(жазушының бір хикаяты хақында)

Қолымызға жазушы Гүлзат Шойбекованың «ЕЙ, МЕНІҢ ҚҰЛА БЕСТІМ!» атты прозалық шығармалар жинағы тиді. Алдымен айтарымыз, қазіргі насихатқа тапшы әдеби орта жағдайында осы бір қаламгер қыздың шығармашылығы туралы жылы пікірлерді бұрын да жиі еститінбіз.

Жалпы, жазушының ЭТНО­ПСИ­ХОЛОГИЗМ ЖАНРЫНА іштартатыны әдеби ортаға ежелден белгілі. Жинақ атауының өзінен де осындай бір РЕҢКТІ МАЗМҰН аңғарылып тұр.
Қазіргі қоғамды айтпағанда, әдебиетшімін деп жүргендердің өздерінің де кітаптың атауына берілген «БЕСТІ» анықтамасын толық түсіне беретініне күмәніміз бар. Ақиқатында, кемеліне жетіп, толған жылқы түлігін «бесті» деп атайды.
Жазушы шығармашылығына қарата айтар болсақ, автордың өзі де дәл осындай кемелденген, қалыптасқан кезеңіне келіпті. Жинақта табиғаттың тұма бас­тауы­нан мәңгілік ғұмырдың сарабдал сүрлеуіне дейінгі сан
ал­у­ан тақырыптар қамтылады. Яғни шығарманың тақырып ауқымы өте ауқымды, кең. Негі­зі­нен АБСТРАКЦИЯЛЫ САРЫН­НЫҢ ЭЛЕГИЯЛЫ ЛЕБІ сезіліп тұрады.
Максим Горькийден «шығар­ма­ның мазмұны мен орындалу шеберлігін оның атауынан, бас­тапқы сөзінен аңғарып, ұғынуға болады» деген тамаша сөз қалды. Гүлзаттың кітабын парақтап отыр­­ған кезімізде алдымен оның этно­психологиялық аңсар (элегия) жанрында жазылған «Ұл­та­бар» атты хикаяты айрықша мә­­не­рімен бірден көзге шалынды.
Қазақ – ежелден ырымшыл халық. Соған сәйкес өзінің төл этног­рафиясының басты объек­тісі һәм материалы мал мен мал шаруашылығына байланысты небір абстракциялы ұғымдарға бейім тұрады.
Бізді «Ұлтабар» анықтамасына назар аудартуға мәжбүр еткен КЕРЕМЕТ те алдымен сол болатын.
Гүлзат аталмыш хикаятына «Көк түрік кіндігінен тараған бар­ша ұл-оғландарға арнаймын» деген аннотация қойыпты. Хи­каят­тың қисыны мынадай: «…Біз егіз едік… Бірақ айырмашы­лық, кереғарлықтың ішінде екеумізді жақындатып, байлап-матап қой­ғандай әсер ететін жалғыз-ақ нәр­се болатын. Ол – екеуміздің бірдей түс көретіндігіміз…» деп басталатын шығармада адам психологиясы мен мінез-құлқы­ның көзге көрінбейтін НЕБІР АБ­СТРАКЦИЯЛЫ АЙШЫҚТА­РЫ қисындалады.
Уақыт өте келе бас персонаж­дың егізі САҒИРАНЫҢ түс көру қа­білеті біртіндеп көмескіленіп, жо­ғала бастайды да, керісінше кейіп­кердің алдынан ТҮСТЕР ӘЛЕМІНІҢ жаңа бір қыры ашылады.
Оны Гүлзаттың өзі болуы мүм­кін деп тұжырымдап отырған бас кейіпкердің ЕРЕКШЕ ОЙЛАУ ЖҮЙЕСІНЕ, ықтимал жағ­дайда болашақта жазушы болуына сәйкес керемет деп түсіндік.
«Түс – Жаратушының адам­зат­қа жолдаған хат-хабары» деген де түсініктер бар. Тіпті, осынау адам психологиясының абстракциялы, идеализмге толы құбылы­сына қарата айтылатын небір ғажайып қисындар да көп.
Кезінде қазақ тілімен қоса орыс тілін де жетік білетін ұлы Мұх­тар Әуезовке әлдекімдер: «Мұ­қа, сіз орыстың тілін орыстан кем білмейсіз. Орысша неге жазбайсыз, осы?», – деп сұрақ қойып­ты.
Сонда ұлы Әуезов: «Ей, шыра­ғым-ай, орысша жазу үшін түсті орыс­ша көру керек қой…», – деген екен.
Әлбетте, бұл қисынның артында да үлкен ПСИХОЛОГИЯ­ЛЫҚ АСТАР жатыр. Ал жазушы Гүлзат Шойбекованың «ТҮСТІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ КӨРЕТІНІНЕ» әсте күмән жоқ. Сондықтан біз сөз еткелі отырған хикаятта да ұлттық бедер мен психологияның КОНКРЕТИКАДАН ГӨРІ АБС­ТР­АКЦИЯСЫ БАСЫМ ТЫЛСЫМ­ДАРЫ ЖАТЫР.
