БҰҚАРАЛЫҚ СПОРТ ПЕН «БҰҚАРАЛЫҚ САНА» АРАСЫ
Өмір көрген ұстазымыз бірде: «Өмірге жақындаңдар!», – деді жәй ғана. Күрделі дүниені еш күңіреніссіз айтты, білем, бірақ өте шынайы әрі қарапайым шықты, сонымен қатар, соншалықты ұғынықты, соншалықты жанға жақын. Дабыра жоқ, даңғарасын қағудан да аулақ-ты. Ұстаз-екем айтпақшы «өмірге жақындауға» тырысып-ақ жүрміз, хал-қадерімізше. Бірақ о пәлекет жалынан ұстатар емес. Ал сауырынан сипап, кей-кейде оған мұң шағу оңай дүние емес екен-ау, түге…
Спорт! Бұқаралық спорт! Жауынның астында тесік ала допты ары бір теуіп, бері бір теуіп, ақыры малмандай су болған күйі үйге кеп, пеш жанына жата қалатынымыз «шартты рефлекс» деңгейіндегі дүние еді-ау. Қатарымыз кілең боз кілем шебері, «подача» кезінде сақ жүретін волейболшы, желдің өзінен озып кететін желаяқ еді-тін. Кейіндеу, көбісі спорттан алыстады, біреу бизнеске, біреу банкке, біреу әкімшілікке дегендей. Алайда, бала кезде дене тәрбиесіне ерекше мән беретініміз ағалардың арқасы ма деп ойлаймын. Себебі, шапақтың атысы, күннің батысы гантель көтеріп, пинг-понг ойнаған «алдыңғы толқынның» іс-әрекетін айна-қатесіз қайталау Біз үшін міндет көрінетін. Содан соң, үнді фильмімен жарыса Брюс Ли, Жан Клод Ван-Дамм, Чак Норрис, Стивен Сигал, Арнольд Шварцнегер, Джеки Чандар шығып, бұлқынған бұла күшін қай арнаға бұрарын білмей жүрген қазақтың жігерлі жастары еліктеп-солықтай бастады. «Айнада Ібіліс бар!..» деп үйрететін әжеміздің сөзі далада қалатын-ды. Штангыны төрт-бес рет көтерген соң, үйге жүгіріп кірген бойы артық қырым еті жоқ, қарасіңір денесіне қарауға әуес еді. Қалай дегенмен де, сол бір кездегі ұрпақ спорттың, ағамыз айтпақшы «өмірге жақындаудың» қыр-сырын үйренуге талпынып, дерт-дербезден алшақ жүретін-ді.
– Бүгінгі жастар спортпен шұғылдана ма? Егер шұғылданбаса, оның себеп-салдары неде?
Түркеш ЖАҚЫПОВ,
бұрынғы футболшы,
бүгінгі теміржол саласының қызметкері:
– Бұрынғылар ләңгі теуіп, доп қуып, жаз бойы асыр салып өскен еді. Уақыт сондай, заман сондай. Ол кезде спортқа деген махаббат бар-тұғын. Одан бұрын әдебиеттің, сонымен қоса спорттық әдебиеттің ықпалы күшті болды. «Бүгінгінің балалары компьютерден бас көтермейді. Қолындағы телефонға күнұзаққа шұқшиып, одан қалса, компьютер клубынан шықпайды», – деп үлкен Бізді жазғырып жатады. Келісетін де, келіспейтіндер де тұстарым бар. Мәселен, Қазақстанда Азиада өтті, енді 2017 жылы Әлемдік универсиада ұйымдастырылмақшы. Спортшылардың дені – жастар. Немесе жуырда ғана Рио-де-Жанейродағы Жазғы Олимпиада ойындарынан медальмен оралған Дмитрий Баландинді алайық. 1995 жылы 4 сәуірде дүниеге келген екен. 2014 жылғы Азия ойындарының үш дүркін чемпионы, 2015 жылғы Универсиада жеңімпазы әрі Брасс әдісімен 50, 100 және 200 метрге жүзуден Қазақстанның рекордын жаңартқан спортшы. Баландиннен соң көптеген қазақ балалары жүзуге жазылған. Немесе «Барыстың» сапында ойнайтын хоккейші Талғат Жайлауовты мысалға келтірейік. Жайлауов 1985 жылы, 7 шілдеде туған. Өзі Өскеменнің тумасы. Жаттықтырушысы – Владимир Беляев. 2007 жылғы Қазақстанның үздік хоккейшісі. «Қайрат» мини-футбол командасының ойыншысы, УЕФА кубогының иегері Дінмұхамед Сүлейменов ше? Төрт жүлденің басын қосқан Геннадий Головкинді қалай ұмытамыз? Жас ұрпақ еліктейтін, ұқсағысы келетін керемет спортшылар бар. Бірақ сақтанатын нәрсе – нашақорлық. Өйткені, ол індет. Ал індетпен күресу керек.
