---

Тарих – шындыққа айналған тағдыр. Әр­қилы тағдырдың тоғысып, адамзаттың тұтас ғұмырын құрайтыны сияқты, түрлі ұлттың шежіресі де түйінделе келе, әлем­нің ортақ тарихына айналады. Сондықтан дүние тегершігі айналған сайын тарлан тарихтың да қатпары арта түседі.

Еуразия кеңістігінің бағзы тарихына көз жүгіртсек, қуатты империялар құрған түр­кілер ғасырлар бойы ұлан-ғайыр ай­мақ­қа билік жүргізіп, арғымақтың тұяғы жет­кен жерге – Байкалдан Балқанға дейін­гі орасан зор аймаққа иелік етті. Ар­ғы түбі Алтайдан тарайтын айбынды ел тілі жақын, танымы мен талғамы ұқсас бір әлемді – ортақ өркениетті құрады. Қор­­ғаны биік қалалар салған, алтын тақ­та отырып билік жүргізген айбарлы қа­ған­дар мен айбынды абыздар «Мәңгі Ел» орнатуды армандады.

Көне Қытай, Үнді, Иран, Мысырмен иық тіресіп, өзіндік төлтума мәдениетімен оларға балама өркениет құрған Түркі әлемі адамзат тарихында ірі бетбұрыстар жа­сап, көптеген ұлттардың қалыптасуына ық­пал етті. Шығыс пен Батыстың, түстік пен теріскейдің арасын жалғаған «Ұлы Жі­бек жолы» арқылы түркі даласы әлемдік сауданың күретамырына, дүниежүзілік дип­ломатияның дәнекеріне айналды. Жал­пақ жаһанның төрт тарапын то­ғыс­тырып, жақындастыруда жылқының жа­лын­да туған жауынгер жұрттың үлесі ай­­­рықша болды. Сондықтан бүгінде көп­теген ғалымдар түркілерді «жаулаушы ға­на емес, өркениетті жасаушы ұлт» ре­тінде бағалауда.

Өркениеттің бір өлшемі – әліппе екені әм­беге белгілі. Әрбір әліппе пайым мен та­нымнан, талғам мен түсініктен, дәстүр мен сенімнен туындайды. Ол алтын арқау, сиқырлы сандық іспетті ұлттың жа­дын­да­ғы асыл аманаттар мен қастерлі құн­ды­лықтарды ұрпақтан-ұрпаққа жалғайды, мә­дениетті орнықтырады. Бұл тұрғыдан ал­ғанда, жады мен жазуға айрықша мән берген түркілер бүгінгі батыс елдері әлі әліппенің не екенін білмей тұрған тұста төлтума таңбасын қалыптастырды. Асыл арқауы қадымнан бақиға үзілмей жеткен асқақ мұраттарын болашақ ұрпаққа табыстап, аманаттарын мұқалмас мәңгі тастарға қашап жазды.

Дүниені нұрландырған ислам діні Түр­кістан топырағында Бұхари, Матуриди, әл-Фараби, ибн Сина, Хорезми, Ба­ла­са­ғұни, Иассауи сынды ғұламалардың білі­гі­мен жаһұттай жарқырап, жүйеленіп, ір­гелі ілімге, өміршең өркениетке айналды. Осы қайнардан нәр алған дала данышпан­дары философия, математика, алгебра, геометрия, астрономия, медицина сияқты ғы­лым салаларында бұрын-соңды бол­маған төңкеріс жасап, адамзат өр­ке­ние­тіне зор жаңалықтар енгізді, Еу­ропадағы Ре­нессансқа түрткі болды.

Өзегінде тектілік пен кісілік, ілім мен пара­сат жатқан бұл өркениет толерант­тық­тың да тамаша үлгісін көрсетті. «Адам­заттың бәрін сүюді» уағыздаған Ұлы Да­ла­ның сан алуан тұрғындары бейбіт ғұ­мыр кешті. Түркілер құрған алып империяларда тең дәрежеде тату-тәтті өмір сүрген түрлі ұлт өкілдері өз тілдері мен дін­дерін, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрып­тарын одан әрі дамытып отырды.

