ЖАҢА ТАРИХ: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ САНАСЫ
Ұлт тарихы бейне үлкен дарақтың тереңде жатқан тамырындай тарам-тарам. Ағаштың әр бұтағындағы әрбір жапырақ терең тамырдан нәр алатыны секілді, әр мемлекеттің бүгінгі бағыты кешегі жүріп өткен жолымен байланысты. Басына алмағайып небір нәубет орнаса да тарих – тамырынан алыстамауға бекінген қазақ елі былтыр, 2015 жылы тарих қойнауын тағы бір парақтап, Қазақ хандығының 550 жылдығын мемлекеттік деңгейде атап өтті. Тарам-тарам тарихты білу мен тану мұндай науқандық шараларға байланып қалмасы ақиқат. Адамзат баласы өмір бойы өзін-өзі тануға ұмтылып өтетіні секілді, ұлт та өз тарихына сәт сайын үңіліп отырады. Бұл жолда еліміздің ғалымдары мен идеологтары қарап жатпағаны анық.
Биыл – Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік алғанына 25 жыл. Еліміздің әр аймағында осы айтулы датаға орай тарихи-мәдени шаралар өтуде. Тәуелсіздік мерекесін атап өту оны мақтан етіп, жетістіктерді тізбелеумен ғана шектелмесе керек. Бұдан 25 жыл бұрын ашылған тарих беттерін парақтасақ, дербес мемлекет ретінде көп шаруаның атқарылғанын көреміз, дейтұрғанмен арқаны кеңге салуға болмайтынын ел тізгінін ұстаған азаматтарымыз бен интеллигенция өкілдері айтып келеді. Тәуелсіздік деген тұғырдың беки түсуі үшін әр сала мамандары өз саласын жетік меңгеріп, ұлттық идеология, мемлекеттік сана деңгейінде жауапкершілікпен қарап дамытуға күш салғаны абзал. Қазақ халқының тұғырын бекітетін ең басты саланың бірі – тарих. Тарихын білмеген ұлт тамырынан алыстаған өсімдік секілді нәрсіз, кез келген тосқауыл мен кедергінің алдында дәрменсіз болмақ. Елдің тізгінін бұдан 25 жыл бұрын қолға алғанымызбен, ұлт санасындағы елдік мұрат пен мақсат о бастан қазақпен бірге жасасып келеді. Оның айқын дәлелі тарихтан табылады. Біз бүгін барқатар тарихшы ғалымдармен пікірлесіп, бағзы тарихпен жалғасып, жаңа заманға ілескен жаңа тарих туралы әңгіме өрбіттік.
– Ғылымдағы жаңа тарих категориясы нені негізге алды? Біздің қоғам жаңа тарихқа қаншалықты ден қойып жүр?
Талас ОМАРБЕКОВ,
тарих ғылымының докторы,
профессор:
– Қазіргі заманғы тарих кеңестік жүйе тұсында Қазан төңкерісінен, яғни 1917 жылдан бастап оқытылатын. Бүгінде қазіргі заман тарихы деп 1991 жылдан бергі уақытты қарастыру ұсынылып жүр. Бірақ 1991 жыл кеңестік жүйемен, 1980 жылдардың аяғындағы жариялылық, қайта құру, демократияландыру кезеңімен байланысып жатыр. Желтоқсан оқиғасы да кеңестік дәуірде болды. Кеңестік дәуірді айтпай тәуелсіз ел болғанымызды, коммунистік жүйеден құтылғанымызды ұғындыру қиын. Сондықтан қазіргі заман тарихын ХХ ғасыр басындағы Ұлт-азаттық қозғалыстар, дәлірек айтсақ, ұлттық интеллигенция өкілдерінің ұлт тәуелсіздігін алу жолындағы күресінен, Алаш интеллигенциясының тарих сахнасына шығу кезінен бастау керек.
