АЛАШТЫҢ АРДАҚТАҒАН АЛМАСЫ ЕДІ
Сатыбалды Даумов – көрнекті ақын, жалынды журналист қана емес, өлке тарихын зерттеп, тарихи тұлғалардың өміріне әрдайым зейінмен, ыждағатпен қарап, жауапкершілікпен зерттеген жазушы да. Әлем әдебиетінің озық үлгілерін қазақ тіліне тәржімалаған аудармашы. Оның, әсіресе, қазақтың қыздары арасынан шыққан тұңғыш мұғалім Алма Оразбаева туралы жазған «Тауқыметті тағдыр» кітабы оқырманға ой салмай қоймайтыны айқын. Қоғамдағы әр түрлі дүмпулер мен өзгерістер кезінде ғұмыр кешкен тарихи тұлғалардың өмірі қарама-қайшылыққа толы болатыны рас.
Өйткені, қоғамдық-әлеуметтік реформаларды біреу түсінеді, біреу түсінбейді, біреулер сол өзгерістерге үн қосып, бел ортасында жүреді, біреулер жан-тәнімен қарсы шығады. Ал уақыт зымырап аққан сайын жылдар шаңы шындықты тұмшалап, өз заманына үн қосқан қайраткерлердің өмірі сол жылдар шаңына көміліп жата беретіні бар. Содан да шығар, елі үшін күресіп, қарлығаштай су себуге талпынған, халқына аз да болса көмек етіп, сауатын ашқан жандар туралы әр түрлі қауесеттер, алыпқашпа сөздер де айтылып, жазылып та жатады. Осының бәрі тарихымызды танымағаннан дер едік. Біз сөз етіп отырған жазушы Сатыбалды Даумов та жоғарыда айтқан кітабында былай деген екен: «Жаңсақ пікір көбінесе білместіктен туады. Атын ғана естігені болмаса, бүгінгі ұрпақ Алма туралы шынында не біледі? Рас, Оразбаева жөнінде жазылған дүниелер сан жағынан аз емес. Оның есімі партия тарихына қатысты еңбектердің бәрінде дерлік аталады… Бірақ солардың көпшілігі – Алманың қызметіне қатысты анкеталық деректерді шұбырта тізумен ғана шектелетін, былайша айтқанда, ауырдың үсті, жеңілдің астын ғана қалқитын дүниелер…». Ал сол тарихи тұлғаның өмір жолын зерттеу үшін белсеніп кім кіріседі? Зерттеушіге қойылатын талап – ауыр, көмек – жоқтың қасы. Алма Дінмұхамбетқызымен бірге қызмет жасаған, қоян-қолтық жүрген жандардың көбі өмірден өткен. Алайда, осындай қиындықтар мен кездескен тосқауылдарға қарамастан зерттеуші іске батыл, бел шешіп кіріскен. Сөйтіп, халқымыздың аяулы қызы туралы көп адам біле бермейтін тосын деректерді тауып, оның өміріндегі трагедиялық жағдайларды да батыл жазған. «Алма – жүрек сыздатарлықтай аянышты тағыр иесі», – деп бастайды жазушы. Шындығында да, ХІХ-ХХ ғасырлардың тоғысында, 1898 жылғы 28 желтоқсанда, Ішкі Бөкей Ордасында туған оның өмірі де аласапыранға толы еді. Әкесі Дінмұхамбет Оразбаев кедей ұста екен. Отбасында төрт бала өсіп, тәрбиеленген – Қанипа, Ғатауолла, Алмабет, Мәдина. Алманың әкесі отбасын өзінің ауыр да адал еңбегімен асырап қана қоймай, бала тәрбиесіне де мән берген адам. Олай дейтініміз, қандай қиындық көрсе де, ұл-қыздарын оқытуға бар күшін салыпты. Қанипасы 1904 жылдың өзінде Ордадағы орыс-қазақ училищесінде оқытушы болған. Заман ағымын бағамдаған әкенің ұрпақтарының білім алуына жағдай жасауының өзі – ерлік. Алма білім алған мектеп 1841 жылы Жәңгір хан негізін қалаған оқу орны екенін айта кеткен дұрыс. Ол білім алған кезеңде қазақтың белгілі ағартушылары С.Меңдешов, М.Сәрсембиев, Н.