Алтай мен Ақтеңіздің арасындағы алып аумақты мекен еткен түркілер бай­тақ территорияға қарамастан тұтас­тық­тарын сақтай білді. Қыран ұшса қанаты та­латын, құлан жортса тұяғы тозатын шексіз кеңістікте ғұмыр кешкен баһадүр бабалар атамекенін ардақтап, оны алтын таққа балады. Дүниенің төрт тарапына үңіліп, тоқпақ жалды тарпаңды ерттеп мінген олар туған жерді тұғыр етті. Қазір дү­ниенің түркілер мекендеген қай бұры­шына барсаңыз да, Ұлытау мен Қаратау, Алтай мен Талас, Ақсу мен Қарасу, Сейхұн мен Жейхұн сияқты жер-су аттарын кез­дестіретініміз сондықтан. Бұл – ғұмыры жо­рықта өткен жаужүрек ұландардың же­ріне деген сағынышы болса керек. Тіпті, Үндістанды тұтас билеп, өз дәуірінің ең құдіретті патшаларының бірі болған Бабырдың да жазбаларынан жеріне деген осы сағынышты сезесіз.

Байтақ түркі тарихының терең та­мыр­ла­ры байырғы тайпаларға барып тіре­ле­тіні белгілі. Дүниеге тарыдай шашырап кет­кен туыс жұрттың өзегін құрайтын бұл ір­гелі ру-тайпалар барған жерлерінде кө­біне жұтылып, яки ұмытылып кет­кені­мен, түпкі қазықтары қазақ жерінде қа­ғылғандықтан, олардың атаулары да қа­рашаңырақта қаз-қалпында сақталып қал­ған. Сондықтан алаштың ақиық ақы­ны Мағжан Жұмабайұлы:

«…Енші алып, қалың түрік тарасқанда,

Қазаққа қарашаңырақ қалған жоқ па?», – деп жырлағандай, қазақ жері – бүгінде түгел түркінің ата жұрты, құтты қарашаңы­рағы һәм күллі Дала өркениетінің жа­уапкершілігі жүктелген алтын бесігі екенін ұмытпаған абзал.

Қоғамтану мен тарих философиясының атасы саналатын Абдрахман Ибн Халдун бұ­дан алты ғасыр бұрын жазылған «Мұ­қад­дима» атты атақты еңбегінде «асабийе» деген ұғым қолданған екен. Ол – жа­қындық, жәрдемдесу, ортақ мүдде, күш біріктіру, құлшыну, сыртқы жауларға бірге тойтарыс беру сияқты мағыналарға ке­леді. Ибн Халдунның жазуынша, қан­ның тартуы мен жанның жақындығы ше­жіре арқылы тайпалық бірлестікке не­месе мемлекетке айналады. Ал мүдде бір­лігі мен ардың үндесуі – мәдениет пен өркениетті құрайды. Ол «өркениет аға­шы­ның тамыры – көшпенділікте, кеудесі – мем­лекет пен қала тұрмысында, дәні де мүд­де бірлігінде» деп есептейді. Сондық­тан Ибн Халдун «бүкіл өркениеттердің бас­тауында көшпенділер тұр» деген тоқ­там жасайды. Бұл ретте ғұлама «көш­пе­лі­лер» деп түркілерді де меңзеп тұрса ке­рек.

Дөңгеленген дүние бір орнында тұр­май­ды. Темірқазықтың төңірегінде жыл­жы­ған жұлдыздар сияқты қозғалған ға­сыр­лар керуені Ұлы Даладан бастау ала­ды. Себебі, көшпенділер әркез әре­кетте болады. Ал ұдайы қозғалыстан қуат туатыны белгілі. Сонымен қатар, таби­ғат­пен етене байланыста өмір кешетін олар «малым – жанымның, жаным – арымның са­дағасы» деген ұстанымда болып, ар та­залығы мен абырой биігін әрқашан жо­ғары қояды. Осыған байланысты ын­ты­мақ пен қоғамның бірлігі басты құнды­лық болып саналады.