Әлбетте, шағын ғана мақалада жазушының бүкіл шығарма­шы­лы­ғын айтпағанда, ауқымды хи­каят­қа толыққанды талдау жасау мүмкін емес. Сондықтан Горькийдің жоғарыдағы данышпан тұжырымын басшылыққа ала отырып, осы «Ұлтабар» хикая­тының басталу формасы мен айтар ойына хал-қадеріміз жеткенше талдау жасамақпыз.
Персонаж «бір күні ғажайып түс көреді. Қараңғыда жол таппай келе жатыр екен дейді. Алдынан қайтыс болған әкесі шығады. Оған персонаж әлі күнге дейін пәтер ала алмай қиналып жүргені туралы мұң шағады. «Одан да сендер жаққа асығып отырған «ҒАЖАП БАЛА» бар, соны қарсы алыңдар. Бірақ ол бала өзіне риза болсаң ғана барады» дейді әке.
Хикаяттың айтар ойы осы жер­ден ширығады. Бұл жерде соң­ғы кезде танымдық санаға маза бермей жүрген УАҚЫТ пен КЕҢІСТІКТІҢ тылсымды астары жатқаны даусыз. Гүлзат шы­ғар­маның өзегін де соған сәй­кес­тендіріп, әдемі құра білген. Яғни БӘРІНЕ ТАРАЗЫ ҺӘМ СЫНШЫ – УАҚЫТ деген қағиданы басшылыққа алған.
Соның алдында қайтыс бол­ған әкесі түсіне енген сайын ебіл-себіл жылайтынын, көз жасының ішіп отырған шайына тамып ке­тіп, бірге ішілетінін жазады автор.
Бұл жерде ағымдағы тіршілік­ке қарата айтылатын «БІРЕУ – СУ ІШІП ЖҮР, БІРЕУ – У ІШІП ЖҮР» деген қағида басшылыққа алы­нып тұрғаны даусыз. Жазушы әдемі тілі арқылы өзінің басынан кешіп жүрген РУХАНИ ЖАЛ­ҒЫЗДЫҚ абстракциялы материясын алға тартады.
Әлбетте, өмірдегі жалғыздық­тың қасында рухани жалғыздық­тың түк емесі әммеге аян. Кез кел­ген қабілетті жазушының, біз­дің жағдайда Гүлзаттың да осы бір азапты бастан өткеретіні кү­мән тудырмайды.
Персонаж өмірдегі теңін таба алмаған. Ал егізі Сағираның мұ­ңы – нәресте көтере алмай жүр­ге­нінде.
Хикаяттың ишаралы мимикасы «МӘҢГІЛІК СОР ЖОҚ, АД­АМ­НЫҢ БАҒЫ ТҮБІНДЕ БІР ЖАНАДЫ» дегенге тіреледі. Көп ұзамай персонаж да өзі талайдан бері армандап жүрген пәтерге қол жеткізеді.
Бір қарағанда оның арманы орындалған сияқты. Ал сонда әкесі түсінде аян берген «ҒАЖАП БАЛА» қайда? Ол өмірге қашан келеді? Кімнің түрінде, кімнің сипатында келеді және…
Хикаяттың атауына айналып тұрған ұлтабарға қатысты қисын дәл осы жерден көрініс береді.
Аяқ астынан сырқаттанған бас кейіпкер дәрігерге жүгінеді. Әке аянындағы «ҒАЖАП БАЛАНЫ» іштей армандап жүрген оған дәрігер «ұлтабарың ауырады» деген диагноз қояды.
Бірақ әлгі дәрігерден кейінгі орыс тілді мықтыларға қазақша ұлтабардың орысша атауын қалай айтып жеткізу керек? ХИКАЯТ СЮ­ЖЕТІ ОСЫ МӘТІНДЕ ШИРЫҒАДЫ. Кейіпкер ұлтабар­дың орысшасын әркімнен сұрап, таба алмаған соң орысша-қазақ­ша медициналық сөздікке жү­гіне­ді.
1961 жылы шығарылған Аяпбергенова деген ғалым құрастыр­ған орысша-қазақша медици­на­лық сөздікте ұлтабарға «он екі елі ішек» деген ұғым беріліпті. Әлбетте, бұл – қазақы ұғымға, онан да бетер Гүлзат сияқты ТҮС­ТІ «ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ КӨРЕ­ТІН» тіл маманына жат.
Осы жерде кейіпкер ойға беріледі. Ырымшыл қазақ «ұлта­бар» деген орган атауын ойлап тапқанда «қызтабар» немесе «егіз­­табар» дегенді неге шығар­ма­ған деп күйзеледі оптимист кейіпкер.
Жаңа үй, жаңа көршілер. Кейіп­кердің көңіл күйі көтеріңкі. Өмірден күткен үміті де үлкен. Оған себеп – жоғарыда өзіміз айтып өткен әкенің аян түсі.
