның мәнін түсінген соң, герман жауапты қызметкері Мәскеуде келіссөздер жүргізген жағдайда ғана жасалады. Олай болмаса, Империялық үкімет қосымша хаттама жасау мәселесі қысқа мерзімде қалай шешіліп, қалай жасалатынын айта алмайды». Гитлер Сталиннен Риббентропты Мәскеуде 22 тамызда немесе 23 тамыздан кеш қалмай қабылдауды өтінді (Фашистік басшылардың соншалықты асы­ғуына себеп – бұл кезде Польшаға шабуыл бастау туралы шешім бекітіліп қойылған еді).
21 тамызда Сталин Гитлердiң ұсынысымен келiскенiн бiлдiрiп, жеделхат жiбердi. 1939 жылы
23 тамызда Сталин мен Молотов Мос­квада Риббентропты қабыл­дады. Кремльде кешке қарай басталған келiссөздерге И.Сталин, В.Молотов, И.Риббентроп, В.Шуленбург және екі жақтың тіл­маштары ғана қатысты. Келіс­сөздер нәтижесінде Молотов пен Риббентроп шабуыл жасаспау туралы келiсiмге және оның құпия хаттамаларына қол қойды. Келi­сiмнiң құпия хаттамалары ұзақ уақыт жарыққа шығарылған жоқ. 1946 жылы Нюрнбергтегi Халық­а­ралық сот үрдiсiнде И.Риббентроптан жауап алу кезiнде құпия қосымша хаттамалар болғандығы бiрнеше рет аталды. 26 наурызда адвокат М.Хорн Риббентропқа: «Сіз Мәскеуге барған кезде қандай келіссөздер жүргіздіңіз?» деген сұрақ қойды. Риббентроп неміс-орыс қатынастарына қатысты бірқатар құжаттарға, соның ішінде өзара шабуыл жасамау туралы келісімшарт пен оның қосымша хаттамаларына қол қойғанын айтты. 1 сәуірдегі Нюрнберг со­тының алдында берген жауабында Риббентроп тағы да аталған келі­сімшарт пен оның қосымша хаттамаларының бар екенін мәлімдеді. Құпия хаттамалардың фотокөшiрмесiн алғаш рет 1948 жылы АҚШ Мемлекеттiк департа­ментi немiс және ағылшын тiл­де­рiнде басып шығарды. Бұған жа­уап ретiнде шығарылған кеңес жарияланымында американ басылымын тарихи шындықты бұрмалады деп айыптады. Бiрақ құпия қосымша хаттамалардың болғанын Кеңес үкiметi мойын­даған жоқ. Фотокөшірмелерді американдар қолдан жасаған жоқ еді. 1943-1944 жылдарға дейін бұл құжаттардың неміс және орыс тілдеріндегі түпнұсқалары Берлинде Сыртқы істер министрлі­гін­де сақталды. Одақтастар Бе­р­линді бомбалауды күшейткен кезде Риббентроптың бұйрығымен аса маңызды құжаттардың фото­көшірмелері жасалды. 9725 құжат­тың фотокөшірмесі соғыс жаңа аяқталған кезде Америка Құрама Штаттарында сақталып, 1959 жылы Германия Федеративтік Республикасына қайтарылды. Осы көшірмелердің ішінде «F 19» деген атпен жоғарыда аталған құпия қосымша хаттамалар сақ­тал­­ған. Фотокөшірме құжат­тар­дың барлығының дерлік түпнұсқа­лары Германия мұрағат­тарында бар. Тек қана 1939 жылғы екі кеңес-герман келісімі мен оларға қосым­ша құпия хаттамалардың түпнұс­қасы жоқ болып кеткен. Кеңес Одағы бұл басылымдардың түпнұсқадан алынбағандығын тiлге тиек етіп, құпия хаттамалар­дың болғанын мойындамай қойды. Құпия хаттамалардың екі тілдегі түпнұсқалары Ресей президентінің мұрағатынан табылып, 1992 жылы басылып шықты. 1989 жылы КСРО Халық депутат­тары­ның съезiнде Эстонияның өкiлi профессор Э.Липмаа 1939 жыл­ғы 23 тамыздағы келiсiмге саяси және құқықтық баға беру мәселесi бойынша комиссия құру­ды ұсынды. Комиссия жұмысының нәтижесiнде 1989 жылы 24 жел­тоқ­санда КСРО Халық депутаттары съезiнiң «1939 жылғы шабуыл жасаспау туралы кеңес-герман келiсiмiне саяси және құқықтық баға беру туралы» қаулысы шықты. Қаулыда келiсiмнiң құпия хаттамалары заңдылық тұрғысынан алғанда мүлде негiзсiз деп көр­сетiлдi.