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА,
тарих ғылымының докторы, профессор:
– Егер ғылымдағы «жаңа тарих» деген түсінікті алсақ, онда сонау XVI-XIX ғасырларға кетіп қаламыз. Бұл жерде тәуелсіз Қазақстан туралы сөз болып отырғандықтан «қазіргі заман тарихы» деген түсінік сәйкес келеді. Тәуелсіз Қазақстан тарихы жалпы тарих ғылымында қабылданған кезеңдеу жүйесі бойынша қазіргі заман тарихына жатады. Бұл кезең – индустриалдық өркениеттің дағдарысқа ұшырап, постиндустриалдық даму сатысына, одан кейін ақпараттық қоғамға өту үдерісі іске асып жатқан кезең. Тәуелсіз Қазақстан тарихы – осы қазіргі заман тарихының бір бөлігі. Біздің қоғамда жалпы адамзат тарихында ХХ ғасырда болған және болып жатқан құбылыстар мен үдерістерге көп назар аударылмайды, назар аударылса да, ол тек бір нақты оқиғаларды еске түсірумен шектеледі. Ең бастысы – біз тарихтың фактологиясына мән береміз де, оның философиялық, теориялық негіздеріне көңіл бөлмейміз. Сол себепті де, күні кеше ғана жоғары оқу орындарында тек тәуелсіз Қазақстанның тарихын оқыту ұсынылды. Бұл қазіргі Қазақстанды жалпы сол өзін тудырған ХХ ғасырдың саяси, рухани және әлеуметтік-экономикалық үдерістерінен бөліп алу болған болар еді. Әрбір тарихи кезеңнің уақыттық шегін анықтаумен кәсіби тарихшылар айналысуға тиісті, ал бұл мәселені жоғарыдан түскен қаулының күшімен шешу тарих ғылымын саясатқа бағындырып қояды да, ол ғылым болудан қалады.
Рашид ОРАЗОВ,
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтының ғылыми қызметкері:
– Биыл еліміздің тәуелсіздігіне 25 жыл толып отыр. Бұл – мемлекеттік мереке. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқыту тек 1900 жылдан бастап бүгінгі уақытқа дейінгі кезеңге басым бағыт беріліп отыр. Тәуелсіздігіміздің 25 жылдық мерекесін атап өтер уақытта тарихты келте оқыту, тәуелсіздікке деген ғасырлар бойы күрес тарихын, әсіресе XVIII-XIX ғасырлар тарихын, оның ішінде Жоңғар мемлекеті мен Ресей империясына қарсы азаттық жолындағы күрестерді оқытпау арқылы біз неден ұтып, неден ұтыламыз деген сұрақтың туындауына әкеледі. Тәуелсіздік бізге көктен КСРО-ның тарауымен беріле қойған жоқ. Сол тәуелсіздік жолындағы күрес ғасырлар бойы үздіксіз жалғасып келді. Тереңге бойламай-ақ, ХІХ ғасырдағы Ресей империясының отарлау саясатына қарсы бағытталған Сырым Датұлы бастаған күрес пен кешегі КСРО-ның іргесін шайқалтып, оның ыдырауына себеп болған 1986 жылғы қазақ жастарының көтерілуі сол азаттық жолындағы ұлттық рухтың жалыны, жалғастығы деп түйіндеуге болады. Биыл еліміздің Тәуелсіздік алғанына 25 жыл, 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліске 100 жыл, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне 30 жыл толып отыр. Осындай тарихи оқиғалар бір жылға тоқайласып келіп отырғандығының өзі осындай дала тарихының мәңгілік сабақтастығының дәлелі. Өткенді білмей тек бүгінгі тарихқа ғана мән берген билік тәуелсіздігіміздің 25 жылдығына ғана назар аударып, ал осы тәуелсіздігімізге негіз болған 1916 жылғы көтерілістің 100 жылдығы мен Желтоқсан көтерілісінің 30 жылдығына мемлекеттік деңгейде бір қаулы шығармауы өкінішті жайт. Жастарға тәуелсіздіктің тарихын оқытуда ата-бабаларымыздың ұлан-байтақ жерді бүгінгі ұрпаққа сақтап қалдыру жолындағы күрестер тарихын жүйелі оқытудың еш айыбы жоқ. Біз одан ұтпасақ, ешқашан ұтылмаймыз. Кез келген оқиғалар тарихын оқыту арқылы біз өткенімізден сабақ алып отыруымыз үшін керек. Ата тарихымызды тұтас жүйелі түрде оқытпай, саналы ұрпақ тәрбиелеу мүмкін емес. Тарих кеше де, бүгін де қоғамдық сананы қалыптастырушы фактор, оның жетекші қозғаушы күші екенін мойындау керек.
