Біз – ұлы дала елінің перзентіміз
Ақылбек Жолай
Көшпелі халықтар туралы ежелгі заманда жазылып, біздің заманымызға жеткен ең арғысы Тәураттағы (Библия), грек тарихшысы Геродоттың тарихи деректі әңгімелеріндегі, ежелгі қытай қолжазбаларындағы және шығыстанушы ғалымдар жазбаларындағы тарихи шындықтарды назарларыңызға ұсынғалы отырмын. Тәураттағы (Библия) Иеремия пайғамбар скифтерді Құдайдың жіберген жазасы деп есептейді. Жаратқан Ием айтады: «Мен сендерге, Израил әулетінің үйіне қиянда тұратын халықты қаптатамын. Ол – алапат күшті халық, ол – байырғы халық, сен ол халықтың тілін білмейсін, айтқанын түсінбейсің. Олардың қорамсағы көрдей үңірейген. Өздері шетінен ержүрек. Олар сенің егінің мен наныңды жейді, ұлың мен қызыңды жұтады, қойың мен өгізіңді жалмайды, жүзіміңді обып қылғытады. Бар сенгенің бекіністі қалаларың шығар, оны қылышпен қақыратып кетеді», – дейді.
Ал біздің заманымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген Тарихтың атасы саналатын ежелгі грек тарихшысы Геродоттың жазған еңбектеріне қарағанда, скифтердің (көшпелілердің) патшасы Арриант қол астындағы жауынгер сарбаздарына өзінің патшалық жарлығын жариялайды. Арриант патшаның жарлығында қол астындағы әрбір жауынгер сарбаз, жеке қару-саймандарының есебінен бөліп, садақтың бір жебесін патша қазынасына өткізулерін талап етіпті. Жиналған садақ жебелерінің ұшындағы әр түрлі түсті металды балқытып қазан жасатып, оны «Құдірет қазан» деп атапты. Қазанның құдіреттілігі соншалық: ол қазанда жасалған тағамды жеген скиф сарбаздары майдан алаңында жауларымен соғысқанда еш жеңілуді білмейтін және өз патшаларына адал, өлімнен де қорықпайтын ерекше күшке ие болады екен. «Скифтердің жас жауынгер сарбазына тән ерекше бір қасиеті бар, ол еліне шабуыл жасаған дұшпанның басын қосына алып келіп, найзасына шаншып, киіз үйінің сыртқы іргесіне іліп қоятын болған. Бұған қарап тайпа басшылары жас сарбаздың да жаудан түскен олжадан үлес алуына мүмкіндігі бар екенін ескерген», – дейді тарихтың атасы.
Геродоттың жазған тарихи деректі әңгімелерінің ең маңыздысы: – Ахеменидтер әулетінен шыққан парсы мемлекетінің негізін құрған патшалардың патшасы Кир, сол заманда жұбайының өлімін қайғы тұтып, қара жамылып отырған көшпелілердің патшасы Томирис ханымға: «маған тұрмысқа шық» деп хат жазып, елшілерін жібереді. Сонда Томирис ханым: «шынында оған керегі мен емес, оның көздеген мақсаты халқымды және ұлы даламды қол астына алып, көшпелі халқыма билігі мен әмірін жүргізу. Кир патшаға айта барыңдар, бұл ұсынысын қабылдай алмаймын», – деп елшілерін кері қайтарады. Өзінің мақсатына жете алмаған парсы патшасы қол астында еріксіз қызмет істеп жүген Гректердің ағаш ұсталарына көпір жасатып, армиясын Араксу (Сырдария өзенінің ескі аты) өзенінен өткеріп, көшпелілердің ен даласын басқыншылықпен жаулап алатынын жариялайды. Томирис патша ұлы даласындағы қорған-төбелерге от жақтырып: «Атқа мініңдер! Қылыштарыңды тасқа егеңдер! Жауға аттануға жиналыңдар!» деп ұрандатып бүкіл көшпелі халық тайпаларына (скифтерге, сақтарға, массагеттерге, үйсіндерге, ғұндарға, т.б. тайпаларға) жедел хабар жібереді. Кейін көшпелілердің ұлы даласына басқыншылықпен кірген Кирге Томирис патша: – «әскеріңді үш күндік жерге дейін кейін шегіндір, мен де әскерлерімді үш күндік жерге дейін кейін шегеремін. Ұрыссыз бір келісімге келейік» деп хабар жібереді. Бірақ ешқандай келісімге көнбеген Кир патшаның армиясына қарсы, көшпелі тайпалардан құралған әскеріне өзі қолбасшы болып, Томирис патша соғысты бастайды. Бұл ұлы соғыста екі жақтың да жауынгер сарбаздары майдан алаңынан шегінуді білмей, соғыс ұзаққа созылады. Шайқас соңында парсы армиясының көп сарбазы майдан алаңында жан тапсырып, Кир патша (Парсы тілінде оны «Кураш» деп атаған) жас сақ – массагет сарбаздың қолынан мерт болады. Көшпелілердің жас жауынгерлеріне тән үрдіс болғандықтан, жас сақ – массагет сарбазы патшалардың патшасы деп аталған Кирдің басын алып, ат дорбасына (жорықта жүргенде атқа жем беретін қалта) салып, көшпелілердің патшасы Томирис ханымға тарту етеді. Жас сарбаздың сондағы мақсаты – жаудан түскен олжадан үміткер екендігін білдіру.