Залиевтермен бірге орыс және чуваш зиялылары да дәріс оқыпты. Олар алдыңғы қатарлы идеясы мен демократиялық ой-пікірі үшін Бөкей даласына жер аударылып келгендер еді. Міне, осындай ұстаздардан сауат ашқан Алма да алға қарай білімін жоғарылатуға талпынады. Сөйтіп, Симбирск қаласына сапар шегеді. Кедейліктен қажыған әкесі бар қаражатын түйіп, жетпегесін қарыз да сұрап алған. Оған Ордадағы мектептің инспекторы А.Горечкин қаражат жинап берген сыңайлы. Оны Симбирскдегі мектептің басшысы, чуваш ағартушысы И.Я.Яковлевке жазған хаты растайды. Осы екі адамның көмегімен Алма Оразбаева мектеп жанынан ашылған педагогикалық курсқа шәкірт дайындайтын училищеге ақысыз-пұлсыз оқуға түскен. Қызын оқуға түсіргенмен, кедей әке елге қайтайын десе, қалтасында көк тиыны жоқ. Сол кезде көмекке тағы да Яковлев келген. Мектеп қаржысынан қарызға 7 сом береді. Бұның бәрін жазушы Сатыбалды Даумов чуваш жазушысы Мишши Юхманың еңбегінен кездестіріпті. «…Мен бала кезімнен бері өзімді оқытқан, бізбен көрші тұрған қарт мұғалімнің өзінің жастық шағы, Симбирскдегі чуваш мектебінде қалай білім алғаны, И.Я.Яковлевпен, К.В.Ивановпен қалай кездескені туралы әңгімесін жадымда сақтап келемін. Мен ол кісінің алыстағы құм басқан даладан оқуға деген ынтасы Симбирскдегі мектепке жетелеп әкелген қараторы құрбысы туралы да көп естідім.
– Ол қазір қайда? – деп сұрағанымда:
– Ол өзінің даласына, туған өлкесіне кетіп еді. Мен тәрізді мұғалима шығар, бәлкім, – деген жауапты естідім…», – деген жолдардан Алма Оразбаевамен бірге оқыған чуваш қызының естелігін оқи аламыз. Әрі қарай жазушы сол қараторы қыздың Алма Оразбаева екенін соңынан білгенін айтады. Алма Оразбаева өмірінің Симбирскдегі кезеңі өте жақсы жазылған. Иә, бүгінгі таңда ол туралы сөз қозғалған кезде большевиктердің сойылын соқты деген айыптауларды да еститініміз шындық. Алайда, өзі жоғары қызметте жүрген кезінде туған халқының, соның ішінде қыз-келіншектердің тағдырына алаңдап, көптеген жастарға қол ұшын созған тұлға екенін ұмыт қалдыра береміз. Иә, оның өмірі қоғамдық-әлеуметтік төңкерістер кезеңіне тап келді. Ақ пен қызыл боп екіге бөлініп тұрған дүниенің қай жағына шығуды таңдау небары
17 жастағы жас қызға оңай тимегені де рас. Оның Ленин бастаған компартия қатарына кіріп, большевиктер жағына шығуында да әлеуметтік мән бар. Өйткені, жоқшылықтан көзі ойылып, қу кедейлік қайда барса да адымын аштырмаған кедейдің қызын осы жолға өмірдің өзі алып келген. Ол есін білгеннен әлеуметтік теңсіздіктен жапа шекті, сондықтан оның дүниетанымы да таптық негізде қалыптасты. Өздерін кедейлердің мұңын мұңдап, еңбекші елдің жоғын жоқтаймыз деп жар салған большевиктерге, олардың ұстанған бағытына құлай сенді. Сенбеске амал да жоқ еді. 17 жастағы балаң қыз түгілі, сақа саясаткерлердің өзі де жаңылысып жатпай ма? Алма Оразбаева өзінің терең білімі мен туабітті алғырлығы арқасында үлкен биіктерге де жетті. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан ескілік дәстүр, әмеңгерлік салт, қыздарды қалыңмалға сату сияқты мәселелерді қаршадайынан көріп өскен ол қазақ әйелдерінің мүшкіл халіне жаны ашыды, мәселе етіп көтерді. Баспасөз беттерінде талай мақалалары жарық көріп, қараңғы елдің санасын оятуға тырысқан. «Мені адам етіп, қатарға қосқан Алма ғой, – деп отыратын көп жыл әлеуметтік қамсыздандыру министрінің орынбасары болып істеген Нұржамал Саналиева апай. – Әкем Сейсенғали сіңірі шыққан кедей еді. Тұрмыс тауқыметі қажытқан байғұс әке азын-аулақ қалың малға қызығып, бес жасар кезімде мені Сарыбай деген байдың есалаңдау баласына атастырып қойса керек. Сол Сарыбай күш көрсетіп тартып әкетпек болғанда, Алма араша түсіп алып қалды. Ол менің он төрт жасқа жаңа ғана аяқ басқан кезім болатын. Сауат ашу мектебіне де қолымнан жетектеп апарып өзі орналастырды» (С.