Эльмира ТЕЛЕУОВА,
тарих ғылымының кандидаты, доцент:
– ХХ ғасырдың екінші жартысындағы – ХХI ғасыр басындағы гуманитарлық ғылымның жаңа бағытының қалыптасуына қоғамдық-саяси өзгерістер, оның ішінде саяси жүйелердің бәсекелестігі, КСРО-ның құлауы ықпал етті. Бұл ғылыми тұрғыда адамзат тарихын қайта түсінуге және зерттеуге түрткі болды. Қоғамның демократиялық жолындағы идеялы, мәдени плюрализм және нарықтық экономика мен ғылыми-техникалық революция тарихшылардың зерттеу аясын өзгертті. Әрине, бұрыннан қалыптасқан баяндайтын, субстанциялық тарих өзінің жалғасын тапқанымен, тарихшылар жаңа зерттеулердің бағыттарын іздестіре бастады. Қазіргі кезеңде әлеуметтік ғылымның барлық жүйесінде қайта қарау үдерісі орын алуда. Бүгінгі таңда тарих әлеуметтік ықпалы зор іргелі ғылым ретінде орнықты. Жылнамалық сипаттағы батырлардың, қолбасшылардың, әлеуметтік топтар мен элита тарихынан шығып, әлеуметтік және қоғамдық үдерісті, халықтық мәдениет, ауқымды әлеуметтік топтарды зерттеуге және талдауға бағытталды. Тарих бүгінді талдайтын ғылым ретінде айшықтала бастады. Өткен мен бүгіннің арасындағы ажырамас байланыс кейбір тұжырымдардың әлеуметтік ғылымдар арқылы ауысуына мүмкіндік берді. Әдіс, тұжырымдамалар, ғылыми қағидалар мен мәселелерге ХХ ғасыр ортасында қалыптасқан жаңа бағыттар өзінің ықпалын тигізуде. XX ғасырдың көрнекті философ, әлеуметтанушы, мәдениеттанушылар мен антропологтар қалыптастырған негізгі тұжырымдарын қолдану орын алып отыр. Қазіргі социогуманитар-лық пәндер бойынша тұжырымдық кешенді білім алуға бейімдеу және тарихты жазудағы теориялық мәтіннің маңызы басты орынға шықты.
Тарихта орын алған оқиғалар туралы қалдырылған мәліметтер сол кезеңдегі нақты ақпаратты емес, оған қатысты нақты мәдени ортаның қабылдауы ретінде қарау қажеттігі айтылуда. Басқаша айтқанда, тарихи таным шынайы ақпаратты емес, сол ақпаратты жеткізіп отырған адам немесе топтардың сол оқиғаны қалай қабылдауымен интерпретациясына сүйенеді. Сондықтан тарихшының міндеті тарихи шынайылықты берілген деректердегі өткеннің бейнесін қалай қарастырылғанын түсіндіруде жеке қабылдауға көңіл бөлуі тиіс. Қазіргі заманда тарих ғылымы ішкі трансформацияға ұшырауы зерттеу парадигмалары мен ұстанымдардағы жаңа бағыттардың тарихи жазу тілінің де өзгерісіне әкелді. Тарихтағы объективті шынайылықты сол заманның адамы бұл оқиғаны қалай қабылдады деп қарастыру тарихи жадыға сүйену негізге алынды.
Қазіргі қоғамға тарих ғылымы өткендегі оқиғаларды баяндап беріп, оның салдарларын талдаудан, бүгінгі қоғамды құрайтын тұлғаны қалыптастыруға қызмет етуі тиіс. Елімізге «жасампаз тұлға» қажет, барынша зияткерлік қоғамға ұмтылған халық ретінде әлемдік көштен қалмай, сонымен қатар өзіміздің тарихтағы дәстүрлі келбетімізді ардақтайтын ұлт ретінде тарихта өз орнымызды табуымыз қажет.
– Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардағы қиындықтарды, дербес мемлекеттің талаптарына сай жүйе қалыптастырудағы атқарылған жұмыстарды ғылыми тұрғыдан қаншалықты бағалап жүрміз?
