Махаббат Бигелдиев,
Алматы облысы, Қарасай ауданының әкімі
Әкесі журналист, баласы әкім. Өмірдің мұндай мысалдарын іздесең шашетектен кездестіретінің рас. Әйтсе де Махаббат Сәдуақасұлымен әр ұшырасқан сайын бір тың ойдың ұштығын көкейіңе түйіп қайтасың. Дүниені ол кейде жазушыша шолса, енді бірде көнекөз қариядай толғайтынына куә боласың. Жаратылысының еркіндігі жөнінен шығармашылық адамына ұқсайды. Ал, әкім ретінде ауданның жай-жапсарын жіліктеп шаққан уақытта сөз мәйегіне қанық екеніне көз жеткізесің. Азаматтың ел арасындағы құрметі осындай ерекшелігінен шығар.
– Көршіңді өзің таңдамайтының сияқты мемлекеттік қызметте де қай өңірде қызмет ететініңді таңдай алмайсың. Басшылық қайда деп ұйғарса сол жерге барып, еңбек етесіз. Әсіресе, әкімдердің жұмысы. Қарасай ауданына әкім боп келгеніңізге бір жыл толып отыр бүгін. Еліңізде не жаңалық, қандай өзгеріс бар?
Елбасы осы мақаласында: «Қазақ «Туған жерге туыңды тік» деп бекер айтпаған. Патриотизм кіндік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталады» деген болатын. «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынған Елбасы «Отанның отбасынан басталатынын» меңзеп отырған жоқ па? «Алдымен өзіңді таны» дейтін данышпанның сөзі де осы ұстаныммен өзектес деп ойлаймын. Өзіңді құрметтемей, сені ешкім сыйламайды. Өзіңді сыйламау барлық жамандықтың басы.
– Қарасай ауданы халқы мол, көп ұлтты, күрделі аудан. Облыс басшысы Амандық Ғаббасұлы осы ауданға әкім етіп тағайындарда орталықпен келісіп шешім еткен. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев туған қастерлі мекен. 2017 жылғы 31 қаңтарда Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында экономиканың базалық салаларын дамытуда өнеркәсіп кешенін дамыту міндетін алдыңғы қатарға қоя отырып: «Аграрлық сектор экономиканың жаңа драйверіне айналуы керек» екенін айтқан болатын. Соған сәйкес аудандағы 20 мемлекеттік шаруашылық, 27 өндірістік кооператив, 101 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 3663 шаруа қожалықтары жұмыс істеп жатыр. «Агробизнес – 2020» сияқты мемлекеттік қолдау бағарламаларының да көмегі көп. «Үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту» мемлекеттік бағдарламасы аясында «Азияагрофуд» фруктоза шығару зауытын салу жұмыстары басталады. 18 ірі өндірістік кәсіпорын жұмыс істеп тұр. Сапа менеджменті және халықаралық стандарт жүйесі бойынша 16 мекеме бар. Былтыр екеуі іске қосылды. «Алматы Стекло» мен «ХоланГринТек» компаниялары. Елдің экономикалық әлеуеті жоғары. Халық саны жылдан-жылға артып келе жатыр. Соған сәйкес халықты жұмыспен қамту бағдарламасы аясында мейлінше көп адамды жұмыспен қамтуға тырысып жатырмыз. Алматы облысы әкімі Амандық Баталовтың бақылауымен іске асып жатқан шаруаларды ел болып, жұрт болып еңсеріп келеміз. Негізгі еңбек – халықтікі.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Егемен Қазақстан» газетіне шыққан «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласында болашағымызды ұлттық сананың дамуымен байланыстырды. Бұл біздің идеологиямыздың өзегі деп қабылдауға болатын ұстаным. Материалдық, экономикалық игіліктерге мән бере отырып, рухани құндылықтарды солардың негізіне айналдырамыз.
