Діни сауатсыздық пен ата-баба жолынан адасудың салдарынан түрлі ағымдарға бет бұрып кеткен азаматтар туралы аз айтылып жүрген жоқ. Ел тұтастығын сақтау жолында жұрт болып жұмылып, ел болып тізе қосатын істің бірі – жат ағымға кеткен азаматтардың бетін қайтару мен өскелең ұрпақты теріс жолдан сақтандыру. Бұл орайда ел тізгінін ұстаған азаматтардың қарап жатпағаны шын. Дінтанушы ғалымдарымыз бен ҚМДБ қызметкерлері де қал-қадерінше бұл іске атсалысып жүр. Біз бүгін Дін істері және азаматтық қоғам министрлігінің Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы исламды зерттеу бөлімінің басшысы, ҚМДБ ғұламалар кеңесінің мүшесі Мұхан ИСАХАНМЕН шариғат заңдылықтары һәм ата-баба дәстүрі төңірегінде әңгімелестік.

– Әр ұлтты өзінің тілі және салт-дәстүрі өзгелерден ерек­ше­лей­тіні анық. Сан ғасырлар бойы қа­­лыптасқан ұлттық дәстүр мен ырым-тыйымдар ел ішіндегі мәде­ниет пен эстетиканың көрінісі десек кетелеспейміз. Алайда, кейінгі уа­қытта дін мен дәстүрді бөлек қа­­­­растырып, салт-дәстүрді берік ұс­тануды сынау белең алды. Сіздің ойыңызша, мұндай әдет қайдан пай­да болды?

– Жас буынның қағынан же­рін­­ген асау құландай өз үйірі мен өз болмысына өгейсіп қарауының саяси, тарихи, діни, этног­ра­фия­лық және т.б. көптеген дәйекті се­­бептері бар. Соның ең бастысы­на тоқталар болсақ, жетпіс жылдан астам уақыт үстемдік құрған Кеңес үкіметінің қанқұйлы атеис­­­тік саясаты халқымызды ді­­лінен айырып, сан ғасырлар бойы санасында таңбаланған ру­хани игіліктерді шайып жіберді. Кеңес үкіметі алғашқы жылдары дін­ге кеңшілікпен қарағанмен, 1929 жылы «Діни бірлестіктер ту­­ралы» пәрменді қаулы қа­был­дап, Құдай атқыр осы низамның аясында жаппай мешіт-ме­дре­се­лерді жауып, оны малқораға ай­налдырды, қожа-молдаларды қу­ғындады. Ел ішінде жамағат бо­­лып құлшылық қылу былай тұр­сын, қайтқан кісінің жаназасын шығару, садақасын беру се­кілді діни салт-жоралардың орын­­далуына ада-күде тыйым салынды. Осы жылы араб жазуы латын әліпбиіне ауыстырылып, діни кітаптар тәркіленіп, оны пай­даланушылар қатаң жазаға тар­тылды. Қарсы келгендер ит­жек­кенге айдалды, мырышқа түй­­релді, оққа байланды. Жер-же­р­­де «құдайсыздар қоғамы» құ­ры­лып, атеистік идеология мем­л­екеттік тұрғыда насихатталды.

Екінші дүниежүзілік соғыс ке­­зінде Сталин фашистік Гер­ма­нияға қарсы мұсылмандарды «жиһадқа» жегу үшін Исламға бір­шама оң қабақ танытқан сы­қыл­ды көрінгенімен, жалпы Кеңес үкіметі құрылғаннан құла­ғанға дейінгі мерзім ішінде ха­лық­ты дінсіздендіруді жүйелі түрде дәйім жалғастырып отырды. Кеңес үкіметінің бұл терісазу сая­саты сол кезеңдегі тұтас ұр­пақ­тың байырғы рухани сорабынан ауытқып, ата-баба ұстаны­мы­на мүлде теріс, жат жатырда тәр­биеленуіне жол ашты. Түптеп ке­лгенде, бұл озбыр саясат халық­тың жаппай мәңгірттенуіне әке­ліп соқты.