Талас ОМАРБЕКОВ:
– Шынын айтқанда, бұл өте қиын мәселе. Біз өз халқымыздың тарихындағы ақтаңдақтарды 1980 жылдардың екінші жартысындағы жариялылық, демократияландыру деп аталатын кезеңде айта бастадық. 1989 жылы Колбин кетіп Орталық Комитеттің басшылығына Нұрсұлтан Әбішұлы келді. Коммунистік партияның Орталық Комитеті арнайы қаулы шығарып ұлттық тарихтың ақтаңдақтарын, Ұлт-азаттық қозғалыс мәселелерін еркін айтуға мүмкіншілік туды. Алаш қозғалысына қатысқан шығармашылық топтың Шәкәрім, Міржақып, Мағжан шығармаларының ақталуы да 1989 жылдан басталды. Демек, ұлттық тарихты қалпына келтіру тәуелсіздіктен бұрын ойластырылған еді. Бұл жолда қазіргі Елбасымыз көп еңбек сіңірді. 1998 жыл «Ұлттық тарих» жылы деп жарияланып, 2004 жылдан бастап «Мәдени мұра» бағдарламасы қолға алынды. Оның аясында шетелдегі тарихи деректерді елге қайтару жүзеге асты. Көп кешікпей бұл жоба «Халық тарих толқынында» деген президенттік бағдарламаға жалғасты. Елбасының тікелей қолдауымен бұрын беймәлім болған тарихи деректерді жинақтауда көп шаруа атқарылды. Оны айтпай қалуға болмайды. Тарихи-мәдени мұралар жинақталды, ақтаңдақтар ашылды. Алайда, қыруар қаржы, көп қажыр жұмсалып жинақталған деректер архив құжаты ретінде ғана қалып, жүйелі түрде ғылыми айналымға түспеді. «Халық тарих толқынында» атты президенттік бағдарлама «Мәдени мұра» бағдарламасының деректерін іске қосуы тиіс еді. Әрине, жинақталған деректерді жүйелі түрде ғылыми айналымға қосу үшін ұзақ уақыт қажет. Алайда, деректердің ғылыми айналымға шығуына уақыттан бұрын өзге кедергілер тым көп болып отыр. Ең басты кедергі – басшылық орындардағы бюрократия. Білім және ғылым министрлігінде министр тұрақтамай қойды. Одан кейін ғылым комитетінде де, ғылыми қорларда басшылық жиі ауысты. Бұл жұмыстың жүйелі түрде, сабақтастықпен жүзеге асуына жол бермеді. Әрбір жаңа басшы (комитет басшылары, департамент басшылары) жаңа жұмыс орнына келіп мәселенің байыбына барғанша тағы бір-екі жыл өтеді. Екінші кедергі – қаржы мәселесі. Мысалға айтсақ, Экономика министрлігі бөлетін «Халық тарих толқынында» атты бағдарламаның қаражаты бізге Білім министрлігі арқылы келеді. Екі министрлік өкілдерінің қабағын бағып, арасында сарсаңға түскен ғылым көп тығырыққа тірелді. Жаңадан ашылған ғылыми орталықтарға немесе ғылыми бағдарламаларға қажет жыл сайын берілетін қаржы жылдың аяғында бір-ақ бөлінеді. Жариялануы тиіс монографиялар, жарық көруі қажет ғылыми жобалардың авторлары жылдың аяғына дейін бір тиын ақша алмайды. Тек гранттық қаржыландыру жобасы жылдың ортасынан бастап, қаржыландырыла бастайды. Ғылымды қаржыландыру мәселесі қолға алынғанымен қадағалайтын жанашыр орган болмаған соң, жүйесіздікке тап болды. Бір жылға жоспарланған ғылыми жобаның қаржысы жылдың аяғында, қараша-желтоқсан айында (тіпті жалақының өзі) бір-ақ бөлінеді. Оған дейін ол ақша қайда жүретініне ғалымдардың миы жетпей қойды. Ғылымға қаржы бөлу жүйелі қолға алынбағасын тарих ғылымы шатқаяқтап қалды. Оның үстіне ғылыми шындықты ашу мәселесі де қиындыққа ұшырауда. Тәуелсіздіктің соңғы онжылдықтарында министрліктерде, билік