Дегенмен, жазушының өмірі әсте шымқай қуаныштан тұр­майды. ЖАЗАДЫ, МҰҢДАНА­ДЫ, ҚАЙҒЫРАДЫ, ОЙЛАНАДЫ. Кейіпкер «ойдың кіретін есі­гі бар, шығатын есігі жоқ» де­ген байламға келеді. Яғни ой түп­сіз терең тұңғиығына тартып әкете бермек.
«Мұң жазушылыққа апара ма екен, жоқ әлде жазушылық мұңға апара ма» деп толғанады автор. Әйтеуір екеуінің арасында бір байланыс бары күмәнсіз.
Алайда, көңіл түкпірінде кә­сіби бір алаң жатқан. Ол – баяғы ұлтабар мәселесі. Кейіпкер бұл сөзге кәдімгі дене мүшесі емес, абстракциялы, оптимизмге шақыратын нысан түрінде қарап, ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ САРАП жасайды.
Бірде дәрігерге жүгініп: «ма­ған ұлтабардың орысшасын айтып беріңізші, дәрігерсіз ғой», – дейді. Бұл сөз қазақы ұғымға бей­ім маман дәрігердің өзін де та­лайдан бері ойландырып жүр­ген тәрізді. Ол да «сіз осы ұл­та­бар­дың неге ұлтабар аталғанын білесіз бе?» деп екеуара әңгіменің барысын одан әрі ушықтыра түседі.
Әлбетте, кейіпкер оның сырын білсе несіне дәрігерге жүгін­сін? Білмейтін. «Ал мен білемін», – дейді дәрігер. Алайда, оның сы­рын дәл сол жерде айтуға құ­лық­сыз­дық танытады. «Бір жерге барып оңаша отырып әңгі­ме­лесейік» деген өтініш айтады.
Содан кейіпкер мен дәрігер арасында тылсымды бір байланыс орнайды. Бір телефон арқы­лы әңгімеде дәрігер оған: «СІЗ ДЕ МАҒАН КЕРЕКСІЗ…» деген ғажайып сөз айтады.
Міне, ұлтабар хикаясы осылай жалғасын табады. Соңынан дәрігер екеуара әңгімеде өз басынан өткен небір әңгімелер айтады. Кейіпкерді айран-асыр қыл­ған ұлтабар мәселесі төңіре­гін­де небір ғажайып сырын ортаға тас­тайды.
Хикаятта бас кейіпкердің дә­рі­герге қарата айтылатын «бай­қай­мын, ұлтабар сізді де шыркө­бе­лек айналдырып жүрген сияқ­­ты. ЕКЕУМІЗ БІРІКСЕК, тау­ды да қопаратынымызға се­нім­дімін» дейтін сөзі бар.
Ақиқатында, санасынан бая­ғы әкесі аян берген «ҒАЖАП БА­ЛА» кетпейтін келіншек дәрі­гер мен екеуара әңгімеден өзінің ұлды болу керек екенін және оның жолын тапқанын түсінеді. Жалма-жан егізі Сағираға телефон шалып, «ойбай, тезірек кел, мен баяғы «ҒАЖАП БАЛАНЫ» көтерудің жолын таптым», – дейді.
Әлбетте, нағыз дәрігерің мін­деті – науқасқа кеңес беру. Ебепке – себеп, осы екеуара әңгімеден соң ДӘРІГЕР КЕЙІПКЕР ТАҒ­ДЫ­РЫНАН АЛЫСТАЙДЫ. Бір­ақ келіншектің көкейінде үміт отын тұтатып, ұлы өмірге қарай жетелейді.
Әйтеуір хикаяттың финалы үмітке, қуанышқа толы. Кейіпкер көкейінде ҰЛЫ ӨМІРГЕ ДЕГЕН ҚҰШТАРЛЫҚ, үміт оты қала­ды.
Абстракциялы ишара-мими­каның әсеріндегі оқырман да ой құшағында. Одан арғы оқиғаның даму барысы не болмақ?
Жазушы ашып айтпаса да, мың сан оқырманына осындай үмітті ой тастайды. Өзі алға тарт­қан өмірдің ең өзекті мәселелеріне байланысты сауалдың жауабын да бермейді. Демек, әдемі жазыл­ған «Ұлтабар» хикаяты – адамның оптимизмі мен үмітін оятатын шығарма. Бірақ сол үміттің қалай жа­нарына байланысты нақты жауап жоқ.
Жазушы шығармашылығына қарата айтар болсақ, оның жауабы – абстракция ғана!
Ал сонда персонаждың сыңа­ры Сағира қайда? Өмірдегі өз ор­нын таба алды ма? Жаратушыдан тілеген тілегіне жетіп, АНА бола алды ма? Гүлзат оның жауабын бермейді. Себебі бере алмайды. Оған қақысы жоғын да түсі­неді…
Жанама образ – Сағира тағ­дыры арқылы қоғамға ҰЛЫ ОЙ, ҰЛЫ ТІЛЕК тастайды.
Түйінді ақыр не болар екен?
Қаптаған сауалдар артында бір ғана жауап бар. Ол – тағдырдың қалауы ғана!..

***
Өмірдің қызығының өзі де сонда ғой…

Өмірзақ МҰҚАЙ,
мәдениет қайраткері.