Тоқсан бірінші жылы Тәңір жарылқап, Кеңес үкіметі құлап, тәуелсіздікке қол жеткіздік. Іле-шала дінді ұстануға еркіндік бер­дік. Бірақ жетпіс жыл төл нанымынан айырылып қалған ел діни мәселелерді көгертуде тә­жірибесі болмағандықтан, көп­теген шалағайлыққа жол беріп алды. Ол шалағайлықтан майы­рыл­ған топшының бірі тарихи тә­жірибемізге сүйенбестен, діни мәселелерді реттеуде клас­сик­алық (лайцизм) зайырлық үл­гісін қабылдауымыз, яғни қа­зақ­стандық преференциялық зайыр­­­лылық мо­делін қалып­тас­тыр­мауымыз бол­са, екіншісі ис­ламға бет бұр­ған жастарға дұрыс жөн-жосық, бағыт-бағдар көр­сете алмауымыз еді. Сол абды­раған тәуелсіздіктің ал­ғашқы жылдары классикалық зайырлылық болып саналған Францияның дін мәселелерін рет­теудегі үлгісін ұстанғанымыз елі­мізге жан-жақтан көптеген сек­талардың ағылуына жол аш­ты. Осының кесірінен талай қа­ракөз бауырларымыз жат ағым­дардың жетегінде кетті. Талай бауырымыз бөтегесі бүлкілдеп, ағайынынан ажырап қалды. Талай отбасының шаңырағы ортасына түсті. Ал исламға бет бұрған жас лектің басым бөлігі ата-ба­бамыз ұстанған дәстүрлі Ханафи мәзһабына қайшы келетін теріс діни ұстанымдарға барып ұй­лықты. Шетелдердегі нәмі жат най­саптардан ілім алған дүм­ше­лер елге  оралған соң бодандық­тың көрінде жатып, әрең аман қалған салт-дәстүріміздің жұрнақ­­та­рына осқырына қарап, «құрсақ ша­шар – куфр», «бесік той – бид­ға», «беташар – ширк» деп өз жұр­тына келіп лаң салып, елді ала­тайдай бүлдіруге көшті.

Әлбетте, жеткен жетістігіміз де, көрген қасіретіміз де Тәңір-Та­ғаланың илаһи тағдыры екен­дігі талассыз ақиқат. Әйткен­мен,«Егер де ұлтымыз әлгінде айт­қан Кеңес үкіметінің дінсіз, тас-түнек тамұғын бастан кешір­ме­генде, одан бертінде көрер ж­арығымыз болған тәуелсіздік алған жылдары желіккен жастарды бет-бетімен жібермей, діни бі­лім алу мен оны ұстануда ға­пыл­дыққа жол бермегенде, еліміз қа­зіргідей ғаріп күйге түспес пе еді» деген күйік ойлар көкіректі қыж-қыж қайнататынын жасырып қала алмаймыз.

– Жарайды, қазіргі күйіміздің түп­кі себебін келмеске кеткен Кеңес үкіметінен көрейік. Дегенмен, тарихшыларымыз Ислам ді­нінің Дешті-Қыпшаққа аяқ ба­с­қанына мың жылдан астам уақыт болды деп жүр. Сонда арғы ата-ба­баларымыз дін мен дәстүрді қалай сабақтастыра білді?