Мәдениеттердің тағдырын адамзаттың ғұмырына теңеп, оның да «балалық шағы, ержетіп, есею кезеңі, кемелденуі және то­қырап, құлдырауы болады» деп жазған Ибн Халдун өркениеттердің құлдырауын қала тұрғындарының тоғышар әрекеттері мен ысырапшылдыққа байланысты қа­рас­тырады. Әйгілі Әмір Темірге кездесіп, кеңес берген ғалымның ойлары кейін    ХХ ғасырда Арнольд Тойнбидің мәдениет ту­ралы пайымдарына негіз қалады. Ал өз кезегінде бұл Л.Н.Гумилевтің баршаға бел­гілі «пассионарлық» туралы теориясына түрткі болды.

Расында, ұлы ойшыл айтқан ұлттар мен мәдениеттердің даму кезеңдеріне дәуірлердің алмасуы мен құтты қуат­тар­дың дүмпулері ерекше серпін береді. Күл­лі адамзаттың тағдырына тікелей әсер етіп, тұтас құрлықтың картасы мен жағ­рапияны өзгертуге апаратын мұндай тектоникалық өзгерістер дүркін-дүркін айналып келеді. Бұлардың қатарына Қиыр Шығыстан Шығыс Еуропаға, Оң­түстік Сібірден Солтүстік Үндістанға дейін­гі ұлан-ғайыр аймақты бағындырған ғұндар мен көк түріктер дәуірі, Шығыс Түркістаннан Таяу Шығысқа дейін созылып жатқан Ұлы Салжұқ және Алтай мен Шығыс Еуропа арасындағы шексіз кеңіс­тікке билік жүргізген Алтын Орда дәуірі сияқты аса ірі тарихи кезеңдерді жатқызу­ға болады. Ұлы Даладан бастау алған бұл ауқымды оқиғалардың барлығы да Еуразия кеңістігіндегі орасан зор өзгерістерге түрткі болды. Дәуір алмасып, жаңа мемлекеттер, ұлттар мен ұлыстар тарих сахнасына шықты.

Байқап отырсақ, мұндай тектоникалық өзгерістерге негіз болған дәуірлік дүмпу­лер­дің барлығына ортақ сипаттар бар. Біріншіден, Алтайдан бастау алған бұл мем­лекеттер қазіргі қазақ даласында қуат­танып, содан кейін ықпал ету айма­ғын кеңейте түскен. Екіншіден, Шығыс пен Батыстың арасын жалғаған құдіретті державалар «Ұлы Жібек жолы» сияқты әлемдік сауда-экономикалық жолдардың дамуына баса мән беріп, оны өз бақы­лау­ларында ұстаған. Үшіншіден, батысқа қа­рай бағыт ұстаған империялардың бә­рінде ұлы мұрат, асыл аңсар болған. Олар әр кезеңде «Ергенеқон», «Өтүкен», «Жер­ұйық», «Жиделібайсын» деген сияқты түр­лі атаулармен көрініс берсе де, түпкі қа­зықтары «Беңгу ел – Мәңгі мұратымен» ұш­тасып жатқан. Төртіншіден, бүкіл ұлы іс­тер мен тарихи оқиғалардың басында құ­діретті қағандар мен данышпан әмір­шілер тұрған. Қилы кезеңнің қиын шарттарын жеңе отырып, сын сағатта елін бастап, ғаламат ерліктер жасаған Атилла, Бумын, Естеми, Алпарслан, Бабыр сын­ды ұлы әміршілер мен даңқты қол­ба­сылар әлем картасының қалыптасуына ық­пал еткен. Сондықтан құтты мекен, эко­номикалық қуат, ұлы мұрат және те­геу­рінді тұлға Ұлы Даланың тұрғындарын ұлы өзгерістерге бастап отырған.

Қазақ хандығының қасиетті Қозыбасы тауын­да хан сайлап, ту көтеріп, жеке мем­лекет болып шыққан ХV ғасырда да әлем­дік өзгерістерге жалғасатын осындай дәуір алмасуына тұспа-тұс келген еді.