– Адамзаттың табиғаттан алыстауының көптеген себептері бар. Бірақ бұл қазіргі күні үлкен мәселеге айналды. Ал оған жақындау үшін сіз не істеп жатырсыз? Табиғатты біз қалай түсініп жүрміз? Бұрынғы қазақ табиғатпен етене болған. Қазір сол етене қалыптан ажырадық. Адамның мейірімі азайып кетуінің бір себебі табиғаттан алыстауда жатқан жоқ па? Еуропа солай ойлайды екен. Ал сіз ше?
– Табиғатқа жақындаудың бірден-бір жолы – ауылды сақтау. Қалада жүріп табиғатқа жақындау мүмкін емес. Мен табиғатқа жақындау үшін жылда ауылға барамын. Ауыл іргесіндегі бақтар мен таудың етегіндегі демалыс орындарын табиғи қалыпта сақтауға тырысамыз. Қазақ баяғыда малдың жайылымын, шабындығын, қыстауын, жай-лауын күтіп ұстаған. Елдімекен айналасынан ауыл шаруашылығына жер берілмесін деп қазір жиі айтылып жүр. Құптайтын-ақ ұсыныс. Ауылдың айналасының бәрі топырағы шығып жатыр. Бала күнімізде Бұрғанда қой бағатынбыз. Сонда әр күні өрісті ауыстырып отыратын едік. Соның бәрі жерді сақтаудың амалы болатын. Қазір жайылым тарылып, сол үрдіс сақталып тұр ма білмеймін. Ауылдың шыға берісіне кірпіш зауыт салып, ауылдың іргесіндегі өзеннің бас жағын жеке меншікке алып балық өсіріп отырғандар бар. Астында отырған елдің не жазығы бар. Іргесіндегі ауылға жетер, одан арғы ауылдарға су жоқ. Ол су аяғы Күртіге дейін барады. Жиренайғырға, одан Қопаға, Қопа Күртіге құяды.
– Экожүйе табиғи сақталған ғой?
– Табиғи сақталған. Қазақ табиғаттың тілін түсінген. Бір шөпті артық жегізбеген. Қазір түбіріне дейін жеп жіберсе келер жылы шықпайды.
– Табиғатқа жақындаудың жолы көп қой. Балалық шақтағы әке-шеше, дос-жаранның бейнесі тауға шыққанда көз алдыңа келмей ме?
– Рас. Аспанға шаншылған таудың бейнесі әлдеқандай сағыныш пернелерін басып өтеді. Көз алдыңа көлбеңдеп бала күндердің суреті жүріп өткенде ондағы әке мен ана, іні мен аға, әпке мен қарындастың сонау алыста қалған жылдардағы бейнесі бүгін мүбәрак дүниедей әсер береді. Уақыт озған сайын қадірі арта түсетін балалықтың, өткеннің бағасын тым кеш түсіну, кеш бағалау – біздің әдетіміз. Қазір өткенді мақтап, жақсы сөздер айту тіпті оңай боп кеткен жоқ па деп те ойлап қаламын. Оданша бүгінгі күнді бағалап, ертеңгі күнді бағамдап ғұмыр кешкенге не жетсін.
Тауға шыққан сайын гүл теріп, олардың шығатын реттік жүйесін де есте сақтап қалыппын. Бала күнімізде көкгүлді теріп, енді шығар сарғалдақты асыға күтетін едік. Алдымен бәйшешек, одан кейін көкгүл, одан кейін сарғалдақ, сосын қызғалдақ, соңынан шұқанақ шығады. Былтыр Маңғыстауда қызғалдақ қырық жеті жылдан кейін шықты. Қырық сантиметр жерде жатқан қызғалдақтың түбіріне су жетсе лезде шығады екен. Демек, гүлдің тамыры – оның негізі, соны сақтай алсақ болды. Оған дейін неше жыл жатса да, су тимесе топырақ астында жата береді. Табиғатқа адамдардың жаны ашуы керек. Тамыры өте бағалы өсімдіктерді тау-тасты қопарып жинап, сатып жатырмыз. Есесіне табиғат зиян шегіп отыр. Табиғатқа жақындау мен алыстаудың түйткілі осындай қарым-қатынастарда жатқан шығар, бәлкім.