– Тегі, дін мен дәстүрдің қақ­тығысы мен сабақтастығының ізін қуалап барсақ, бұл мәселенің бас­тауы сонау ықылым заман­да­ғы Пайғамбар (с.а.у) сүннетіне ба­рып тіреледі. Алла Елшісі (с.а.у) жаһилиет дәуірдегі араб­тар­дың ескі салт-жора­ла­рының Хақ дінге қайшы келетін­де­рін қол­даныстан шығаруға жарлық шы­ғарған. Мысалға, арабтар­дың пұттарға тағзым ету мерекесі, пұттарға арнап құрбандық шалу, жындарға сыйыну, қаһиндерге (сәуегей) жүгіну, қыздарды тірі­дей жерлеу, өлікті жоқтап бет тыр­нап, шашты жұлу, бәдел неке жа­сау, мәуланы хұрмен тең санамау, қылмыс үшін тайпалық жауапкершіліктің болуы және т.б. дәстүр болып жалғасқан сау­да-саттықтағы түрлі әділетсіз жо­ралғылар мен пайыздық келі­сім-шарттарға қатаң тыйым сал­ған. Ал арабтардың Ислам не­гізд­ерімен қабысатын құнды дү­ние­леріне тиіспеген. Қайта ізгі әдет-ғұрыптардың қолданыс­та болуын құптаған. Айталық, исламнан бұрынғы дәуірде Мек­кені зиярат етушілердің мүддесін қорғайтын Құрайыш  тайпасы­ның «Хилфул-фудул» атты ере­жесі бар болатын. Хақ Елшісі (с.а.у) пай­ғамбар болмастан бұрын осы ереженің сақталуын қадаға­лай­тын құзырлы топтың мүшесі бол­ған еді. Кейін Алла-Тағаладан мұғ­жиза беріліп, пай­ғамбар бол­ған шағында: «Қазір де сондай ұйым құрылса, қайта мүшесі болу­ға әзір едім» деп «Хилфул-фу­дулді» қимастықпен есіне ал­ған-ды. Салт-дәстүрдің жақсысы мен жаманын айыратын дінімізде Пайғамбар (с.а.у) негізін салған осындай електің болуына байланысты кейінгі ғұламалар құқық­тық үкім берудің «урф» (ғұрып) әдіснамасын қалыптастырды. Не­гізінен «урф» методы Ханафи мәзһабындағы жеті (Құран, суннет, ижмағ, қияс, истиһсан, саха­ба сөзі, урф) қайнар-көздің біріне ж­атады. Яғни Ислам жаңа аяқ бас­қан өлкелердегі халықтардың ескі салт-дәстүрлері шариғатқа қай­шы келсе, ол фасид-урф (жаман) саналып, қолданыстан шығарылады. Ал дін  негіздерімен жымдасып жатқан ізгі жөн-жоралғылар сахиқ-урф (жақсы) деп бағаланып, шариғат оның өміршеңдігін сақтайды.

Ислам діні VIII ғасырдан бас­тап Орталық Азияға тарай бастады. Әдепкіде, Ислам діні Омая ха­лифаты тарапынан ұйым­дас­ты­рылған фатх жорықтары ар­қылы Мәураннахр өлкесіне тұм­сық тіреді. Кейін Орталық  Азия­ға Ис­лам діні кайсани-мубай­ди, кар­мати, муғтазали, ис­майли, ниматуллаһшылар, бабекші, нұр­бахшы, шафиғи және т.б. діни ағым­дар арқылы таралды. Әйт­кенмен, Орталық Азияда Қа­ра­қан әулеті билік құрған тұста (Х ғасыр) түркілер жоғарыдағы діни ағымдардың бәрін тәрк етіп, бір­жола Ханафи мәзһабына бет бұр­ды. Әлбетте, біз оның негізгі түп­кі себептерінің бірі ретінде Ха­нафи мәзһабын­дағы ұлттардың өз болмысының сақталуына мүм­кіндік берген жоғарыда айт­қан урф (әдет-ғұрып) әдіс­на­ма­сымен байланыстырамыз. Жалпы, осы Қарақан мемлекетінің кеңіс­тігінде Мар­ғинани, Матуриди, Сарахси, Дабуси, Бәздауи секілді Ханафи мәзһабының иір-бұтақ ғұлама­лары өмір сүрді. Та­рих­шы Зия Кабакшының айтуына қара­ғанда, Қарақан дәуі­рінде Ханафи мәзһабының үш жүзден астам фуқаһасы (заңгер ғалымдары) тарих сахнасына шық­қан.

– Осы тұста дін мен дәстүрді са­бақтастық  құрды деген тұжы­ры­­мыңызға нақты мысалдар бере кетесіз бе? Бізде ескі әдет-ғұрып­тар мен шариғат нормаларының басын тоқайластырған қандай заңнамалар болған?