Ибн Халдун «мәдениеттер мен өрке­ниет­тер де шыңның шарықтау шегіне шық­қаннан кейін, егер өзін жаңалай алма­са, ертелі-кеш тоқырау және құлдырауды бас­тан кешеді» деген екен. Ғұлама айт­қан бұл қағидат түріктер үшін де өз­гер­ме­ді. Жүздеген жылдар бойы Еуразия кеңіс­тігіне жеке билігін жүргізіп, адамзат та­рихына ықпал етіп келген ұлыстың абы­ройлы алтын ғасыры ұзаққа созылған то­қырау кезеңінің басына айналды. Алтын ғасыр дейтініміз, он бесінші ғасырда Османлы мемлекеті әбден кемеліне келіп, Ыстамбұлды бағындырды. Осылайша Рим империясының жалғасы болып келген Византияны тізе бүктіріп, оның үстіне Қособада батыстың біріккен қо­лы­на күйрете соққы беріп, Балқан түбегіне біржола орнықты. Таяу Шығыс пен Сол­түс­тік Африкада Мысыр Мәмлүктерінің дәуі­рі жүріп тұрды. Олар қасиетті Мекке-Мәдинаға иелік етіп, Иерусалим мен Шамға билік жүргізді. Үндістанда Бабыр тақ­қа шығып, Ұлы Моғол империясы құ­рыл­ды. Иран мен Кавказда Қарақойлы, Ақ­қойлы әулеттерінің дегені болып, оның аяғы Сәфәуи мемлекетінің билігіне жалғасты. Осылайша Еуропа, Азия және Африкаға бірдей үстемдік етіп, өз әмірін жүр­гізген түркілер тұтастықтарын да сақ­тай білді. Халықаралық Түркі акаде­мия­сының түркі елдеріне арналған «Ортақ түркі тарихы» оқулығын осы кезеңмен аяқ­тауды ұсынуы да сондықтан.

Дәл осы тұста Ренессанс дәуірінде ұй­қыдан оянған Еуропа құрлығында да үл­кен өзгерістер басталды. Габсбургтер әу­летінің басшылығымен батыс біріге түс­ті. Ғылымның бұқаралық сипат алуына негіз қалаған дәуір басталып, Иоганн Гутенбергтің баспаханасы іске қосылды. Өнеркәсіп пен сауданың қарқынды дамуы соны мүмкіндіктердің жолын ашты. Португал теңізшілерінің ізденістері ұлы жағрапиялық ашылулардың басы болды. Колумбтың Америка құрлығына жетуі, Васко-да-Гаманың Африканы айналып өтіп, Үндістанға баруы – жаңа дәуірге жол ашты. Осы кезеңде Чжэн Хэ бастаған Қытай теңізшілері де Үндіқытай арқылы Пар­сы шығанағына және Шығыс Афри­каға аяқ басты. Бұлардың барлығы жаңа сау­да жолдарының ашылуына және «Ұлы Жі­бек жолының» өз маңызын жоюына апа­рып соқты. Ал бұл өз кезегінде Орта­лық Азияның және түркілер үстемдік құрған аймақтардың экономикалық тұр­ғыда құлдырауына, қалалардың күй­зелуіне себеп болды. Сауда арқылы тү­сетін табыс көздері күрт азайып, әлеуеті әл­сірей бастаған хандар олжаға талас­қандай бір-бірлерімен аяусыз қырқысқа түсті. Осылайша жұтқа жаугершілік қосы­лып, бір кездері гүлзар баққа оранған кітап­ханалары бай түркі қалалары қаңы­рап қала бастады. Бұл орайда, қала­лар­дың босап қалуына сол тұста Еуропаға зар­дабы ауыр тиген оба індетінің де сал­қыны аз тимеген болуы керек. Бұл мә­се­ле әлі де терең зерттеуді қажет етеді.

Әуелі өндірістен кері қалу, теңіз және мұ­хиттарға шыға алмау, ірі сауда жолдарынан айырылу, экономикалық ме­шеу­лікке ұшырау арқылы басталған тоқырау дәуірі көп ұзамай басыбайлы бодандыққа апа­рып соқты. Әрине, оның басқа да се­бептері болды. Бұл ретте, алдымен желмен жарысқан жылқы дәуірі аяқталғанын айтуға тиіспіз. Кеме және түрлі тасымал кө­ліктері жылқының орнын алмастырды. Одан кейін жауынгер жұрттың жігерін жасытқан отты қару шықты. Түркілер ғы­лым-білімнің жаңа жетістіктерін жүзеге асыра алмады. Оның үстіне ілім мен дін­нің аражігі алшақтап кетті. Абай айтқан «алты бақан алауыздық» пен «бас-басына би болған өңшең қиқым» да елдің сиқын кетірді. Ағайынның азғанынан, бірліктің аздығынан береке озды, ел тозды.