аппараттарында тәуелсіздік кезіндегі проблемалар мен қиыншылықтарды емес, негізінен жетістіктерді айту, марапаттау, мадақтау етек алды. Кеңестік жүйе кезінде қалыптасып қалған бұл жаман әдеттен тәуелсіздік алған алғашқы жылдары арыла бастап ек, енді бюрократиялық кедергілерге тап болдық. Тарихшылар да, жетістіктерді ғана көрсету керек деген тапсырмаға тап болып, қазір біздің тарих бір жақты тарихқа айналып бара жатыр. Тәуелсіздіктің тарихы негізінен табыстар мен жетістіктер тарихына айналды. Ешқандай қиыншылығы жоқ, ешқандай кедергісі жоқ, ешқандай проблемасы жоқ тарих бар болса, ол – 25 жылғы тәуелсіздік тарихы деп айтар едім. Егер тарихшылар тәуелсіздік тұсында орын алған әділетсіздіктерді, қоғамның дамуына кедергі келтірген жемқорлық пен бюрократтықтың күшейгенін жазатын болса оны ешкім қабылдамайды, әрі ол тарихшы оппозициялық көзқарастағы адам ретінде шеттетіледі. Осы себепті біздің тарих оқырманды (студенттерді) қызықтырмайтын, ешқандай проблемалар қозғалмайтын, жоғарыдан келген шешімдердің орындалғанын, ондағы марапаттарды жазатын, жоғарыдан келген шешімдердің орындалмағанын ашып жазатын аналитикадан жұрдай біржақты тарихқа айналды. Тек жетістіктерді жазатын болғандықтан ең сүреңсіз, ең қызықсыз тарихқа айналды. Бұған тарихшылар кінәлі емес, бұған бюрократиялық үстемдік кінәлі. Болашақ тарихшылар бұл қателікке сын көзбен қарап, шынайы тарихты жазу үшін күш салатын болады. Ол кезде Талас Омарбеков сияқты тарихшылардың еңбектері сынға ұшырайды, өйткені біз шындықты толық айтуға мүмкіншілік ала алмай отырмыз.
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Қазақстанның тәуелсіздік алған сәтінен бастап, алғашқы қиындықтар, тағы басқа мәселелерді алып қарасақ, мұның көпшілігі ғылыми тұрғыдан терең зерттелген жоқ. Ең алдымен КСРО ыдыраған сәтті алып қарайықшы, бұл оқиғаны тек қана 1991 жылғы 19-21 тамыздағы оқиғалармен байланыстырамыз, Беловеж кездесуінің маңызын асыра көтереміз, ал кеңес империясының ыдырауын туғызған объективтік үдерістерге талдау жасамаймыз. Көбінесе бұл мәселеде ресейлік тарихшылардың пікірін негізге аламыз, соның салдарынан «егемендіктер шеруі» деген сияқты тәуелсіздіктің рухын төмендететін, маңызын көмескілейтін түсініктерді қайталаймыз.
Ал Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі дамуының да негізінен тек қана нақты оқиғалары тізбектеліп айтылады, теориялық талдау жоқтың қасы. Орталық және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдері де бұрын социалистік ел болды, олар да өткен ғасырдың 90 жылдарында тоталитарлық қоғамнан либералдық демократияға, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшті. Ал тура сондай үдерістер Қазақстанда қалай жүріп жатыр? Осы мәселені жақсы түсіну үшін осы екі аймақты салыстыра зерттеу қажет шығар. Бұл мәселені зерттеп жүрген бірде-бір тарихшыны кездестірмедім. Мұндай ұсыныс жасасаңыз, «Әй, осы сенің Еуропаң кімге керек, олар Қазақстанның тарихын оқымайды ғой, біз оны оқып қайтеміз» деп айқай салады. Тарихи құбылыстарды салыстыру нәтижесінде ғана түсінуге болады. Салыстырмалы зерттеу жоқ жерде ғылыми нәтиже де жоқ.