– Ханафи мәзһабы Қарақан дәуі­рінде салтанат құрғанымен, ХІІ ғасырда шығыстан Орталық Азияға будда сенімін ұстанатын қа­рақытайлар басып кіріп, жүз жылға таяу уақыт билік құрды. Ал ХІІІ ғасырдың алғашқы ши­регінде тәңіршілдік сенімін ұс­та­натын Шыңғысханның Дешті-Қыпшақ пен Мәуреннахрға жа­саған жойқын жорығы орын ал­ды. Осы кезеңдерде Орталық Азия­да Ислам дінінің дамуы бір­шама уақытқа тежелді деуге болады. Десе де, Шыңғысханның не­мересі Берке ханның (1258-1266) Ислам дінін қабылдауымен Орталық Азия мен Дешті-Қып­шақта Ислам діні қайта қанат жайды. Осы кезде дін мен дәстүр ымыраласқан «Сияса-шария» үкім­дері бүр жарып шықты.

– Бұл қандай заң?

– «Сияса-шария» дегеніміз – Шың­ғысханның «Ұлы Яса» жар­лық­тары мен шариғат үкім­де­рінің син­тезделген нұсқасын айтамыз. Си – үш, яса – жосық дегенді біл­діреді. Әсілі, Шыңғыс­ханның «Ұлы Яса» заңы үш та­рауға бөлін­ген. Яғни «Сияса-шария» – «үш та­раулы жосық пен шариғат заңы» деген мағынаға саяды. Арабтың әл-Мақризи жә­не ибн Тағриберди секілді ғалым­дары Мы­сыр елінде мәмлүк Бей­барыс сұл­тан билік құрған ке­зеңде қып­шақ легионерлерінің ішкі тәр­тібін реттейтін Шыңғыс­хан­ның Яса заңына негізделген «сия­са-шария» атты ереженің бол­ғанын айтады. Нағында, ислам шариғатында әскери қосын­ды ондыққа, елулікке, жүздікке, мыңдыққа, түменге бөліп бас­қару, соғыс жағдайында жұмыла ұрыс салу, бейбіт күнде де әскери тәртіпке бағыну үкімдері кесінді қарастырылмаған. Бейбарыс сұл­­тан мәмлүк әскерінің тәртібін кү­шейту үшін шариғатпен қатар Шыңғысханның Яса заңына жү­гін­ді. Келе-келе «сияса-ша­рия» деп аталған бұл заңның аясы кеңейіп, әдет-ғұрыптар мен дип­ло­матиялық салт-ғұрыптарды да өз құшағына ендірді. Қазіргі «сая­сат» терминінің түбірі осы «сия­са» сөзінен шыққан. Алтын Орда мемлекетінде де Берке хан­ның билік құрған тұсынан бастап Шыңғысханның «Ұлы Ясасы» мен шариғат үкімдері қоғамдық қатынастарды реттеудегі негізгі құ­қықтық нормаға айналды. Задында, «Ұлы Яса» – Шыңғыс­хан­ның жарлықтары саналғанымен, біздің пайымдауымызша, Шың­ғыс­хан жарлықтарының түпкі қалыптасу негіздері – бағзыдан келе жатқан көшпелілердің әс­кери және азаматтық ережелерін­де жатқан тәрізді. Шыңғысхан өз за­­манының алғышарттарына сәй­­кес көшпелілердің дүниета­ны­мына жаңа жөн-жосық қағи­далар ғана енгізген. Ал Шыңғыс­хан­ның жарлықтарына өзіне дейін­гі бабалар негізін қалаған салт-сана мен әдет-ғұрып әсер ет­кен. Яғни көшпелілердің көне әдет-ғұрып нормалары «Жосық» (Яса) кодификациясының өзегі бол­ған десек қателеспейміз. Мұ­ны кезінде Бартольд те өз зерт­теу­лерінде мойындаған (Туркес­тан в эпоху Монгольского на­­шес­твия. – Т. І. М., 1963) болатын. Демек, ислам шариғатының ая­сының кеңеюіне әсер еткен ба­баларымыздың «Жосық» заңы­ның прогрессивтік мән-маңызы болғанын мойындаумыз керек.