«Дүние – кезек» деген. Шыңнан төмен сыр­ғудың алғашқы нышандары айбарлы Алтын Орданың іргесі сөгілумен басталды. Осы кезде дербес шіркеуге ие болып, дін тұтастығына қол жеткізген солтүстік-батыс көрші Византияның мұрагері еке­нін жария етті. Ұлы империяның құлды­рауы  оның кішігірім хандықтарға бөлінуіне әкеліп соқтырды. Міне, осындай дәуірлер алмасқан алмағайып заманда Қазақ хан­дығы дүниеге келді.

Бір айта кетерлік жайт, осы кезеңде және одан кейінгі ғасырларда пайда бол­ған хандықтар арасында тек Қазақ хан­дығы ғана өміршеңдігін көрсетіп, тұтас ұлтқа атын беріп, бүгінгі күнге дейін жал­ғасып жетті. Әулеттің, аймақтың немесе қаланың атымен аталған өзге хандық­тардың барлығы да кейін тарих сахнасынан сырғып кетті. Сондықтан қазақ хандығының тарихын, Елбасы айтқандай, Орталық Азиядағы ұлттық тарихтың бас-тауы деуге де болады.

Қазақ хандығының құрылуын Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханға және елдің Қобыланды батырдың Ақжол биді өлтіруіне байланысты өкпелеп кетуі­не ғана байланыстырып қарайтындар аз емес. Біздіңше, жүз мыңдаған халқы бар іргелі мемлекеттің құрылуына мұндай «өк­пе» негізгі себеп бола алмайды. Оның көп­теген тарихи, әлеуметтік, экономи­ка­лық және саяси астары болса керек.

Алып империяның құлауы айбарлы жұртты есеңгіретіп кетті. Халық қайырсыз хандар мен әлсіз әміршілерден мезі болды. Ұлы мақсат пен ұйыстыратын ортақ мүдденің жоқтығы елді күйзелтті. Дегенмен, әлі бодандықтың қамытын киіп көр­меген бұла жұрт текті мінезінен айырыла қоймаған еді. Олар «еңку-еңку жер шал­ған» есіл күндерді аңсады. Ел айырылған осындай алмағайып заманда бұқараның тамырын тап басқан Жиренше шешен елді ынтымаққа шақырды, абыз ақын Асанқайғы желмаяға мініп, құтты қоныс Жерұйық-Жиделібайсынды іздеді. Бағы­тынан айырылған ел бағдар беретін би­леу­шілер мен бірлікке шақырған билер ар­қылы береке табады. Сондықтан біз­діңше, Қазақ хандығы құрылуының түпкі астарында да Ибн Халдун айтқандай, «асабийе» – яғни жақындасу мен күш бірік­тіру, құлшыну мен мүдде бірлігі, бас­қаша айтқанда, пассионарлық қуат жатты. Оны «Алаш аңсары», «Мәңгі ел мұраты» деп атауға болатын шығар.

Керей мен Жәнібек хандардың құрған жаңа мемлекеттің тұғыры ретінде Шу өңі­рін таңдауында да осы асыл аңсар жа­тыр деп ойлаймыз. Бұл орайда, орта ғасырлық дерек көздері Шу өңірінің түріктер үшін қасиетті жер болып саналатынын жазады. Мәселен, Гардизи «Суябқа жақын жерде түріктердің қасиетті тауы бар, олар осы тауға табынып, соған серт береді. Олар «бұл Тәңірдің тұрағы» дейді» деп атап көрсеткен. Қытай дерек­тері де Суяб қаласының солтүстігінде қасиетті тауы түрік қағандарының тағына оты­ратынын айтады. Демек, Шу өңіріне бет бұрған Қазақ хандығы тарихи жадыны жаңғыртып, байырғы Батыс түрік (Он оқ) қағанатының мемлекеттік дәстүрін қайта жалғап отыр. Керей мен Жәнібек хандардың елді көне түркілік дәстүрге сай ағалы-інілі болып басқару да сөзімізге дәлел бола алады. Бұл орайда, кезінде Сыр бойында Салжұқ империясының негізін қалаған Тұғрыл мен Чағры бектер де өз елдерін осылай кезектесіп билеген болатын. Сондықтан Елбасының Ұлытау­дағы ұлағатты сөзінде қазақ халқының тарихи тамырларын сонау ғұн, көк түрік және Алтын Орда дәуірімен сабақтастыра қарауында үлкен мән бар деп ойлаймыз.