– Қасиетті жерлеріміз көп. Ертең туризмге айналдырамыз деп құрылыс салсақ не болады?
– Еліміздің көркіне айналған сұлу жерлерімізді табиғи қалпында сақтау маңызды. Көп құрылыс салдырмай, мемлекет өз қарауына алса да жеткілікті.
– Дамудың мәдениеті қалай болуы керек?
– Әлемдік тәжірибеде оның өз жолы, заңдылықтары бар. Қанша талпынғанымызбен, уақытпен ғана келетін әдет, мінез болады. Жеке меншіктерге өтіп кетпей, мемлекет қарауында болса, ол өзі дамудың жолын табады. Дамудың да табиғи жолына түсу керек. Қолдан жасағанмен, көп ештеңе өзгермейді. Бойда болмай…
– Қазақ хандығы Жамбыл ауданынан бастау алу керек деген мәселе көтерілді. Неге?
– Біріншіден, 1986 жылы Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Майтөбе жайлауынан табылған тас домбыра бар. Марқұм Жағда Бабалықұлы атпенен тауда кетіп бара жатып, домбыраның тасқа қашалған суретін тауып алыпты. Кейін оны қағазға түсіріп Сәбетқазы Ақатаевқа көрсетіпті. Ол туралы өзі жазды да. Екі жылдан кейін тас домбыраны Ықылас Дүкенұлы атындағы халық аспаптар музейіне тапсырады. Археолог Кемал Ақышев неолит дәуіріне жататын көне жәдігер деп тұжырым жасаған. Бұл көне жәдігер б.э.д III-II мыңжылдықта пайда болған, яғни біздің жыл санауымыздан төрт мың жыл бұрынғы уақытқа, кейінгі екі мың жылдықты қосқанда, алты мың жыл бұрынғы көне мұра. Белгілі музыка зерттеушісі, марқұм Жұмагелді Нәжімеденов те бұл туралы көп айтқан болатын. Екіншіден, Керей мен Жәнібек ханның ту тіккен Қозыбасы жайлауы Жамбыл ауданында. Наурызбай батырды бас батыр етіп сайлаған хан ордасы да сонда. Оны зерттеуші Н.Атығаев «К вопросу о локализации местности «Козыбасы» деген ғылыми мақаласында нақты дәлелдермен жазған болатын. Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегін түпнұсқадан оқып, оны белгілі жер-су атауларын зерттеушілердің еңбектерімен нанымды етіп жазыпты. Бірақ оған қазір біздің ғалымдар назар аудармай отырған секілді. Серік Үмбетовтің қолдауымен ол жерге белгітас қойылған болатын. Үшіншіден, Жамбыл ауданының батысындағы Таңбалы шатқалы. «Таңбалы» шатқалының аумағында 100-ден астам әр уақыттағы ескерткіштер – қола дәуірінен б.з.д. XІV-XІІІ ғасырдың ортасынан XІX-XX ғасырларға дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, жартас суреттері және табыну ғимараттары бар. Ертедегі және қазіргі кездегі халықтардың тарихын нақтылы көрсететін археологиялық кешен. Археологтардың айтуынша, Таңбалының көптеген жартас суреттері қола дәуіріндегі орталық Азияның жартастағы өнерінің жарқын көрінісі. Ежелгі Жібек жолының бір тармағы болғанын да тарихи орындар айғақтайды. Осы үш мұра Қазақ хандығының бастауы туралы уәж айтуға жеткілікті деп ойлаймын. Жамбыл ауданының әкімі боп тұрған кезімде арнайы жаздырған да едім осы мәселені. Бұл менің жеке пікірім. Туған жердің бөгенайы қашанда бөлек қой.
– Қазақстанның жері кең. Ауылдар ел экономикасына салмақ салып тұр деген пікір бар. Шығын бар да, ауылдан кіріс жоқ деген. Осы жағынан алғанда Қарасай ауданы ел экономикасына қаншалықты үлес қосып жатыр?