Македонияның патшасы Филипп он үш жасқа толған баласы Александрды оқыту үшін атақты грек ғалымы және философы Аристотельді шақырады. Аристотель шақыруды қабыл алып, патша сарайынан тыс кішкене қалада Александрды үш жылға дейін оқытып, білім береді. Б.э.д. 336 жылы белгісіз жағдайда Македония патшасы Филипп өліп, Александр жиырма жасқа толар-толмастан әкесі Филипп патшаның тағына отырады. Көктемде б.э.д. 334 жылы Македония патшасы Александр парсы мемлекетінің патшасы Дарияға соғыс жариялайды. Аристотель өзі ғалым және ұстазы ретінде жас патша Александр Македонскийге: табиғаттың құбылысы – күннің тұтылуын пайдаланып, соғысты сол табиғат құбылысымен бірге баста,– деген ақыл айтады. Александр Македонский армиясын бірыңғай қатаң тәртіпке келтіріп, қолбасшыларын дайындап, әскерін берілген бұйрықты бұлжытпай орындайтын тәртіпке келтіреді. Соғыс белгіленген мерзімде Гавгамелах жеріндегі алаңда өтеді. Соғыс кезінде Александр Македонскийдің 60 мыңдық армиясы парсы патшасы Дарияның 600 мыңнан құрылған армиясын жеңіп, парсы армиясынан түскен олжаны Александр патша бүкіл әскеріне бөліп береді. Дария патша соғыс алаңын тастап қашып, парсы мемлекетінің шығыс аймақтарының (Согдиана, Бактрия, Маргиана) таулы жерлерінде орналасқан «Маракандты» (Өзбекстан Республикасындағы Самарқанд қаласы) паналайды. Яксарт (Сырдария өзенінің ескі аты) өзенінен өтіп, көшпелілердің кең байтақ даласын жаулап алмаққа келген Александр Македонскийдің армиясы көшпелілердің аяусыз соққысына тап болады. Талай соғыстарды бастан өткерген Сақ сарбаздарының бірі Александр патшаның оққағарларының қапысын тауып, патшаға таяп келіп, оған найза лақтырыпты. Лақтырған найза Македонскийдің басындағы қос мүйізді дулығасына тиіпті. Сақ сарбаының мұндай көзсіз ерлігін көрген үзенгілес достары «ойбай, сен не істедің, Құдайдың баласына қарап найза лақтырғаның не, енді өміріміздің ақырына дейін сені де, біздерді де Құдай аяусыз қырғынға ұшыратады» деп қорықса керек. Қос мүйізді дулығаның астынан аққан қанды көрген әлгі Сақ сарбазы өзінің аңқау қарулас достарына: «әне, қараңдар, оның да маңдайынан қан шықты, демек ол да құрбандыққа шалынатын қарапайым құлдай, ол құдайдың баласы емес, ол да адам баласы», – деп айқай салған екен дейді. Ал Александр патшаны оққағарларының арқасында, Сақ сарбаздарының құрсауынан әзер шығып көшпелілердің ұлы даласынан армиясының Сагдиана аймағының астанасы Маракандқа кейін шегіндіргені тарихта жазылған. Сөйтіп, ұлы Ескендір Зұлқарнайынның «қарапайым адам баласы екендігін күллі заманға дәлелдеген» біздің ата-бабаларымыздың тегі – ұлы даланы билеген көшпелілер екен.