– Соңғы мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан халқының 25 пайызы бұқаралық спортпен шұғылданады екен.
Балнұр АХМЕТ,
«Алматы ақшамы» газетінің журналисі:
– Еліміздің Мәдениет және спорт министрлігінің Спорт комитеті бұқаралық спорт түрлерін насихаттау мен дамыту, дене шынықтыру мен спорт құралдарын жетілдіру арқылы сала қызметкерлеріне зор жауапкершілік жүктеуде. Сондағы басты мақсат – қалың жұртшылық арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру, есірткіге қарсы насихатты күшейту. Ел болашағы – жас өркеннің қолында. Жазғы демалысы спорт шараларына бай болса, онда салауатты өмір салтына ден қойған отты жастар жүрегінде отаншылдық сезімі оянатынына кепілдік бере алам. Мәселен, шаһарда «Жастар – есірткіге қарсы» атты спорттық іс-шаралар көптеп ұйымдастырылады.
– Дамыған елдің басты құндылығы – адам… Естен айыратын есірткіні пайдалану ұлттық стимулды жояды емес пе?!
– Дұрыс айтасыз, қоғамның ең жоғары құндылығы – адам. Сондықтан барлық нәрсе адам үшін, адамның игілігі үшін жасалуы керек. Яғни оның идеялық түп-негізі – адамгершілік, имандылық, әдепке және спортқа негізделген. Елімізде және шетелде өтіп жатқан сан түрлі спорттық сайыс мақсат-мүддесі де осыған саяды. Елімізде өткен VІІ Азиада ойындары дәл осы міндетті атқара алды деп ойлаймын. Содан кейін қазақ ұлтында қысқы ойындарға деген талпыныс пайда болды. Азиаданы жоғары деңгейде ұйымдастыру арқылы Қазақстан алдағы уақытта ірі-ірі Олимпиадалық ойындарды өткізу мүмкіндігіне ие болуға алғышарт жасады. Демек, Азиада – олимпиадалық ірі жобаларға бастайтын алғашқы қадам болды деуге негіз бар. Алда, Универсиада! Әрине, оның да өзіндік мәдениеті бар. Бұл жерде мен спорттың адамға әсерін айтқым келіп отыр. Негізінен, әлемдік тәжірибеден айтар болсам: Олимпиада ұйымдастырылған мемлекетте ұрлық-қарлық, зорлық-зомбылық, нашақорлық, қылмыс азаяды екен. Бұның өзі көп нәрсені айғартса керек.
– Еліміздегі ірі өндіріс орындарының иелері – кәсіпкерлер мен олигархтар ұлттық жобаларға араласпайды. Бұл – анық. Уақытында АҚШ-та үлкен дағдарыс орын алған, «Ұлы дипрессия» жылдары ғой. Сонда, Рокфеллер, Форд сынды мықтылар билікке тартылып: «Ел ең қиын кезеңді бастан өткеруде. Сол себепті біз көмектесуге дайынбыз» деген еді. Бұдан шығатын қорытынды, ауылдан шыққан небір керемет спортшылар бар. Бокспен де шұғылданады, зілтемір де көтереді, футболмен де айналысады. Бірақ қолдау жоқ. Ал қазіргі заманда демеушің болмаса, бұзып-жарып шығуың қиын. Солай емес пе?