Тәуелсіз Қазақстанда саяси, әлеуметтік-экономикалық модернизациялау үдерісінің барысын зерттеген еңбектер бар, бірақ бүгінгі модернизацияның кеңестік модернизациядан айырмашылығын теориялық жағынан талдаған еңбектерді кездестірмедім. Сондай-ақ, адамзаттың тарихындағы ең үлкен жетістігі болып табылатын құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам моделінің біздің елімізде қалыптасуының ерекшеліктері мен перспективалары қандай деген мәселені зерттеу кенже қалып келеді. Жалпы алғанда, тәуелсіз Қазақстанның саяси даму мәселелерін саясаттанушылардың, әлеуметтік даму мәселелерін әлеуметтанушылардың қолына беріп қойдық. Бұл мамандықтардың өкілдері саясаттың, әлеуметтанудың теориясымен айналысады, ал нақты тарихи кезеңдегі нақты саясат, нақты құбылысты тарихшылар зерттеуі қажет.
Тарихшы ғалымдарды «отан тарихын зерттеушілер» және «шетел тарихын зерттеушілер» деп бөлуге болады. Осының екінші тобының өкілдерінің Қазақстан тарихы мен шетелдер тарихының ұқсас құбылыстарын салыстыра зерттеу мүмкіншіліктері бар. «Мүмкіншілігі бар» деп тек ғылыми тұрғыдан алғанда айтып отырмыз, ал нақты алғанда, мұндай ғылыми жұмысты қаржыландыру мүмкін емес, өйткені ғылыми жобаларға сарапшы болатындардың және қаржы бөлу ісін шешетіндердің мұндай тақырыпты қолдауы неғайбыл. Бұл жерде жеке таныстық факторы да да әрекет етеді.
Рашид ОРАЗОВ:
– Әрине, 1991 жылдан бергі қарай еліміздің тәуелсіздік жолындағы мемлекеттік деңгейдегі атқарған ізгі істерін тарихтан ешкім сызып тастамайды. Аталған уақыт аралығындағы біздің жетістіктеріміз жарық көрген еңбектерде барынша ұлықталуда әлі де ұлықталады. Мемлекеттің негізгі тірегі тілі, тарихы десек, осы тарихқа мемлекеттің жасаған қамқорлығы деп мыналарды атап айтқанымыз орынды. 1997 жылғы қабылданған «Ұлттық тарих» жылы, 2004 жылы қабылданған «Мәдени мұра» бағдарламасы, 2013 жылы қабылданған «Халық тарих толқынында» атты бағдарлама және былтырғы жылы «Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл» толуын мемлекет деңгейінде атап өттік. Осы бағытта қыруар шаруалар атқарылды. Бұл – тәуелсіздіктің жемісі. Өкінішке орай, тарихқа көңіл бөлу осы бағдарламалардың аяқталуымен тоқтайды десек, қателесеміз. Дегенмен, біз осы 25 жылдық тарихқа тек саяси тұрғыдан ғана баға берудеміз. Ал кез келген тарихқа нақты баға елу жылдан кейін беріледі, аталған кезеңді зерттеушілердің алдында болашақта қандай міндет тұрғанын бағамдай беріңіз.
Эльмира ТЕЛЕУОВА:
– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары кеңестік құрсаудан шыққан ұлт ретінде тарихтың орны саяси өзгерістермен қатар жүрді. Кәсіби тарихшылардан басқа, жалпы білімі бар кез келген адам өзбетінше ізденіп, шежіре жазушылар, қоғам қайраткерлері тарихтан қалам тартты. Бұл, әрине, дұрыс құбылыс. Әлемдік тәжірибеде де бұл бар. Оны public history деп атайды. Сондықтан қоғамда тарихқа қатысты түрлі көзқарастар орын алды. Бірақ кәсіби тарихшылар тарапынан зерттеулер өз жолымен жүргізіле берді. Кейбір жағдайларда тарихи шындықты бұрмалауда орын алып отырды. Тарих ғылымының ерекшелігі сол, ол құбылыс емес, адам тағдырымен тікелей байланысты. Сондықтан кейде дәріптеушілікке де жол беріліп отырды. Бірақ тарих шынайылық қандай жағдай болсын, үстем болары анық. Сондықтан кейде тарихшылар өз руын, тайпа, жүзінің тарихын дәріптеп, танымал тұлғаларын айшықтап жатса, кәсіби тарихшылар бұл мәселені кезіндегі кеңестік дәуірдегі ақпараттық қысымның сипаты ретінде қарайды. Әрине, бұл мәселе тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында басым болды. Қазір көп жағдайда кәсіби тарихшының пікіріне жүгінеді.