Келiсiмнiң құпия хаттамасында Германия мен Кеңес Одағының Шығыс Еуропаны ықпал айма­ғына бөлiсуi туралы мәселе қарал­ды. Финляндия, Эстония, Латвия, Бессарабия және Польшаның Нарев, Висла, Сан өзендерiнен шы­ғысқа қарай жатқан жерлерi Кеңес Ода­ғының ықпал аймағына берiл­дi. Осы шартқа орай Кеңес Одағы 1939-1940 жылдары Польшамен және Финляндиямен соғысты және Балтық жағалауындағы үш елді өзіне қосып алды.
– Соғыс тарихына байланысты даулы мәселелер өте көп. Екінші майданның не себептен кешігіп, яғни 1944 жылы ашылуы турасында да бірізді тоқтамдар айтылмайды. Осы жерде біз нені анықтауға тиіспіз?
– Соғыс тарихына қатысты мәселелердің бірқатары күні бүгінге дейін пікірталастар тудырып жүргені рас және сол мәселе­лерді негізінен біз тек орыстілді әдебиеттер негізінде ғана оқимыз. Екінші майданның ашылуы туралы мәселеде Батыс зерттеушілері­нің өзі де бірауызды емес. У.Чер­чилльдің әуелі Африкадағы неміс әскерлерін талқандап, содан кейін фашистік одақтың ең әлсіз буыны Италия жағынан келіп, соққы беру туралы идеясы болғандығын, 1942 жылы оның Мәскеуде Сталинмен кездесіп, осы жоспарын ха­бар­лағанын, осылайша сол жылы Екінші майдан ашылмай қалғанын зерттеушілер әр түрлі бағалайды. Кейбіреулер Кеңес Одағының 1939-1940 жылдардағы Еуропадағы әрекеттерін Батыс елдерінің ұнатпағанын, сондықтан Екінші майдан ашуға асыға қой­мағанын еске салады. Бәрінен гөрі шындыққа жақыны – амери­кан­дардың Тынық мұхитта Жапонияны талқандау мақсатын, ал ағылшындардың Таяу Шығыстағы иеліктерін аман алып қалу үшін Солтүстік Африкадағы неміс әс­кер­лерін талқандау мақсатын бірінші орынға қоюы болған шығар. 1940 жылдың көктемінен бастап 1941 жылдың жазына дейін Англия фашистік Германиямен жалғыз өзі соғысып жатқанда Кеңес Одағы 1940 жылдың күзінде Берлинге Молотов бастаған делегация жіберіп, дүниежүзін ықпал аймағына бөлісу туралы келіс­сөздер жүргізгенін де жасырмайық. Соның барлығы соғыстың ал­ғаш­қы жылдарында фашистік Германия мен оның одақтастарына қар­сы қиян-кескі соғыс жүргізіп жат­қан әрбір елдің басты мақсаты – өз елін, өз халқын қорғау болғанын көрсетеді. Оны да дұрыс түсінуіміз керек. Алайда, Батыс одақтастар Кеңес Одағына мүлде көмектеспеді деу де артық болады. 1941 жылы 1 қазанда жасалған үш жақты келiсiм бойынша АҚШ пен Ұлыбритания Кеңес Одағына қару-жарақ, азық-түлiк берiп көмектесуге мiндеттеме алды.
Кеңес Одағы алғаш рет Батыс мемлекеттерiнен 1 миллиард доллар өсiмсiз қарыз алды. АҚШ 1941 жылдың наурызынан бастап Ұлыбританияға ленд-лиз бойынша көмек бере бастаған едi. 1941 жылдың қараша айынан бастап Кеңес Одағы да ленд-лиз бойынша көмек алатын болды. Одақтастар Кеңес Одағына 22 мың ұшақ,
13 мың танк, 427 мың жүк машинасын бердi. Батыс елдерінің қиын-қыстау сәтте, өздерінің де соғыс жүргізіп жатқанына қара­мас­тан, біздің елімізге берген кө­мектерін ұмытпаған дұрыс қой.
