Несіпбек Дәутайұлы

---

Қайдағы-жайдағысы көп қайран өмірде есте қалатыны, ең алғашқы етене жақындық шығар. Адаммен, әрине. Кісілігің мен түсінігің бірден үйлескен азаматпен. Мен үшін ол Әшірбек Көпішев болды. 1975-76 жылдары  Қордай аудандық газетінде қызмет істеп жүрген кезім. Қайсыбір күні түс әлетінде редакцияға ұзын бойлы, шашы өзімдікіндей иығын жапқан, сымбатты, бейтаныс жігіт кіріп келе жатты. Арнайы мені іздеп келіпті. Әйгілі «Лениншіл жас» газетінен екен. Осының алдында сол газеттің үздік очерктерге жариялаған республикалық бәйгесінде «Қызыл алма» деген дүнием жеңімпаз атанған. Сөзіміз бірден жарасып кетті. Болмысымызда көптеген ұқсастықтар байқалды. Әсіресе,  парасат, пайым тұрғысында.

– Саған аудандық газеттің шең­берінде жүре беруге болмайды, – деді ол қоштасарда. – Ал­матыға қызметке келуді ой­ла­саң қайтеді?
Ойлағанда, семья жағдайым олай етуді көтере алмайтын еді.
– Орайы келер, түбі.
Осы кездесуден кейін біз­дің адал достықтың арман­дар­ға толы айлары мен жылдары өтіп жатты. Қолайы келген сәт­те қуалай соққан қоңыр жел­дей ол Қордайға, ай сайын алып-ұшып мен Алматыға ке­ле­мін. Алма-кезек ақтарылған ойларды айтып тауыса алмаймыз. Бәрі дерлік әдебиет жайлы. О кезде шет ел мен орыс әде­биетінің әйгілі кітаптарын қол­ға түсіру қиын. Ауданда тұ­ратын менің оған қолым же­тімді еді. Жергілікті басшылармен арақатынасым жақсы болғандықтан сауда базасынан жасырын сатылатын клас­си­калардан құр қалмай­тын­мын. Кейбірін Әшірбекке де әке­ліп беремін. Осыларды әң­гіме етіп, өзімше пайымдап, кө­ше-көшені бойлап жүріп ала­тын едік. Қыза-қыза орта­лық­тан екінші Алматыға дейін әдейі жаяулап баратын кез­де­ріміз де болатын. Жеткенде таң да ағарып ататын. Әшір­бек­тің пәтері о кезде сол екін­ші Алматыдағы Успенский кө­шесіндегі қуықтай бір жарым бөлме. Әрі оны Минара (жұ­байы) екеуінің туыс ұл-қыз­дары басып жататын.
Әшірбектің қиялы… Аспан ке­зіп кететін. Түпсіз ойлары дү­ние шіркіннің бары мен жо­ғын, қадірі мен қасиетін, азабы мен шерін, мәні мен мағынасын түгендеп, тепсініп тұрып алар еді. Марқұм Сайлаубек (Жұ­ма­беков) «Досыңа айт, жерге түс­сін» дейтін-ді. Ол әдебиет­тен өмір шындығы мен көркем шындықтың арасын ажырата білді. Батыс әдебиеттің мәде­ние­тіне жақындаудың қажет­тігін сезді. Өзіміздің мақтаулы деген шығармала­рымыздың көр­кемдік концепция тұрғы­сын­да әлсіздігін де сөз ететін. Мұндай шындықты о кез ашық түрде кім айтқызар.
Алматыға келуді ойлап жүр­ші деп жүретін Әшірбегім бір күні телефон соғып тұр.
– Тез, жет! – деп – Құдай сә­тін салғалы тұр.