Қазақ хандығының Шу мен Сыр бо- йын тұғыр етуінің тағы бір себебі – Еуразия кеңістігіндегі сауда жолдарына бақы­лау орнатып, экономикалық қатынастарға ықпал етуге ұмтылудан туған еді. Дегенмен, теңіз арқылы жаңа балама сауда жолдарының ашылуы Жібек жолын қайта қалпына келтіруге кедергі болды.

Көк түріктердің айбынды рухы дүркі­рей көтеріліп, осы құтты қуатты бағалай, ба­ғыттай білген алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақ даласын тұтас билеуді, сол арқылы Жошы ұлысын – Алтын Орданы қайта қалпына келтіруді көздеді. Мұхам­мед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» ең­бе­гінде: «Қасым хан күллі Дешті Қыпшақты бағын­дырып, Жошы ханнан соңғы уақыт­та ешкім қол жеткізе алмаған табыстарға жетті. Оның әскерінің саны миллионға ұласты», – деп жазған.

Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев таяуда ғана Қазақ хандығының 550 жыл­дығына арналған салтанатты жиында сөйлеген сөзінде: «Қазақ хандығы бұ­дан бес жарым ғасыр бұрын ғана шаңы­рақ көтерсе де, Еуразияның Ұлы Даласында орнаған арғы дәуірдегі сақ, ғұн, үйсін мемлекеттерінің, бергі заман­дағы Ұлы түрік қағандығы, Дешті Қыпшақ пен Алтын Орда мемлекеттерінің заңды мұ­рагері болды», – деп атап көрсетті. Біз­діңше, бұның көптеген дәйектері мен се­бептері бар.

Біріншіден, Қазақ хандығы Алтын Орда мемлекетінің аумағын қамтыды. Екіншіден, хандықтың негізін қалаған әулет Жошының кіндігінен тарады, осыған байланысты хандық «Жошы ұлысы» деп те аталып жүрді. Үшіншіден, Жошы мен оның айбынды ұрпақтары мәңгілікке тыныстаған Ұлытау мен Сарайшық Қа­зақстан территориясында орналасқан. Төртіншіден, Алтын Орда құрамындағы ру-тайпалар Қазақ хандығының ұйыт­қы­сына айналды. Ұлысқа қараған тай­па­лардың лек-легімен Қазақ хандығына келіп қосылуы, Қазақ хандарының да те­ріскейдегі туыстарымен ірі қақтығыстарға бармай, оларды бауырға тартуы бекер емес деп ойлаймыз. Бесіншіден, шаңырақ көтерген хандық құдіретті империяның дәстүрлерін жаңғыртуға ұмтылды. Қазақ елінің толерантты мінезі Алтын Ордадан қалған қасиеттің бірі болса керек. Міне, осындай себептерге байланысты Шоқан Уәлиханов кезінде «қазақтар өздерін Алтын Орданың ұрпақтары ретінде есеп­тейді» деп жазған. Сондықтан Қазақ хан­дығын Алтын Орданың мұрагері деп атауға толық негіз бар деп ойлаймыз.

Құрылғанына көп уақыт өтпесе де құ­діретті күшке айналып, Сығанақ пен Сауранды, Отырар мен Сайрамды қай­тарып алып, Түркістанды астана еткен жас мемлекет кейінірек Самарқан мен Бұхараға, тіпті, Қашғар мен Ауғанстанға дейінгі аймақтарға жорық жасап, Ор­та­лық Азияға билік жүргізуге ұмтылды. Хан­дықтың айбынын асырып, абыройын та­сытқан қаһарлы хандардың бірінің Ас- т­рахан маңайында мәңгі тыныстауы, енді бірінің Бұхара түбінде опат болуы да ұлан­-ғайыр аймақты құраған ұлы мұраттың айғағы болса керек.