XX ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан структурализм ғылымаралық және халықаралық көрініс ретінде қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде көрініс табуда. Структуралистер адамзат әрекетінің ортақ құрылымын жасау және мәдениеттің қызметіндегі ішкі ойлау тетіктерін көрсетуге көңіл бөледі. Қазіргі зерттеулерде баяндауды (нарратив) зерттеу және оның тиімділігін қарастыруда. Негізгі құралдар ретінде: нарратив, нарративті өзгеріс, нарративті талдау, баяндаудағы желі, «әңгімелеген Мен» және уақыт қолданылады. Қазақстанда бұл бағытта, яғни айтылған тарих әдісін «Халық тарих толқынында» атты бағдарламасы бойынша «Айтылған тарих» ғылыми-зерттеу орталығы жүзеге асыруда (т.ғ.д., профессор М.Қ.Қойгелдиев басқарады). Мұнда өз заманы туралы жеке адамдардың мәліметтерін бойынша зерттеу басты назарға алынады. Оның ішінде кеңестік дәуірдің тарихына қатысты мұрағат құжаттарынан табыла бермейтін қарапайым адамдардың бастарынан өткен қиындықтары, ойы, өмірлік құндылықтары анықталады. Жеке адамдардың немесе әлеуметтік топтардың, қауымның есіне сақтауы зерттеледі. Күнделікті естеліктер және жады саясаты, аңсау мен келеңсіз тәжірибе, медианың жадының сипатына ықпалы және бірегейлікті зерттеуде бұл әдістің берері мол. Бұл зерттеу бағыты қоғамның бейнесін ашуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бүгінде «Халық тарих толқынында» атты мемлекеттік бағдарламасы бойынша «Орталық Азияның дәстүрлі өркениеттерін зерттеу» ғылыми жобасы жүзеге асты (т.ғ.д., профессор Омарбеков). Бұл зерттеу орталығы жаңа кешенді ұстанымды басшылыққа алды. Дәстүрлі өркениет тарихын әлеуметтік саяси және мәдени жоба тұрғысынан талдап зерттейді. Негізгі құрылымдары: ұлттық саясат және ұлттық мемлекет, ұлттық бірегейлік, ұлттық белгі түсініктер мен жадысы, ұлтты құрудағы құрал, психологиясы, зияткерлік мұрасы, дүниетанымы мен құқықтық мәдениеті, шаруашылығы мен тұрмысы ортақ зерттеледі. Әрине, бұл зерттеу нәтижесі тарих ғылымындағы жаңа ғылыми бағыттардың қалыптасуына әсер етуі сөзсіз.
Сонымен қатар, тарихшылар тарапынан кеңестік дәуірді зерттеу ерекшеліктері де басты назарға алынған. КСРО-дағы саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени тәжірибені талдау, «кеңестік» бірегейлік негізгі тұжырым ретінде қарастыруда өтпелі кезеңдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени трансформациялардың кешенді зерттелуі, тоталитарлық ойлауды зерттеу және оны жеңудің жолдарын ұсыну тарихшылардың маңызды мәселелеріне айналып отыр.
Тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеушілер қоғамдағы құқықтық және нарықтық мәдениет, ұлттық саясат және әлемдік қауымдастықтағы интеграция, мемлекет пен қоғамның өзара байланысы, дағдарыстар және оған икемделу мен шығу жолдарын талдайды.
Бұл зерттеулердің басым бөлігімен кәсіби тарихшылар таныс және оның нәтижелерінің жариялануынан кейінгі таралуы, қарапайым халықтың танысуы қандай деңгейде жүзеге асатынына тарихшылар мән бермей келеді.
– Осы жылдардың тарихын тануда дәлдіктен бұрын дақпыртқа көп сүйеніп кетпедік пе?