– Соғыс жылдарындағы тылда тынбай жұмыс істеген қарттардың, әйелдердің, балалардың еңбектері­нің ғылыми тұрғыда лайықты орны айқындалды ма? Олардың жан­қияр­­лық ерлігі, жеке адам тағдыры кей қаламгерлердің көркем шығар­ма­ларында кездеседі. Жалпы, қазір жекелеген адамдардың тағдырына қатысты еңбектер жазылып жүр ме? Осындай ерліктің аналогтары болды ма?
– Кеңестік кезеңде соғыс жыл­дарын­дағы тылдағы еңбеккер­лер­дің ерен еңбегі туралы көркем шы­ғармалар да, ғылыми еңбектер де жиі басылып шығатын. Қазіргі кезде осы тақырыптағы ғылыми еңбектердің азайғанын көреміз. Зерттеушілер бұл тақырыптарды зерттеуге ұмтыла бермейді. Өйт­кені, кейбір аға буын тарихшылар мұндай тақырыптарды «кеңестік кезеңнің түсінігінен алынған» деп сынап тастайды. Керісінше, кеңестік кезеңде зерттелген тақы­рыптардың барлығы, жаңа деректер мен көзқарастар тұрғысынан қайта қарауды, қайта бағалауды талап етеді. Сонымен қатар, біздің ғылымда тарихтағы жеке адамның ролін көрсететін еңбектер тек қа­на кеңестік кезеңде жазалауға ұшы­раған тұлғалардың өмірі мен қызметін зерттеумен шектелетінін байқаймыз. Мұның себебі, бір жа­ғы­нан, кеңестік кезеңнен қалған ұжымшылдық психологиясымен және тарихтағы жеке адамның ролін мойындамаумен байланыс­ты болса, екінші жағынан, жалпы кеңестік кезеңде ғана емес, бү­гінгі күні де қатардағы «кішкен­тай адамның» еңбегін ескермеуден шығып отыр. Бұл жағымсыз құбылыс барған сайын күшейе беретін болады. Өйткені, бірінші кезекте жеке адамның өзін-өзі бағалауына, өз ісіне жауапкер­шілік­пен қарауына негіз болатын индивидуалистік психологиясын тәрбиелемей тұрып, біз корпора­тивизмді насихаттауға көштік. Батыстың алдыңғы қатарлы ел­дерінде дәстүрлі қоғамнан ин­дус­триалдық қоғамға өту кезінде ұзақ уақыт (бірнеше ғасырлар бойы) қарапайым адамның жеке жауап­кершілігі мен өз мүмкіншіліктерін дұрыс бағалау психологиясы қа­лыптастырылды. Ал кор­по­ра­тив­тік ынтымақ мәселесі ХХ ғасырда ғана орын алды. Біз кеңестік ұжым­шылдықтан бірден-ақ корпоративизмге көшуді насихаттап, жеке адамның бас­тамашылдығы, жауапкершілігі, еркін әрекеті дегенді лақтырып тастадық. Мұндай жағдайда ғылымдағы плагиатшылдық, саяси және мемлекеттік қызметтегі жауап­сыздық, студенттердің сапалы білім алуға емес, тек қана «қызыл мұқабаға» ұмтылуы, бастамашыл, білімді адамдарды аяқ асты қылу сияқты құбылыстар қайдан шық­ты деп таңданбай-ақ қояйық.