– Халық күн көру мақсатында, мәдениет пен өнердің ошағына жақындау ниетімен мегаполистің айналасына қоныстанады. Алматы агломерациясына Қарасай ауданы түгел, Жамбыл ауданының жеті ауылы кірген. Халық жұмыс іздейді, білім іздейді, өмірдің заңдылығы сол. Қарасай ауданына халық көп келіп, қоныстанып жатыр. Іле ауданы мен Қарасай ауданы Алматы облысының өнеркәсіп өнімінің 62 пайызын береді. Қарасай ауданы ауыл шаруашылығымен айналысатын. Кезінде Құтпанов Болатби деген ағамыздың басшылығымен «Эфес», «Кока-кола» компаниялары Елтай селолық огругіне салынды. Біреуінің өзінде алты жүз адам істейді. Былтыр Алматы облысында бірінші мекеме «Кока-кола»болды. Біз былтыр бір жылдың салығына 3,5 миллиард теңге қостық. 21,7 миллиард емес, 24,4 миллиард теңге салық төледік. Әкім боп келгеніме он ай болған еді ол кезде. Алматы облысында осы екі аудан қарыссыз өмір сүреді.
– Мойынға мініп отырған аудандарды не істеуге болады?
– Елдің географиялық ерекшелігін ескеріп отыру керек деп ойлаймын. Мал шаруашылығына ыңғайлы аудандарға тері, ет өңдейтін зауыттар салынуы керек. Үлкен зауыт салудың да өз қатерлері бар. Аккумулятор зауытын салса, ол өтпей қалса 700 адам жұмыссыз қалады. Ол дегеніңіз 2000-дай адам аш қалады деген сөз. Кішкене дүкен жабылып қалса, ол көп өзгеріс тудыра қоймайды. Орта бизнеспен, жеңіл өнеркәсіпті дамытуға Елбасы көп көңіл бөліп отыр. Соны пайдалануымыз керек. Қаскелеңге Түркиядан көп қазақтар көшіп келді. Орталық көшесінде үлкен сауда үйлері салынып, жұмыс істеп жатыр. Түркиядан көріп келген, сауданың да ебін біледі. Олар жақсылықты да, жамандықты да көріп келіп, енді өзіміздің елде қолдарынан келген кәсіптерін үйретіп жатыр. Жерілікті халық сол дүкендерде сатушы боп жұмыс істейді.
– Қазақтар бизнеске жоқ деген сөз айтылады. Бұрынғы Кеңес Одағының жүйесі қолайлы деп есептейтіндер бар. Адамның адамнан үйренбейтін нәрсесі жоқ қой, жаңағы сіз айтып отырған бауырларымыз үйреніп келіп істеп жатқан жоқ па?! Кеңес үкіметін аңсау неге қалмай келеді?
– Ол енді жаңсақ айтылатын пікірлер ғой. Жалқау қазақтардың сөзі. Мен бір досымның қызын үлгі қылып айтайын. Алматыда дизейнердің оқуын бітірді. Мен қызымды ағылшын тіліне оқуға бердім. Ағылшын тілін бітіріп үйде отыр, оның қызы дизайнердің оқуының бітіріп Астадан үлкен бизнес ашты. Қызын дизайнердің оқуына бергенде «не деген ақымақсың» деп айттым. Алматыдағы оқуын бітірген соң, интернет арқылы Италияның бір мекемесімен сөйлесіп, «екі жыл тегін жұмыс істеп, сіздерден шеберлік сабағын алсам» деп хат жазыпты. Олар жұмыс берген, оқытқан, айлық төлеген, жататын үй де берген. Бірақ бір шарт қойған, қайда жүрсе да солардың маркасын насихаттайды. Қазір оқуын бітіріп келіп, Астанада сол марканың атымен тігін цехын ашып, жұмыс істеп отыр. Қазақтар бастық болатын оқу оқығысы келеді. Ол оқулар: заңгер, экономист мамандықтары деп түсінеді. Қазір бәрі басқаша ғой. Өзіңе өзің қожа болып, жеке шаруаңды дөңгелетуге көп мүмкіндік бар. Қазір бәрі бар. Онлайн білім алуға да болады. Қазір қазақ осыған икемделіп келеді. Қарапайым мамандықтарға енді үйреніп жатыр. «Алма піс, аузыма түс» деп әлі жатқандарымыз да көп. Өзім көзіммен көріп жүрмін. Жұмыс ұсынсаң келмей, көп ақша сұрап, кейін үйіне барсаң ұн сұрайтындар бар. Оданша жұмыс істеу керек. Құдай аз болса да берекесін берсе, соған ештеңе жетпейді.