Жеттім. Сөйтсем, «Ленин­шіл жас» мені Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облысына мен­шікті тілші қылып жіберуді ұй­ғарыпты. Әрине, ұйытқы бо­лып жүрген Әшірбек. Қуа­ныш қойынға сыймады. Мұн­дайда жуу деген атаңа ат шап­қан­дай мәселе. Алматы рес­­торанына га­зеттің жауапты хатшысы, бө­лім меңгерушілері, оннан ас­там өң бір «сен тұр, мен атайын­дар» жетіп бардық. Ре­дактор кезекті демалысына кеткен. Орынбасары келмепті. Жо… жоқ, келіпті. Ресторан­ның бір түкпірінде, жанында досы екеуі екі қызбен отырған. Қай-қайсымызда жастық шір­кіннің жан алып, жан беріп жүр­ген кезі ғой… Содан бір кез­де олар да бізге келіп қосыл­ма­сын ба. Екі қыздың бірі жай­наңкөз. Жын иектегендей ма­ған жабыса берді.Мен қай­бір оңғанмын. Әлгінің әуеніне төң­керілдім де кеттім. Ар жа­ғын ішің білсін, әруай… Ер­тең­гісін, келісім бойынша, бұй­ры­ғым­­ды алайын деп орынбасарға кел­­сем, шаруамды айтуға кіріп кет­­кен хатшы қыз жылдам шық­­ты.
– Қайта берсін, хабар өзі­міз­­ден, кейінірек, – депті.
– Әттеген-ай, – деді Әшір­бек. – Біздің шалдардың «ба­тыр­­дың ажалы маржадан» де­­генін білесің ғой?
– Сөйтетін.
– Сөйтсе, түбіңе жеткен ке­­­шегі жайнаңкөз. Орын­ба­сар­дың ақыл-есінен айырылып, айналдырып жүргені еді…
– Құдай ұрған шығар, – де­­дім.
Басқа айтар сөз қайсы. «Ле­нин­шіл жастың» меншікті тіл­­шісі қызметі жайнаңкөз көр­­се жастықтың перілік, се­рілігімен жүрісінен жаңы­ла­тын кесірінен жайына қалды. Оны жақсы білетін, әрі аса са­бырлы Әшірбек:
– Ой, сен мені ұятқа қал­дыр­­дыңды айтпады. Әдет­те­гі­дей автовокзалдан Қордайға шы­ғарып салып тұрып:
– Әлгі жазбақ болып жүр­ге­­­­ніңе жаныңды салсаңшы, – деді.
Жаздым «Ақ көгершін» де­ген алғашқы повесімді, «Жалын» баспасы үздік шығар­ма­лар­­ға арнап жариялаған жа­­бық конкурсқа арнап. Содан екінші бәйге алғанымда Әшір­бектің менен де қатты қуанғаны есімде, «Аспанға ұш арыстаным!» дегенде даусы те­лефонды жарып жібере жаз­даған. Келесі жылы дәл осы конкурста өзінің повесі бас бәйгені алды. Мен де бөр­кім­ді аспанға атқанмын. Бұл өзі жаңа сипатта, айтары бас­қа, толғауы бөлек, көркемдік ше­шімі шебер шығарма болатын. Біз бүгінде айтамыз ғой, егер қазақ әдебиеті М.Әуе­зов­тің «Қаралы сұлу», «Қор­ған­сыз­дың күні», Ж.Ай­ма­уы­тов­тың «Ақ білегі», М.Жұ­ма­­баевтың «Шолпанның күнәсі» сияқты шы­ғармаларының бойымен қа­лыптасқанда мүлде басқа биік­те тұрар еді деп. Әшірбек әлгі ­повесіне тән ерекшелігімен жазуды үзбей жалғастыра бергенде, баяғыдан қазіргі заман әдебие­тіндегі санаулы көрнекті жазу­шы­лардың санында аталып жүрер еді… Әде­биетте жалпы, жазбай жүретін жазушылар деген де ұғым бар. Бұл өзіне ұзақ уақыт үзіліс бе­ретіндерге тиесілі сөз болу ке­рек. Егер, әдебиетті – өмір­дің сабақтары деп айту үшін, біреулерге өз парасатының биігінен қарауға мүмкіндік беретін, тіпті сөйтуге мәжбүр ететін үнсіздік шығар. Содан барып ашылар, келесі тынысы. Таяуда Әшірбектің 2 роман жа­зып бітіргені жайлы естіп қалдым. 70-ке осылай келудің өзі ерлік. Құдай берген жазу­шы­лық қабілетке адалдық. Әде­биетке деген өшпейтін сүйіс­пеншілік. Айтары жоқ аза­маттық.