Түркеш ЖАҚЫПОВ:
– Ойыңыз орынды. Біз: «Бұқаралық спортты көтеруіміз керек», – деп дабыралауға әдеттенгенбіз. Неге? Себебі, кінәні өзімізден емес, өзгеден іздейміз. Артық қаржыны спортқа жұмсаса, ешкім ұтылмайды. Егер ұмытпасам тоқсаныншы жылдары ғой деймін, нақты есімде жоқ, спорт журналисі, қаламгер Несіп Жүнісбайұлы «Намыс» футбол клубын құру туралы үндеу жариялаған еді…
– «Намыс» клубы 1992 жылы құрылған…
– Иә, сол жылы. Әйтеуір, бір спорт басылымынан оқып қалдым. Ағамыз ел ішін аралап жүріп 300 бала таңдап алып, соның 100-ін ғана іріктеп алған екен. Сонда, қазаққа танымал футболшы, бұрынғы «Тобыл» командасының шабуылшысы Нұрбол Жұмасқалиев Несіп ағаның үйінде тұрған екен. Сол «Намыстан» Диас Камелов, Абай Аманбаев, Айдар Күмісбаев, Мұрат Тілешев, Әлібек Бөлешев, Самат Сымақов сынды сақа футболшылар шықты. Соның бәрі бұқаралық спорт өкілдері. Ауылдың қарадомалақ балалары еді. Ауылда, сонау бір шалғайда жүрген жерінен қалаға, орталыққа тартып, қанаттандырып жіберді. Істеймін деген адам істейді.
– Сөзіңіз аузыңызда… Мәселен, Әбілсейіт Айханов деген керемет спортшы болған. Бірақ сәл уақыт бұрын бақиға аттанды. Алайда, бүгінгі жастар сондай бір ұлы кісілерді білмейді…
– Жастар білмеуі мүмкін, бұл маған заңдылық сияқты көрінеді. Себебі, біріншіден насихат жоқ, екіншіден ұлт, жалпы бұқара спортты көргенімен, о саладан алыстап кетті. Таза ұлтжанды, ұлтшыл, мінезді, ұлттық мүддені бірінші орынға қоятын кісілердің бәрін Алла арнайы жібереді деп ойлаймын. Дегенмен, Әбдісалан Нұрмаханов, Әмин Тұяқовтарды ұмытсақ неге қазақ боп туған топырақты басып жүрміз. Бұл кісілер – қазақ спортын биік деңгейге көтерген алыптар. Әйтсе де, Әбілсейіт ағамызбен жақын араласпасақ та ол кісінің өте намысшыл екенін білетінбіз. Содан кейінгі ерекше тұлға – Мұстафа Өзтүрік еді. Қазағы үшін қаншама дүние жасады. Оның бәрін кітаптан, газет-жорналдардан оқыдық, білдік, іздендік. Шетте жүрсе де атажұртын ерекше құрметтеген азамат. Содан кейін Жақсылық Үшкемпіров, әрине. Өзі бәкене бойлы кісі екен, таң қаласың. Бірақ Әлемдік додада ел намысын қорғап, жүлделер алып берді. Ұлты үшін ұлы ерлікке барған спортшылар аз ба, қазақта?! Солардың бәрін жарқыратып көрсете бермейміз ғой. Былғары қолғап шебері Серік Қонақбаев ағамызды ерекше сыйлаймын. Ал қазіргі спортшылардың ішінен мен Нұрбақыт Теңізбаевты ерекше қадір тұтам. Оның да өз ұлтына деген ықыласы ерекше. Ал Сидней Олимпиадасының алтын медаль иегері, марқұм Бекзат Саттарханов туралы әңгіме мүлде бөлек. Талай рет сыртынан көріп, сүйсінген ем. Өзі өте сыпайы әрі қарапайым еді. Бірақ солай болды, енді… Тағдыр ғой!..
Балнұр АХМЕТ:
– Дәл осындай бір спорт саңлақтары тек белгілі бір өлке, аймақ, ауданның ғана емес, тұтас Қазақ елінің атынан сынға түсіп, кейінгі жас толқынға күш-қуат беретіні қуантады. Ағаларымыз айтып жүруші еді, Дәулет Тұрлыханов чемпион болғанда қазақ балалары күреске жазылып, күні-түні шынығатын деуші еді.
– Бүгінде мемлекет тарапынан қала спортын дамытуға аз қаржы бөлініп жатқан жоқ. Мемлекет тарапынан бөлініп жатқан қаржының басым бөлігі футболға бөлініп, ал қалған спорт түрлері шетқақпай қалып жатқаны, өкінішті. Ал ауыл спортын дамыту мәселесін мемлекеттік тұрғыда қолға алғанымыз жөн. Себебі, қазіргі жүлдегер боп жүрген көп спортшылар ауылдан шыққаны шындық. Сол себепті, ауылдық жерде спорт кешендерін дамыту – басты дүние. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев: «Халықтың 30 пайызы бұқаралық спорт түрімен айналыссын» деп міндет қойған жоқ па?!