Ұлы Далада аумалы-төкпелі заманда аттың жалында дүниеге келген Қазақ хан­дығы маңайындағы алпауыт елдермен бірде тату, бірде қату жағдайда ғұ­мыр кешкені белгілі. Бұл орайда, Қазақ хан­дығы тұсындағы халықаралық жағдай, көр­ші елдермен қарым-қатыныстары жә­не хандар жүргізген мәмілегерлік саясат нақты құжаттар арқылы терең зерттей түсуді қажет етеді.

Мәселен, жиырма жыл бойы Тибетте бі­лім алып, Будда дінін қатаң ұстанған Галдан Бошогту ханның қазақ даласына өз сенімін тарату мақсатында «діни со­ғыс» жариялап келгені қазір мәлім болып отыр. Бүгінде моңғол тарихшылары тап­қан құжаттарда Бошогтыны Будда діні үшін күресуге батасын беріп, қарулан­ды­рып, жұмсаған адамның Тибеттің үкімет бас­шысы Дэсрид Санжаажамц (1653-1705) екені анықталды деуге болады. Алып елдердің «жабайыларды жабайы­лар­дың қолымен құрту» саясаты бойынша айтақтауымен және соқыр сенімнің жетегімен соғыс ашқан жоңғар хандығы ақы­рында тарих сахнасынан мүлдем жы­лыстап, жойылып кетті. Нәтижеде көшпелі империялар арасындағы ақырғы соғыста жеңіп шыққан Қазақ хандығы, Елбасы айт­қандай, Ұлы Даланың мұрагері болып қал­ды.

Бұл да бізге түпкі ұраны бір болғаны­мен, ұстанымдары бөлек қалмақ-жоңғар билеушілеріне қарсы қазақ хандарының ғазауат соғысын жүргізгенін, ислам діні­не бойсұнатын халқының қорғаны ретінде ғази атанғандарын әйгілейді. Сонымен қатар, дінді күштеп таңу үшін күрестің ақыр аяғы сол соғысты бастаған ұлттың тұ­тас­тай құрып кетуіне де апарып соғуы мүм­кін екенін көрсетті.

Тарихты білмеуден өткен қасірет бар, ол – тарихты жаңылыс білу. Өкінішке қа­рай, біздің тарихымызда да әлі күнге ақ­таңдақ беттер, ашылмаған парақтар аз емес. Тіпті, тарихымызда өшпес із қал­дырған осы қалмақ-жоңғарға қарсы соң­ғы соғыс та жұрт жадынан ұмыт болған. Соңғы жылдары Қытай архивтерінен әке­лінген мәнжу тілді деректерде ақырғы айқас, соңғы соққының Жетісу жерінде, Са­рыбел деп аталатын өңірде өткені айтылады. 1761 жылы жасалған Цинлун кар­тасында көрсетілгендей, Сарыбел – шы­ғысы Күрті өзенінің бастауы, оңтүстігі Кекілік тауы мен Суықтөбе, солтүстігі – Қастек асуы. Бұл мәліметті Шоқан жазып алған «Абылай туралы жыр» да құп­тайды. Міне, осы жерде 1758 жылы қаң­тар-ақпан айларынан бастап, шілде-тамыз айларында аяқталған ұлы шайқас болған. Бұл шайқаста Орта жүзден 2000 жасағын Түкжан батыр бастап келген. Кіші жүзден Ералы, Нұралы сұлтандар 5000 жасақпен қатысқан. Ал Ұлы жүздің қолын шайқаста шапырашты Атығай батыр бастаған. Осы шайқаста айрықша көзге түскен Атығай батырды Абылай хан кейін Қытайға елші­лікке де аттандырған. Бұл тағдыршешті шайқасқа іле-шала Әбілпейіз сұлтан, Орта жүзден Қабанбай, Дәулетбай, Қо­жаберген, Көкжал Барақ, Жәнібек батырлар қатысқан. Ал Кіші жүзден 10 000 жасақпен бірге Сарытоған, Байтүгел, Қас­мұрат батырлар келген. Сөйтіп, олар Қа­сақшира, Әңгідәй, Батыр-Обашы Буку­шаған, Чохор, Церең батырлар бастаған қалың қалмаққа күйрете соққы беріп, жоңғарларды Үрімжіге дейін қуып, қазақ жерін басқыншылардан мүлдем азат еткен. Тарихымызда бұған дейін мүлдем ай­тылмай келген бұл шайқас Үш жүздің мызғымас ынтымағын, Қазақтың бекем елдігін көрсетті. Сонымен қатар, «Аңыра­қай шайқасынан кейін Әбілқайыр хан өк­пе­леп кетіп, жақтастары жоңғар соғы­сы­на қайта қатыспаған» деген тұжырым­ның жалған екенін айғақтайды.