Жазушылық туа бітетін қа­сиет болса, ол «қап түбінде жа­та қоймас». Десек те, бір әсер­дің болатыны ақиқат. Ме­нің әдебиетке келуіме Әшір­бектің септігі тигені рас. Ол мені сол кезде әдебиет әлеміне үміттерін үкілеген үркердей талантты топқа (ішінде қазір Қазақстан Жазушыларын басқарып отырған Нұрлан Оразалин бар) жетелеп әкеліп, жақындастырғаны да есте. Ол маған сенді. Сенімін ақтай ал­дым ба, жоқ па, кім білсін. Ай­тып отырғаным, ішінде ішек тү­гілі, атты кісі айналып тұра­тын кімге де керек кіршіксіз көңіл. Айдарынан жел ессін де­ген ниет. Иә, Әшірбекте осы адал­дық пен азаматтық болды.
Мен жоғарыда сөз етіп отыр­ған достық қарым-қаты­нас­тың 20 жылдан астам уақытында біз үйелмен­де­рі­мізбен мидай араласып ғұмыр кештік. Балаларым Әшірбектің отбасын ең жақын туысымыз деп білетін. Олардың келе жат­қаны той еді. «Швед столын» (о кезде көп қазақта сирек) жа­сап, жандары қалмай күтетін. Солай бола берер дедік қой. Нұрлан бауы­рымыздың (Оразалин) «Әшірбек екеуіңді Құдай ажыратпаса, ешкім ажыратпас» дегені есімде. Шіркін, тағдырдың кілт бұры­лыстарын бірақ кім сезер. Көлгірсіп көр­генім жоқ. Жаба тоқығанды да жаным сүймейді. Жаныңды жеп тұратын шындық бар. Иә, соңғы 20 жыл өмір өзенінің екі жағалауына шығып кеткеніміз рас. Ат құйрығын кесіскен немесе «қалған көңіл қара жер» дейтін әңгіме емес. Көз­қарас­тардың өзгеруі. Ұстанымдар­дың бөлектенуі, Құдайға жа­қын­дай түсудің пайым өз­ге­шелігі, әркімнің өз қо­тырын өзі қасуы… Әйтсе де, қилы-қилы жағдайлармен қырын қарап кетсең де жан-дүниеңнің, түйсігіңнің түбінде бір қимастық деген аяулы се­зім қалады. Сол қимастық мей­лі, таудай жамандық көр­сең де оны жайына қалдырып, тырнақ сынығындай жақ­сы­лықты өмір бойы естен шы­ғар­мауға қарай жетелеп отырады екен. Адамның адамдығы осы болар, бәлкім. Кәрі қойдың жа­сындай жасымыз қалған қай-қайсымыздың да ғұмыр­дың мәніндегі медетіміз ғой бұл.
Қазір есіме бір әдемі әннің «Сол бір кез…» дейтін сөзі тү­сіп отыр. Әшірбек екеуміздің сонау-сонау жылдардағы егіз қозыдай өміріміз ғой. Қайран күндердегі аяулы армандарды, мөлдір бұлақтай таза көңілді, керемет күндерді, таңғажайып түндерді аңсау…
Бәлкім, Әшірбек романдарында сол бір кездің қайта орал­майтын қайран да қайран жас дәуреннің күңгейінен бойына сіңген Күн исіне, қа­зақтың соңғы ханы Кенесары бауырына паналаған «Әулие шоқының» ұшар басын айнала ұшатын ақша бұлттарға сағы­ныштың лебі есіп жатқан шы­ғар.
Адам туған топырағына тар­тады деп жатады. Содан да оның тартылыс күші табиғи заң­дылық. Әшірбек туған ауылына жиі атбасын бұрып тұ­рады. Ауыл сыртында көкке қа­рай емінген «Әулие шоқы­ның» ұшар басында үлбіреген жұқа ақша бұлт айналып жү­ре­ді. Әшірбектің әдебиетте сол ақша бұлттай қалықтап тұ­руына тілектеспін.