Түркеш ЖАҚЫПОВ:
– Бір мысал айта кетейін. Роман Абрамович Ресейде орыс балаларына бірнеше стадион салып, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етті. Ойы – сол жақтан шыққан дарынды ойыншыларды шетелге, Еуропаға тарту. Бір жағынан қаржы түседі, бір жағынан спорт үшін үлкен олжа. Яғни қазіргі Әлемдік тәжірибеге сүйене отыра айтар болсақ, кез келген игі істен табыс табуға болады. Сол арқылы еліңе, жеріңе, Отаныңа қызмет етіп, ұрпақ санасына әсер ете аласыз.
– Бұдан шығатын қорытынды?..
– «Капиталистік елде бәрі кедей тұрады» деген түсінік бар. Неге? Түсіндіре кетейін… Өйткені, бұрынғы социалистік елдер орталыққа бағынып үйреніп қалғандықтан, жеке-дара жұмыс істеуге қабілетсіз боп келеді. Оның үстіне ақша табуға… Біз ақша табу деген жаман мағынасында емес, керісінше ел қазынасын толықтыру деп ұғынайышы, өтініш. Байларды аса жақтырмаймыз, білем. Себебі, қоғам біртектес емес, басым бөлігі орта тап. Олар қайтеді? Арзан колледжге барады да кейін мұғалім болып қалып қалады. Бірақ солардың ішінде де небір мықты спорт шеберлері мен бапкерлер шығуға тиісті еді ғой. Қолдау жоқ, көмек жоқ, қалтасында қаржысы бар мықтылар экономика, инновация, технология секторына ғана ақша бөледі. Себебі, өзге салаға сеніңкіремейді, шындық қой?
– Мүмкін делік…
– Мүмкін емес, расында солай…
Балнұр АХМЕТ:
– Айта кететін нәрсе мынау… Бұқара санасы өзгермей, бұқаралық спортқа деген көзқарас та өзгермек емес. Себебі, әр сала бір-бірімен байланысты. Физикасыз математика, математикасыз физиканы көз алдыңа елестете алмайтынындай, спорт тек локальді дүние емес, ұлттың бір бөлшегі. Денсаулығы жоқ адам өз ойындағыдай еліне пайдасын тигізе ала ма? Мемлекет сергектігін жоғалтса, серкелер қайдан тумақ? Бағана Түркеш мырза айтқан Өзтүрік, Қонақбаев, Үшкемпіров, Тұрлыханов, Сымақов, Саттархановтар қайдан шықпақ?
– Айтпағыңыз – спорт ұлттық жоспардың маңызды бір бөлшегі ғой…
– Спорт пен денсаулықты бір-бірінен бөліп қарастыра алмайсыз… Солай ғой? Ал денсаулық – ұлт, ұлт – денсаулық. Бұл бір. Екіншіден, бағана сана туралы айттық. Сананы руханияттан бөле алмайсыз. Демек, дені сау ұрпақ қана ел «қазынасы», адами капитал деңгейіне көтеріле алмақ. Мәселен, Азияда кім мықты? Әрине, жапон елі дерсің! Олар әлем алдындағы елдік мұратын көрсетіп, жапон рухының қандай екенін көпшілікке көрсетті. Соған сай, Жапония Әлемнің алпауыт елдерінің қатарына еркін қосылды. Ал жапон жастары: «Біз жапондықпыз!» деген сөзді соншалықты бір мақтанышпен айтады екен. Халықаралық спорттық шараларда алдыңғы лекте жүретін олар, анау спорт, мынау ғылым, мынау мәдениет деп бөлмейді, бәрін тұтастықта, ұлы органикада қарайды. Бұнда сана мен елдік мүдде алдыңғы орынға шығады. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан – 2050» Стратегиясының басты межесі есебінде елімізді Әлемнің отыз елінің қатарына енгізуді мақсат етіп қойды. Бұл дегеніңіз, әр адам өз дарынын, қабілет-қарымын жұмсау арқылы Қазақ елін шетелге таныту керек. Айналып келгенде әр адам артынан із қалдыру керек. Өмір тарихын зерттей келе ол қазақ екені анықталса, ұлт үшін абырой емей немене?
Түркеш ЖАҚЫПОВ:
– Мынаған ішім удай ашиды. Соңғы кезде елімізде жасанды алаңдар көптеп салына бастауда. Бұл жақсылықтың нышаны, әрине. Бірақ соның қызығын балалар емес, қалталылар көруде. Сенбесеңіз, қаланың жоғарғы жағына шығып көріңіз. Кілең банкирлер, одан қалды, әскерилер. Балаларды ілуде бір көресің. Себебі, бұл коммерциялық жоба. Ақша табу керек. Алаңға қаржы жұмсап салады да соны жалға береді. «Ұлт денсаулығын ойлаған кім бар, сонда?» деген ой келеді.