Жалпы, қазір «Әбілқайыр хан Ресейге өз еркімен бодан болды» деген тұжы­рым­ды да қайта қарайтын кез жетті деп ойлаймыз. Себебі, қазақ-орыс қатынас­та­рында Құран сөзіндей көріп, қалтқысыз сеніп жүрген В.Я.Басиннің «Казахстан в сос­таве России в ХІІІ – начале ХХ века» деп аталатын атақты кітабында осы мә­се­­леге қатысты деректерді бұра тарту­шы­лық байқалады. В.Я.Басин, әсіресе, Брянцевтің ақпары мен Тевкелевтің күн­деліктерін бұрмалай отырып, сөздерді өзгертіп пайдаланған. Мәселен, ол әскери одақ жөнінде ғана сөйлескен Брянцев пен Әбілқайырдың кездесуін баяндағанда ханның аузына «жоңғарға қарсы одақ құрмаса, қазаққа үлкен қатер төнетіні» ту­ралы сөз салады. Сол сияқты, Тевке­лев­тің сөзін «Қазақтарға қауіп башқұрттан, қалмақтан, жоңғардан, Сібір қалаларынан және Жайық казактарынан төніп тұр» деп келтіреді. Бұл жерде В.Я.Басин «Ресейдің жазалау жорығы апат әкеледі» деп қор­қытқан Тевкелевтің сөзін мүлдем алып тастайды да, оның орнына «жоңғар» деген сөзді қосып қояды. Жалпы, Тевкелев өз күнделіктерінде қатулы қазақтардан қорқып, оларды қаймықтыру үшін «егер басыма бір іс түссе Ресей үкіметі башқұрт, қалмақ жасақтарын қаптатып, қазақтар­ды табанының астына алады» деп айтқа­нын ашық жазған екен. Ал қорқыту арқы­лы өрбіген келеңсіз келіссөздерді қа­лай­ша өз еркімен бодан болуға баста­ған қадам деп бағалауға болады?

Дәл осындай жағдайды Қытаймен қа­тынастар үшін де айтуға болады. Қытай тарихнамасында осы дәуір туралы «Абылай ханның Қытаймен қарым-қатынас орнатуы қазақтардың Цин патшалығына бодан болғанының белгісі және сон­дықтан Балқаштың шығысы мен оңтүстігі Қытайдың территориясы» деген өте ұшқа­ры және қауіпті тұжырым қалыптасқан. Жақын жылдары жарық көрген мәнжу тілді тарихи құжаттар осы тұжырым­да­ма­ның жалған екендігін дәлелдеді. Халық­аралық Түркі академиясының профессоры Б.Еженханұлы жаңа табылған Абылай ханның 1757 жылы Цин патшасы Цяньлун­ға жолдаған тұңғыш хатының 2 нұсқасы мен қытай тіліндегі нұсқасын салыстыра зерттей келе «Абылай ханның хатын Циннің орда қызметкерлері өз мүделеріне сай өңдеп, өзгерткен» деген терең тұжы­рым жасады. Бұл кесімді пікірін ғалым Түркі академиясының ұйымдастыруымен Пекинде өткен жиында бұлтартпас ай­ғақтармен дәлелдеп берді. Сондықтан құ­жаттарды қайта қарап, оны ұлттық ұста­ным арқылы пайымдап, тарихымыз­дың ақтаңдақ беттерін зерттей түсу қа­жет деген ойдамыз. Қазақ хандығының 550 жылдығының тағылымы бізді осыған же­телейді деп сенеміз.