– Алтын Ордадан кейінгі тарихи ке­зеңдерде дін мен дәстүрдің осы­лай тізе қосу үрдісі жалғасты ма?

– Алтын Орданың қара­шаңы­рағына ие болып қалған субъекті – Қазақ хандығы болатын. Осы Қазақ хандығының тарихында «Қасым ханның қасқа жолы» (1509-1521 жылдары аралығында), «Есім ханның ескі жолы» (1598-1628 жылдары аралығында), Әз Тәукенің «Жеті Жарғысы» (1685 жылы) заңдары қабылданды. Бұл заңдарымыздың қабылдану хронологиясына бір қарағанымызда-ақ олардың әрқайсысының бө­лек-бөлек ғасырларға тиесілі еке­ні көз­ге ұрып тұрады. Оның себебі, Қа­зақ халқының хандары мен би-қазылары әдет-ғұрып заң­да­рын әрбір жүз жылдықта қайта ша­риғат сүзгісінен өткізіп отыр­ған. Мысалы, «Қасым хан­ның қас­қа жолы» заңы Шыңғыс­ханың «Ұлы Ясасына» барынша жақын қатқыл құқықтық нормаларымен ерекшеленсе, «Есім ханның ескі жолы» заңы «Абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын» деп қа­лың бұқараға діни харизма­ти­калық тұлғаларды құр­меттеуді мін­деттегені байқа­лады. Ал Әз-Тәукенің «Жеті Жар­ғысы» болса, әдет-ғұрып нор­ма­­ларының ішін­дегі шариғат үкімдерімен барынша синтезделген заң еді. «Жеті Жарғыдағы» қанға қан, жанға жан шариғат­тағы «қысас», Құ­дайға тіл тигіз­ген­ге берілетін өлім жазасы ша­ри­ғат­тағы «ридда», құн төлеу ша­­риғатта­ғы «дийат», алым-са­лық­тар шариғаттағы зе­кет пен ұшыр, куә келтіру ша­ри­ғаттағы «шаһид», үйлену кезін­дегі қалың­мал төлеу шари­ғат­та­ғы «мәһір», кәде-қаумет­ шариғаттағы «һадийамен» және т.б. әдет-ғұрып нормалары шариғат үкімдерімен мейлінше мазмұндық тұрғыда тұтас­тана түскен еді. Яғни бүгінгі таңда ұлтымыздың салт-жора­ларына текекөзденіп, хикмет пен даналыққа толы дәстүрлерімізді «бидға», «харам», ширк», «куфр» деп қаралаушылар халқымыздың арғы-бергі тарихынан бейхабар болғандықтан желбуаз ойларға ерік беруде.

– Ұлттық дәстүр мен салтты ұр­пақтан-ұрпаққа жеткізетін отбасы институты. Алайда, қазіргі жас ұрпақ тәлім-тәрбиені көбіне қоғамдық ортадан, теледидар мен әлеу­меттік желіден алып жүр. Ұр­пақ сабақтастығындағы сетінеген байланысты қалыпқа келтірудің жолы қандай?