Балнұр АХМЕТ:
– Меніңше, Бұқаралық спорт жөнінде арнайы заң қабылдап, белгілі бір жоспар жасалынса деп ойлаймын. Себебі, көптеген дамыған елде денсаулық ғылым-білім, өнер, мәдениет, тарихтан бұрын тұр. Ұраны – «алдымен шынық, шын талант екеніңді содан соң көрсетесің!». АҚШ-та солай. Бұқараға ортақ саяжай, саябақтар бар. Бәрі тегін. Кел де дайындала бер. Мақала жазып кабинетте отырып қалғанда, басың ауырып, әл-дәрменің құриды ғой. Одан соң жұмысқа құлқың болмайды. Сондай да арасында спортпен айналыссаң, көңіл-күйің көтеріліп қалар еді. Себебі, адам қоғамда өзін еркін сезіну керек. Азамат деген сөздің өзі Тәуелсіздік, егемендік, азаттық дегеннің синонимі секілді естіледі. Бір басылымнан оқып қалдым… «Халықаралық президенттік тест тапсырып жүрміз. Қазірдің өзінде оған 2,5 миллионнан астам адам қатысты. Бұған қоса, спорт нысандарын салу жобасы іске асырылуда. Жыл сайын спорт жарыстары өтіп жатыр. Биыл Астанада дзюдодан әлем чемпионаты болды. Бұл да ел спортының дамуына қосылған үлес деп білемін», – деді ҚР Мәдениет және спорт вице-министрі Сәкен Мұсайбеков мырза. Сондықтан істеліп жатқан дүние аз емес, бірақ соны ары қарай іліп алып, жалғастырып кетсек нұр үстіне нұр болар еді.
– «Алматы ақшамы» газетінің тілшісі ретінде шаһар тіршілігімен жақсы таныссыз ғой. Бұқаралық спортты дамытуға байланысты аудан-ауданда қандай да бір шаралар өтетін шығар…
– Әрине.
– Мысалы?..
– Мәселенки, Алматыда Спорт күні «Авиатор» стадионында «Спорттық Алматы» бұқаралық спортты дамыту бағдарламасы аясында ұйымдастырылды. 500-ден аса қала тұрғыны үшін жарыстар мен түрлі ойын-сауықтар ұйымдастырылып, бағалы сыйлықтар таратылды. Шағын футбол, волейбол, қолкүрес, арқан тарту, кір спорты, асық ату, бұқа тартыс, тымақ ұру, т.б. спорт түрінен бақ сынаған жұрт біршама қуанып, көңілі көтеріліп қалды.
– Қазақ бұндайда: «Бір жасап қалдық» дейді ғой. Бұдан бөлек қала әкімі осынау шаралардан қалмайтын сияқты ғой. Себебі, БАҚ оқып, көріп қаламыз…
– Бір адам бәріне үлгі болу керек қой. Шаһар басшысы Бауыржан Байбек бұндай сауықтыру шараларынан қалмайды. Мысалы, «Медеуде» өткен спорт мерекесіне қатысты. Алматы – рухани, мәдени һәм спорттық қала. Сәуленің жан-жағына шашырап, жылу сыйлайтынындай, осындай бір игі бастаманы басқалар да қолдай келсе деген тілек бар.
Түркеш ЖАҚЫПОВ:
– Біз қазақ ат құлағында ойнап, күрес пен ұрысқа келген мықты ұлтпыз. Бұның бәрі Алаш бойындағы рух-жігерден деп ойлаймын. Бұдан бөлек триатлон деген бар. Еуропада кең тараған спорт түрі. Ол да мәдениет қой. Сондай бір спорттың кенже түрін дамытсақ қой, шіркін.
– Соңғы сұрақ! «Алтын доп» иегері, голланд футболшысы Йохан Кройф: «Футбол ойнау оңай, ал оңай ойнау қиын» деген болатын. Осы орайда, спортты білетін, спортты көретін, спортты түсінетін адам ретінде бүгіндері бір нәрсемен шұғылданасыздар ма?
Түркеш ЖАҚЫПОВ:
– Футбол!
Балнұр АХМЕТ:
– Кітап оқу. (Күледі).
– Әңгімелеріңізге рахмет!
«Дөңгелек үстелді» ұйымдастырған
Әлібек БАЙБОЛ.
ПІКІРЛЕР1