– Қала мен ауылға байланысты. Бұрын да екеуін біріктіреміз деген сөздер айтылатын. Қазір соған жақындап келеміз ғой…
– Қарасай ауданындағы қырық бес мектептің бәрінде интернет бар. Ауданға жүз пайыз газ жүргізілген, орталық су бар. Қаладан несі кем? Әрине, ауыл өз табиғатын жоғалтпайды. Мәдениет, білім жағынан да қаладан алыс. Бірақ соған жетуіміз керек. Сонда ғана өркениетті елміз деп ұялмай айтамыз.
– Қазаққа демография да мәселе боп түр. Отбасылық институт бұрынғыдай мықты емес. Баяғыда Мансұров деген кісі партияға аларда: «қанша балаң бар?» деп сұрайды екен. «Жоқ» десе, «жоғал» деп қуып жіберетін көрінеді. Былай қарасаңыз, үйлен дегені ғой.
– Қазақтың санын өсіріп тұрған ауыл. Дүнгендердің отбасында екі баламен тоқтап қалса, ол үйге қарттары барып сұрайды екен. Екі-үш баламен шектелуге рұқсат етпейді, әйтпесе екінші әйел алуға көндіреді. Қытайда екі бала тууға рұқсат беріп еді, бір жылда бір Қазақстанның халқын дүниеге әкелді. Қазақтың саны өссе, сапа артады.
– Бізде қазір ақсақалдар алқасы деген бар емес пе? Олардың қызметі қандай?
– Ауылда ақсақалдар алқасы бар. Қоғамдық кеңес те құрылды. Бұл ешкімнен жалақы алмайтын қоғамдық жұмыс. Ол сайланбалы. Ақсақалдардың басым көпшілігі тағайындалады. Ел бірлігіне, тыныштығына қызмет етіп, ақыл қосып, жол көрсетіп отырады. Олардың міндеттелген қызметі жоқ. Ауылдың сыйлы азаматы. Ақсақалдар алқасының бүгінгі қызметін баяғы отбасылық институттағы ақсақалдардың ролімен шатастыруға болмайды. Қазір біздің ел әлемде ажырасу жағынан ондыққа кіріп отыр. Жаңағы демографияңызға да әсер етпей қоймайды мұндай құбылыстар.
– Қазір анархия болып бара жатыр ма?
– «Қызға қырық үйден тыйым» деген сөз бүгін сөз ғана. Қазақтың қыздары қытайға көп шығып жатыр деп байбалам саламыз. Бір кездері түрікке тұрмысқа шығу мода болған. Ал оған билік араласа алмайды. Оған қоғамның санасы өзгеріп, түпсанасы қалпына келуі керек. Ол үшін қанша уақыт керек екенін мен білмеймін. Ата-анасын тыңдамай өзге елдің, өзге діннің азаматына тұрмысқа шығып бара жатқан қыз басқаның сөзін тыңдай ма? Өткенде бір қыз интернетке ашық жазды. Қазақ жігіттері алмаса не істеймін деген мағынада. Түркіменстанда қызын заңмен қорғаған. Ақалтеке мен қызды елдің шекарасынан шығаруға болмайды деген. Шығаратын болса мемлекеттік бекіткен соманы төлеуі керек. Чеховтың «Апалы-сіңлілі үшеуінде»: «егер бай таппасаң, шалға да тиюге болады» деп айтушы еді. Бәлкім ұлтты, ұрпақты сақтау үшін осындай сөздер керек шығар. Жөні мен жобасын тауып әйтеуір қызды шетелге шығармаудың жолы табылса деп ойлаймын. Қазір қыздардан гөрі отыздан асса да үйленбеген жігіттер көбейіп кетті.