– Дұрыс айтасыз. Ұрпақ са­бақ­тастығы үзілгендіктен қазіргі жас буын өңге қайнар-көздерден өнеге іздеуде. Халқымыздың бай мә­дениетінің мәйегін бойына сіңірмеген ұрпақтың отаншыл­дық рухта өсіп-жетілмейтіндігі ай­парадай анық нәрсе. Иә, отба­сы институты тәлім-тәрбиенің негізгі ошағы саналады. Алайда, жаһандану дәуірінің алғы­шарт­тарымен қарайтын болсақ, жас­тардың ақпараттың басым бө­лі­гін отбасынан емес, қоғамдық ор­тадан алатынын аңғарамыз. Осы себептен де біз отбасында бе­рілетін тәлім-тәрбиемен бірге көкөрім жастың қоғамдық ортадан алар өнегесіне де көңіл бөлуі­міз керек. Әрбір ата-ана бала тәр­биесіне самарқаулық танытпай, ұл-қызының кіммен ара­ла­са­тынын, қайда жүріп-тұра­ты­нын жіті қадағалағаны жөн. Атам Қазақ: «Ұлың өссе, ұлы үлгілімен қоңсы бол, қызың өссе, қызы үл­гілімен қоңсы бол» демеуші ме еді. Яғни ұрпағымыздың өнегесі мол болсын десек, онда түздегі тәр­биесіне баса назар аударға­ны­мыз абзал.

Жалпы, біз ұлттық болмысы­мыз­ға қормал бола алатын ақжал толқын ұрпақты өсіру үшін өз та­рихи тамырымызға, өз сүрлеуі­міз­ге қайта оралуымыз қажет. Ме­ніңше, оның екі жолы бар. Бірін­шіден, барлық мектептерде салт-дәстүрлерді насихаттайтын үйір­мелер құруымыз керек. Мем­лекеттік тұрғыда оның кешенді бағ­дарламасын түзуге тиістіміз. Осыны қолға алғанда ғана ұрпа­ғымыз жастайынан ұлттық рухпен нәрленіп өседі. Сонда  кемел­ді ел болуға алғышарттар жасаған бо­ламыз. Екіншіден, біз дәстүрлі діни білім берудің қайнар-көздері мен тетіктерін қарастырмасақ, онда жастарымыз лаңкестікке үндейтін басқа діни қайнар-көз­дерден сусындауы мүмкін. Сол үшін жас өскіннің жазғы каникул кезінде ҚМДБ мешіттерінде ұйымдастырылатын лагерлерде діни білім алуына жағдай жаса­уымыз қажет. Бұл тәжірибе қазір біз­бен туыс Түркия елінде өз же­місін беріп отыр. Дұрыс жолға қоя білсек, бұл жоба біздің елі­міз­де де өз нәтижесін береді деп ой­лаймын. Әрине, ұлттық тәлім-тәрбие беретін телеарна мен радио, ғаламтор сайттары, газет-жур­налдар және т.б. бағ­дар­ла­ма­ла­р ашылып, көрерменнің кө­зайы­мына айналып жатса, нұр үстіне нұр.

– Бұрын балаға «молда бол» деп бата беретін халық едік. Қазір дін жолына түскен жастарды көр­сек, олардың діни ұстанымына кү­дікпен қарайтын болдық. Тіпті, ұл-қызының имани жолдан гөрі еуропаша өмір салтын ұстанғанын қалайтын ата-аналар көбейді. Халықтың дінге деген сенімі мен сезімі бұлай өзгеруіне не себепші деп ойлайсыз?

– Бұрын Ауғанстан, Ирак, Со­­мали, Египетте орын алған дін атын жамылған лаңкестік оқи­ғаларды ақпарат көздерінен ғана ес­тіп білетінбіз. Соңғы жылдары ді­ни содырлық сойқанның ұш­қыны біздің елімізді де шарпи бас­тады. Маңғыстауда, Балқаш­та, Таразда, Шұбаршиде 2011 жы­лы орын алған лаңкестік оқи­ға­лар елді дүрліктіріп жіберді. Ағым­дағы жылы Ақтөбе мен Ал­матыда орын алған қанды-қасап оқиғалар елді тіптен шошытты. Қа­ла берді, салафилік сенімді ұс­танушы отандастарымыздың ата-анасы мен бауырларын кә­пірге шығаруы, жетісі, қырқы, жылы секілді ас-садақаны ман­сұқтауы, келіннің сәлем салуын ширкке балауы, музыка харам, теледидар харам, екпе жасату ха­рам деп біржақты үкім кесетін және т.б көптеген сүркей қы­лық­тары халықтан діннен жерінуіне әкеп соғуда. Әсілі, мұның бәрі әлемдік алпауыт күштер тарапынан ұйымдастырылып отырған ис­ламфобтық әнжі ойын, қара­құйын пәлекет екенін көпшілік біле бермейді. Осыдан соң бір-бірін баудай түсіріп, қойша ба­уыздап жатқан мұсылмандарды кө­ріп, жұрттың «мұндай діні құры­сын» деп теріс айналатыны айт­паса да түсінікті жайт. Шынтуайтында, Хақ  дініміз нақақтан нақақ ешкімге соқтықпауға, жа­ман нәрседен бойды аулақ ұстау­ға, адамзатқа мейрімділік та­ны­туға, толерантты һәм зиялы­ бо­лу­­ға шақырады. Мысалы, Пай­ғам­барымыз (с.а.у) өз хадис-ша­рифінде «Шын мұсылман өзге мұсылмандар оның тілі мен қо­лы­нан зиян көрмеген адам» деп ес­керткен болатын.