Даумовтың «Тауқыметті тағдыр»). Иә, Алма атсалысып, белсене араласқан үлгілі істер аз болмаған. Әсіресе, ұлттық қарулы күшіміздің тұңғышы, Қазақтың бірінші үлгілі атты әскер полкін құрған кездегі белсенділігі мен ұйымдастырушылық дарыны ерекше көзге түседі. Ауыл-ауылдан жиналған сауатсыз жігіттерге хат танытып, орыс тілін үйретеді, саяси сауатын ашуға күш салады. Қазақстандағы тұңғыш қызыләскерлер клубын құру кезінде полк комиссары жалынды ақын Бисен Жәнекешовпен бірге ұйымдастырудың бел ортасында жүреді. Бұл клуб Ордада 1919 жылғы 22 маусымда ашылған. Тоқсан жасқа келіп, дүниеден өткен Ермекқали Ниғыметов деген ақсақал ол туралы мынадай естелік айтыпты: «Ордада тұңғыш атты әскер полкі құрылғандағы бір кеш айрықша есімде қалды. Казарманың алдына кең сахна тартылып, Алма бастаған қыз-келіншектер кезек-кезек шығып өнер көрсетті, би биледі, ән салды. Ал бұдан бұрын мен Алманы бірінші рет 1917 жылы көрген болатынмын. Кілең жастар Қ.Меңдіхановтың «Малдыбай» атты пьесасын сахнаға шығарғанда, қалың малға сатылатын қыздың рөлін Алма ойнап еді».
Кітап беттеріне қызыға үңіле түссек, 21-ге де толмаған жас қыздың Қазақ әскери істері жөніндегі комиссариатының 1919 жылғы
17 маусымдағы №45 бұйрығымен Мәскеуге, Я.М.Свердлов атындағы Коммунистік университет жанындағы үгітшілер мен насихатшылар курсына оқуға кеткенін білуге болады. Осында ол Н.К.Крупская, Инесса Арманд, Р.С.Землячка, Е.М.Ярославский, В.В.Куйбышев сияқты партия қайраткерлерімен танысқан. Сол кезден бастап, оның Н.К.Крупскаямен де үздіксіз хат жазысып отырады. Сонымен қатар, қазақ өнеріне, қазақтың өнерлі жастарына жасаған қамқорлығы туралы да білмейтініміз өкінішті. Өзінің тұла бойы тұнған өнер екені замандастарының естеліктерінде көп айтылыпты. Қазақтың музыкалық мұрасын жинастырып, жүйеге келтіруде өлшеусіз еңбек сіңірген музыкант-этнограф Затаевичтің одан халқымыздың он әнін жазып алып, «Қазақ халқының 1000 әні» атты атақты жинағына кіргізгені де шындық. Олар: «Жайық», «Қосай», «Танысу жыры», «Зинешім», «Саржан», «Төрт пішен», «Ғиндаш», «Айнамкөз» және «Қоштасу» әнінің екі түрлі нұсқасы. Алманың даусы мен орындаушылық шеберлігіне Затаевич былай деп баға берген екен: «Алма Оразбаева – жас халық мұғалімі, қазақ әйелін күңдіктен азат ету жолында күресуші көрнекті қайраткер. Тамылжыған нәзік (сопрано) даусы бар және әнді нақышына келтіріп, мейлінше әсем айтатын музыкаға аса қабілетті жан. Оразбаева менің жұмысыма барынша ықылас білдірген және маған өте құнды деректер берген бөкейлік бірінші қазақ қызы болды». Елдің қоғамдық, саяси-әлеуметтік өміріне қызу және батыл араласуы оны тек Қазақстаннан ғана емес, бүкіл Шығыс әйелдері арасынан шыққан аса ірі тұлғаға, Коммунистік әйелдер қозғалысы қайраткерлерінің біріне айналдырды. Оның атқарған қоғамдық жұмыстарына көз салар болсақ: КСРО Орталық Атқару Комитетінің, Бүкілодақтық Атқару Комитетінің мүшесі, РК(б)П Орталық Комитетінің жұмысшы және шаруа әйелдер арасындағы жұмыс жөніндегі комиссияның мүшесі, Қазақ АССР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі әрі оның Президиум мүшесі. РК(б)П ХІІ съезінде партиялық және мемлекеттік құрылыстағы ұлттық кезеңдер туралы И.