Халықтың, қарапайым адам­ның тылдағы жанкешті еңбегі, азық-түлік тапшылығы тек Кеңес Одағында ғана емес, фашистер басып ала алмаған Англияда да болды. Британ әйелдері соғыс кезінде зауыт-фабрикаларда ғана жұмыс істеумен шектелген жоқ. Олар қалаларды жау ұшақтарынан қорғайтын зеңбірек атқыштары, жедел жәрдем машинасының жүргізушілері, өрт сөндірушілер болды.Зерттеушілер осы кезде Ұлыбритания халықтарының таптық, әлеуметтік, ұлттық айыр­машылықты ұмытып, айрықша бірлік пен ынтымақтастықта болғанын жазады. Тізе бүкпей қойған Британияның қалаларын Германия үздіксіз бомбалады. Бом­балау салдарынан 1 миллион үй қирап, 66 мың бейбіт тұрғын қаза тапты, 86 мыңнан астам тұр­ғын ауыр жарақат алды. Фашистер басып алған Еуропа елдерінің тұрғындарын Германияға еріксіз алып келіп, ауыр жұмыстарға сал­ды. Осылайша 7,5 миллион адам фашистік құлдыққа түсті. Еуропа елдерінде Қарсыласу қозғалысы өрістеді. Отанының азаттығы үшін және фашизмді жеңу жолын­дағы күреске барлық анти­гит­лер­лік одақ елдерінің халқы өз үлесін қосты. Осы тақырыптарды зерттеу Екінші дүниежүзілік соғыс туралы білімімізді кеңейте түсер еді.
– Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанған қазақтардан бес жүз мыңға таяу азамат мерт болған. Кей зерттеушілер Кеңес Одағын адам­ның тағдырын аямаған ел деп айтады. Қазір орыстың баспасөз құрал­дары мен кинофильмдерінде соғыс тек қана орыстар мен фашистердің арасында болғандай етіп көрсетуінің себебі неде? Ал біз өзіміздің қазақ­тар­дың тарихи тұлғасын дәріптей алып жүрміз бе?
– Соғыстың алғашқы айларында, сол 1941 жылдың жазында өзінің әскери міндетін өтеп жүр­гендердің барлығы соғыс қимыл­дарына қатысты. Олардың ішінде, әрине, қазақтар да болды. Өйткені, кеңестік кезеңде әскери міндетін өтеу міндетінен қазақтар боса­тылған жоқ-тын. Бір ғана мысалға назар аударайықшы, Брест қамалы соғыстың алғашқы күндерінде шабуылға ұшырап қалды. Оны қорғаушылардың ішінде қазақ­тар­дың болғанын бәріңіз білесіз­дер.
Ерлікті марапаттауда тек қа­зақ­тар ғана емес, басқа халық­тар­дың өкілдері де жәбір көрді. Бұл жағдай, бірінші кезекте, әкелері немесе басқа туыстары 1937 жылдың жазалау саясатына ұшы­ра­ғандарға қатысты болды. Олар­дың қатарында Батыр атағына ұсынылғандардың барлығына дерлік жоғары атақ берілмей, тек орденмен ғана марапаттады.Бұл топқа жатпайтын адамдарды марапаттауда да әділетсіздіктердің болғаны рас. Бірақ ол көбінесе сол марапаттау құжаттарына қол қоятын орташа және жоғары буын бастықтардың ішіндегі жеке адамдардың шовинистік пиғыл­дарынан туған деп ойлаймын. Мәселен, Батыр атағына ұсыны­лып, бірақ ордендермен ғана марапатталған бірқатар адамдар­дың есімдері белгілі.
Қазір Ресей баспасөз құралда­ры мен кинофильмдерінде соғыс тек қана орыстар мен фашистердің арасында болғандай етіп көрсе­тіле­тіні рас. Сондай-ақ, шетелдер­дегі, әсіресе, Шығыс Еуропа елде­ріндегі Ресейден келген миг­рант­­тар ашқан туристік меке­мелердің өкілдері сол елдің ескерткіштерін таныстырғанда көбінесе «орыс әскерлері фашис­терден азат еткен» деген сөздерді айтады. Бұл соңғы онжылдықтағы көрші елдегі жалпы үгіт-наси­хаттың мазмұнына және кейбір адамдардың империялық кезеңді аңсауынан туған болар.
Соғыста ерлік көрсеткен қа­зақ­тар тұлғасын дәріптеу олардың ерлігін құжаттармен көрсететін арнайы зерттеулермен толықты­рылуы қажет. Ол үшін Ресейдің мұ­рағаттарында зерттеулер жүр­гізу тиіс. Оған қаржы керек. Бір сөзбен айтқанда, барлығы осыған келіп тіреледі. Біздің кәсіпкерлер көп қаржысын тойға, әр түрлі ән­ші­сымақтарды көтеруге жұм­сағанына осындай игілікті істерге жұмсаса ғой. Шетелдердің ірі банктері мен компанияларының көпшілігі білім мен ғылымға қамқорлық жасайды.