– Қазіргі интернет желісі түрлі діни ағым иелерінің майдан алаңы іспетті көрінеді. Бір ұлттың өз іші­нен рушылдық пен жершілдікке бө­лінгені аздай, енді ақида ұста­нымы бойынша сан салаға жіктелуі неге апарып соғады?

– Иә, мұсылман жұрағатының ең үлкен қазабаты – әр түрлі топтар мен жамағаттарға бөлінуі де­сек, асыра айтқандық емес. Бұл ке­леңсіз жағдай біздің елімізге де келіп жетті. Қазір намаз оқыған аза­­маттардың басым көпіші­лі­гі­нің әр түрлі жамағаттардың кон­­фессиялық діни білімін алып, олардың шариғи ұста­ны­мымен қаруланғанын байқауға болады. Қоғамдағы қазіргі діни талас-тартыстар осы алты алауыздық­тың айнасы іспетті. Тегі, әзелден Қа­зақ халқы амалда Ханафи мәзһабы, сенімде Матуриди ақи­да мектебін ұстанушы еді. Қазір қалың бұқара шілдің тезегіндей шашырап, тәкпіршілдік, сурури, мадхали, әсіре сопылық, хабаш­тық, шиғалық және т.б. діни ағым­дарға бөлініп алды. Ға­лам­тор сайттарында, әлеуметтік же­ліде, мешіттерде, әр түрлі қо­ғам­дық орталарда бетбақтырмай бір-бірін қан-жоса қып сынап жатады. Бұның арты неге апарып соғатынын ойлаудың өзі қорқы­нышты. Әлбетте, бұл діни бө­лінушіліктің алдын алуға болады. Ол үшін атан түйеге жүк бо­лар талай игі істерді атқаруы­мыз керек.

– Бұған өз тарапыңыздан қан­дай ұсыныс айтар едіңіз?

– Біз сыртқы рухани һәм діни экс­панциядан қорғанатын иму­нитетті әлі де болса толық қа­лып­тас­тырған жоқпыз. Нақтырақ айтар болсақ, мемлекет яки болмаса қоғамдық ұйымдар иманы берік қазақ болып қалудың ке­шенді бағдарламасын жасаған емес. Осының әсерінен ауылдан қалаға келген жас өскін немесе бос жүрген жастардың көпшілігі я салафи, я қылмыскер, я сектант болып кетеді. Оның алдын алу үшін облыс орталықтары мен ірі қалаларда ұлттық  руханият курс­та­рын немесе тәрбие интернаттарын ұйымдастыруымыз қажет. Қазір біз ұлттық мәдениет­тің оша­ғы тек ауыл деп түсінеміз. Се­бебі, қалаларда ұлттық салт-дәстүрді ұстанудың тетіктері жоқ. Осы мәселенің түйінін тар­қату үшін арнайы бағдарлама қа­былдап, оны іске қоссақ, жаһан­дануға жұтылып кетпей, ел­ді­гімізді сақтай аламыз.

– Әңгімеңізге рахмет.

Сұхбаттасқан
Назым ДҮТБАЕВА.