В.Сталин жасаған баяндама бойынша Алманың да жарыс сөзге шығып, батыл-батыл пікірлер айтқанын съездің стенографиялық есебінде басылған сөзінен көруге болады. Осыдан-ақ оның «қазағым» деп соққан жүрегі мен қайсар мінезі менмұндалап тұрған жоқ па? 1924 жылы ол кеңес делегациясы құрамында коммунист әйелдердің Берлинде өткен
ІІІ халықаралық конференциясына қатысып, герман және халықаралық жұмысшы қозғалысының қайраткері, Германия Коммунистік партиясының негізін қалаушылардың бірі Клара Цеткинмен жақын танысады. Талабымен тауды бұзып, тасты жарған қазақтың жалынды қызы Алма Оразбаеваны БК(б)П Орталық Комитеті Қазақстаннан шақыртып алып, Саратовқа жұмысқа жібереді. Ол мұнда Нижне-Вольск өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі және әйелдер бөлімінің меңгерушісі болып бекітіліп, әрі өлкелік колхоз одағы төрағасының орынбасарлығы міндетін қоса атқарады. Бұл оның қызмет баспалдағымен өрлеуінің шарықтау шегі екенін ол кезде ешкім білмеген еді. Саратовқа қызмет ауыстырғаннан кейін бір жылдан соң ол Коминтерннің тапсырмасымен Моңғол Халық Республикасына ұзақ уақытқа іссапарға кетеді. Бұл кезде оның жұбайы Иван Дмитриевич Каширин де Саратовтағы өлкелік ОГПУ-дің бастығы болатын. Жол жүрерде Алма екі жасар ұлына бас-көз болсын деп, Қанипа апасының Сақыпжамал есімді қызын үйіне әкеледі. Осы қадамының қателік екенін, өміріне де қатер боп төнетінін қайдан сезсін… Иә, Каширин сатқын боп шықты. Алма іссапарға аттанысымен жас қызды біресе қорқытып, біресе алдап жүріп дегеніне жетеді. Тіпті, үйленіп те алады. Алма ұзақ жолдан үйге оралғанда төбесіне жай түскендей болғаны анық. Әлбетте, үй ішінде айғай да шығады. Осыны пайдаланған Каширин Алманы «ақылы ауысты» деп ауруханаға салған. Аурухана дәрігерлері бірнеше рет «Науқасты үйге алу керек. Жағдайы жақсы» деп хабарлағанмен туғандары да, Каширин де оны маңдарына жуытпаған. Олар тек Алмаға тағайындалған жоғары мөлшердегі дербес зейнетақыға қызығып, бір-бірінің үстінен шағым жазумен болған. Сөйтіп, Алма Оразбаева 1931 жылғы маусым айынан бастап, 1948 жылдың көктеміне дейін аурухана кереуетіне таңылып, дүниеден өткен. Оның сүйегі Жамбыл облысы, Луговой стансасы маңына жерленген болуы керек деп тұжырымдайды жазушы.
Сатыбалды Даумовтың бұл кітабы қандай да болсын елімізден шыққан қайраткерлер мен тұлғаларды жоқтап, олардың есімін ұрпақ есіне оралтып отыруымыз қажет екенін ескертіп тұрғандай. Бір замандарда бүкіл Шығыс әйелдерінің көшбасшысы болған Алма өзінің отбасынан, сүйген адамынан опа таппай, қайдағы бір пасықтықтың, сатқындықтың құрбаны болды дегей ойдың өзі жүрекке салмақ салатыны рас. Саяси санасы қалыптасып, қабілет-дарыны кемеліне келген шақта қазақтың қайсар қызының ғұмыры осылай аяқталды…
Гүлзада Ниетқалиева.
ПІКІРЛЕР2