– Кей зерттеушілер тарихи жа­дымыздың қалпына келмей, тари­хы­мыздың ерлікке толы беттері аталмай қалады дейді. Кеңес үкі­метінің ұлтымызға жасаған зардабын әлі күнге тартып келе жатқаны­мызды айтады. Соғыс төңірегіндегі даулы мәселелерге нүкте қойып, соғыс тарихын идеологиядан аршып алуымызға да тарихи жа­ды­мыздың әлі қалпына келмеуінің әсері болып жатқан жоқ па екен?
– Соғыс төңірегіндегі даулы мәселелерге нүкте қойылмауы тарихи жадымыздың қалпына келмеуімен емес, басқа себеппен байланысты. Өйткені, тарихи жадыны қалпына келтіру мәселесі қалың көпшілікпен байланысты айтылады. Ал тарихшы ғалымдар бұл категорияға кірмейді. Олар сол жадыны қалыптастырушылар болуға тиісті. Сондықтан соғыс төңірегіндегі даулы мәселелерге нүкте қою үшін, бірінші кезекте, Екінші дүниежүзілік соғыстың ауқымды, әлемдік деңгейдегі мәселелерін зерттеп, осы мәселе­лер бойынша қазақстандық ғы­лыми тұғырнаманы қалыптастыру керек. Бізде мұндай зерттеулер аз. Оның өзінің басым бөлігі орыс тілді еңбектер мен интернет материалдары негізінде жазылған. Өйткені, мұндай зерттеулер жүр­гізу шетел мұрғаттарында жұмыс істеуді талап етеді. Оған қаржыны қайдан табады? Ғалымдардың күнкөріс көзі болып табылатын мемлекет қаржыландыратын ғылыми жобалар тек Қазақстан тарихына қатысты болса ғана өте­ді (бұл жерде жобаны өткізу үшін таныстық іздеу мәселесін көтер­мей-ақ қояйық). Сондай-ақ, Екін­ші дүниежүзілік соғысқа қатысты өз пікіріңізді айта қалсаңыз, ол пікіріңіз көрші елдің тарапынан сынға ұшырайды. Оны кейбір жерлестеріміз де қызу қолдай жө­неледі. Қазір Қазақстанда соғыс та­қы­рыбына қалам тартып жүрген­дердің барлығы кезінде Қазақстан тарихымен айналысып, сол салада диссертация қорға­ғандар. Олар­дың Екінші дүние­жүзілік соғыстың әлемдік деңгей­дегі мәселелеріне қатысты жеке өзіндік пікір айтатын мүмкін­шіліктері жоқ. Өйткені, мұндай пікір дәле­лді болуы қажет. Ал дәлелділік міндетті түрде сол мәселені зерттеумен ұзақ жылдар кәсіби дең­гейде айналысуды талап етеді. Алайда, біздің кейбір ғалымдардың бір жағымсыз қасиеті бар, олар өздерін «әмбебап» (универсал) ғалым санайды. Ал ғылымдағы әмбебаптылық дилетанттылық­пен шектесіп жатады. Әрине, әмбебап ғалымдар тарихта болған. Бірақ ол ғылымның сәбилік, балалық кезеңіне тән құбылыс. Қазіргі ғылымның даму деңгейі, күрделілігі және көпсалалығы жағдайында әмбебаптылық тек қана аса данышпан ғалымдарда ғана болуы мүмкін. Ал ғажап данышпандар өзін көбінесе жара­тылыстану-математикалық ғы­лым­дар саласында көрсетеді. Гуманитарлық ғылымдар талантпен қатар, осы саладағы жинақ­талған білімді меңгеруді талап етеді. Осы қарапайым шындықты біздің ғалымдар мойындай бер­мейді. Оның үстіне PhD дайындау жүйесі бойынша тарих ғылы­мын­дағы бұрынғы екі сала қосылып кеткен. Енді біздер шетел тарихы бойынша жеке ғылым докторын дайындай алмаймыз. Ал Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы төңірегіндегі даулы мәселелерге нүкте қоятын осы саладағы ғалымдар болуға тиісті еді.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Нұрлайым БАТЫР.