Мәскеуде балалы болған қырғыз қыздар жетімдер үйіне өткізген балаларын орыс болып кетпеуі үшін Қырғызстанға алып кетіп жатыр. Бұл намысқойлықтан шығар. Ондағы әкелерінің жауапсыздығы өз алдына. Осы мәселені ұйымдастырып жүрген қырғыз қызының өжеттілігіне таңғалдым. Қырғыздар намысқой, оларды Әуезов жақсы көрген, Иштван Қоңыр да болашағы мықты болады деп жазған.
– Елімізде бай адамдар көп болса, халыққа жақсы болады деп ойладық. Бірақ олай болмай шықты. Жаны жомарт ағалар аз. Ақын-жазушылардың күнін айтпасақ та білесіз. Көптеген ұлы жазушылар Морозов сияқты фабриканттардың үйінде тұрып жұмыс істеген, шарапатын көрген. Осындай ізгілікті адамдардың көбеймей жатуына не себеп? Есесіне бармақ басты, көз қысты әрекеттер көбейіп кетті…
– Ел ішінде Атымтай Жомарт азаматтар бар. Жоқ деп айтуға болмайды. Біреу ашық істер, біреу жасырып қалар жақсылығын. Бірақ индивидтік саясат алға шыққан сайын, өзімшілдіктің көбейіп кеткенін жасыра алмаймыз. Бұрын қоғам болуды ойласақ, қазір жеке тұлға болуды көбірек аңсаймыз. Соның салдарынан «аққу, шортан һәм шаянның» күйін кешіп жүрміз. Ел болуды ойласақ, соның ішінен өзінен-өзі ерлеріміз де, аруларымыз да шығады. Жекеге жұмыс істеуден жалпыға көшуіміз керек. Ал бармақ басты, көз қысты дегеніңіз қай заманнан бері бар құбылыс. Адам бар жерде ол да бірге жүреді деп ойлаймын. «Адамнан айла артылған ба?!» деген сөздің бір төркіні осындай мінезге де келеді. Бұның формасы заманына қарай өзгеріп отырса да, мазмұны бір болып қала береді.
– 2017 жылғы жоспарларыңыз қандай?
– «Нұрлы жол», «Аумақтарды дамыту», «Өрлеу» сияқты мемлекеттік бағдарламалар негізінде жұмысымызды жалғастыра бермекпіз. Алда жоспар көп. «Арық сөйлеп, семіз шық» деген сөзді ұстанатын елдің баласымыз.
– Қазір кітап оқып жүрсіз бе?
– Өткенде жиналып қалған бейнатаспалардың бәрін қарап шықтым. Сонымен қоса, оқуым тиіс деп реттеп қойған кітаптың қырық-елуі мұнда бар. Арасында соларды парақтап отырамын.
– Асықпай кітап оқитын уақытыңыз да бола бермейтін шығар…
– Күнделікті жаңалықты көремін. Газеттерді оқимын. Жұмыс барысында шынымен де уақыт тығыз, жұмыс қауырт. Жалқаулық па деп те кейде ойлаймын.
– Жастардың ұстанымы қандай болуы керек?
– Жас қайратты, арлы болуы керек. «Арын жасынан сақтаған» деген сөз бекер айтылып па? Мағжанның: «Жаннан қымбат оларға ар, мен жастарға сенемін» деуінде жастардың ұстанымы қандай болуы керектігі айтылған. Жалпы, Мағжанның сол өлеңі күллі қазақ баласының кредосына айналуы тиіс. Мағжан қандай қасиеттерді атап айтты, соның бәрі қазақ баласының бойында болса, ұстанымы болса деп ойлаймын. Ғажайып жыр, ғаламат манифест.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Бағашар Тұрсынбайұлы.