Белгілі шығыстанушы орыс ғалымы Н.Я.Бичуриннің зерттелерінде: «Көшпелі тайпалардан (скифтерден, сақтардан, массагеттерден, үйсіндерден, ғұңдардан) қорғану үшін қытайлықтар Ұлы Қытай қорғанын салдырған.
Бұл бүкіл әлемдік деңгейдегі адамзат баласынан біздің заманымызға дейінгі IV–III ғасырлардан қалған үлкен құрылыс болып есептеледі. Ұлы Қытай қорғанының ұзындығы 6 мың километр, биіктігі 10 метр, қабырғасының қалыңдығы (ені) 6 метр болып, осы құрылысқа қытай мемлекетінің ғасырлар бойы бөлінген қаржысы мен жүз мыңдаған халқының күші сарп етілген» деген деректер жазылған.
Қазақ Совет Энциклопедиясында: Қазақ ұлты түрік тілдерінің солтүстік батысындағы «қыпшақ тілдері» тобына жататын «қазақ тілінде» сөйлейді. Дін жолын ұстаған Қазақтар ислам дінінің сунниттік ережелерін қабылдаған. Ислам дінін қабылданғанға дейін шаман дінінің негізі болған тәңірге, аруаққа сену нанымдары орын алды. Қазақ халқы түс-реңі жағынан европалық нәсіл (ақ) мен моңғол (сары) нәсілінің оңтүстік-сібір антропологиялық типіне жатады. Өз алдына біртұтас халық болып қалыптасқанға дейінгі этникалық тарихы аса күрделі. Байтақ даланы қоныстаған әр түрлі тайпалар Қазақстан жерінде көне тас дәуірінде-ақ көріне бастаған. Бұған айғақ болатын ежелгі тас дәуіріндегі адамның тұрақтары Қаратау, Бетпақдала, Орталық, Шығыс Қазақстан өлкелерінде, Балқаш көлі төңірегінде кездеседі. Қазақстанның неолит, қола дәуірінен қалған ескерткіш мұралары орасан бай, алғашқы аталық тайпалардың көбейіп, өркендей бастағанын және ол тайпалардың көршілес Сібір, Орта Азия, Орал, Еділ, бойы, Орталық Азия халықтарымен тығыз байланыста болғанын растайтын дәлелдер көп. Б.э.б. VII ғ. бастап Қазақстан территориясындағы ежелгі тайпалар көшпелі тұрмысқа ауысып, олардың бірнеше тайпалық бірлестіктері құрыла бастады. Солардың ең ірілерінің бірі – сақтар. Олар Сыр бойы, Қаратау, Талас өлкесінен бастап Тянь-Шань тауларына дейінгі оңтүстік шығыстағы беткейді мекендеді. Арал теңізі мен Сырдарияның сағасын, Амударияның арнасын мекендеген тайпалар массагет одағына бірікті. Б.з. басында массагеттер сақтармен мүлдем сіңісіп кетті. Б.з.б. (III-I ғасырда, б.з. басындағы I-V ғасырда) қазіргі Қазақстан жерінің оңтүстігінде, Сырдария, Талас, Шу өзендерінің бойында, Жетісуда, Шығыс және Орталық Қазақстанда ежелгі сақ тайпаларының негізінде өркендеп, жаңадан бірлескен тайпалар одағы көріне бастады. Олардың ішінде қуатты мемлекетке айналып, тарихта, мәдениетте, өнерде белгілі із қалдырғандары – ғұндар, үйсіндер, қаңлылар. Олар б.з. V ғасырында өмір сүріп, көп елдермен қарым-қатынас жасады. Көп заманғы бұл этникалық процесс б.з.б. жүз жылдың бірінші жартысынан бастап, б.з. V-VI ғасырында толық қалыптасып үлгерді», – дейді еліміздің тарихшылары.
Ақмола облысы.