Талас ОМАРБЕКОВ:
– Зиялы қауым өкілінің әрқайсысы өзінің руынан шыққан би-батырларды мақтап, тарих жазуға, әр ру өз шежіресін жариялап, сол рудағы айтулы адамдардың тұлғалығын мақтаныш ететін тарих пайда болды. Бұл – біздегі баяғыдан келе жатқан, рулық, жүздік бөліністің салдары. Қазақ халқының ұлттық санасының әлі де толық қалыптаспағанын байқатады. Құдайға шүкір, біздің ұлтымызда хандар, ұлттық тұрғыдағы би-батырлар бар. Егер солардың тарихын зерттесек, тамаша болар еді. Бұған баспасөз құралдарының да қатысы бар. Майда-шүйде тұлғаларды ұлттық деңгейге көтеруге құлшынып, оларға ас берген кезде республикалық, тіпті халықаралық деңгейде конференция өткізу белең алды. Біздің тарих ұлттық тұлға мен рулық тұлғаны ажырата алмайтын тарихқа айналып бара жатыр. Екінші бір мәселе, дәстүрлі деректерді орнына қоя алмай жүрміз. Дәстүрлі деректердің қатарына кейінгі жылдары жарық көрген Қазыбек бек Тауасарұлының, Өтебойдақ Тілеуқабылұлының, т.б. еңбектері, Тауарих Хамса жатады. Осындай кітаптарды тарихшылар айналымға қоса алмай отыр. Осының салдарынан біздің тарих ұлттық сипатынан ажырап барады. Өзіміздің ұлттық деректерімізді, дәстүрлі деректерімізді архивтік мұрағаттық, орыс, қытай жазба деректермен байланыстырып, ұлттық сипаттағы, ешкімге ұқсамайтын көшпенділіктің өсу мәдениетінде қалыптасқан тарих жазу қолға алынбай отыр. Көптеген тарихшыларымыз кеңестік жүйе тұсында қалыптасқан соң орыс, араб, парсылар жасаған деректерге бас шұлғып отыр. Олардың жүрдім-бардым, саяхат жасап жүріп деректер қалдырғаны белгілі және орыс деректерінің көбісінде қазақ халқының тарихын бұрмалауға тырысу бар екені белгілі. Аға буын тарихшылар негізінен жазба деректермен жұмыс істеп қалыптасқан. Жаңа заманның талабымен жұмыс істейтін жаңа буын тарихшылар қалыптаса алмай отыр. Бюрократиялық кедергі көп, ғылымның қаржылануы жүйелі болмай шықты, қаржы жылдың аяғында берілетін болса, бір жыл бойы айлық алмауға қай жас тарихшы шыдайды. Ең бастысы,шындық бір жақты мақтау, марапаттау тұрғысынан айтылатын болды.Қазіргі жастар оған көне бермейді, сондықтан тарих факульетін бітірген түлектердің көбі басқа жұмысқа кетіп жатыр. Тарихтағы тағы бір мәселе – аңызға бет бұру. Мәселен, Шыңғысханды түрік, қазақ деп жазып жатқандар бар. Олар, әрине, тарихшылар емес, кәсіби тарихшылар олай жазбайды. Бағанағы айтқан қиыншылықтардың салдарынан тарихшылардың жаңа буынының қалыптаспағанын, тарих ғылымындағы бос кеңістікті (вакуум) пайдаланып, жазушы-журналистер, ауылдағы мұғалімдер тарихшы болып кетті. Олар Шыңғысхан секілді тұлғаларды орынсыз тықпалап, тарихты бұрмалап жатыр. Шындығына келгенде, Шыңғысхан өмір сүрген дәуірде түрік деген халық біздің аймақтан, Орталық Азиядан кетіп қалған еді. Түрік деген халық түркімен, о баста оғыз атанып, ІХ ғасырда қазіргі түркімендер мекен еткен аймаққа ауып кеткен болатын. Түрігі жоқ аймақта Шыңғысхан қалай түрікпін деп айта алады. Қазақтың көп руының біреуінің аты түрік емес. Ал Шыңғысхан шыққан қият руы болса, қазаққа кірме жеті рудың біреуі. Төре, Қожа секілді Қият та үш жүзге қосылмайтын шағын ру. Тарихи шындықтың бұған дейін айқын айтылғанына қарамастан тарихты аңызға айналдыру, тарихи тұлғалардың шығу тегін, ұлтын бұрмалау әдет болды. Мұны кәсіби емес тарихшылар жасап отыр. Кәсіби тарихшылар мұндайға аттап баспайды.
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Кеңестік кезеңде тарихи танымның негізгі қағидаларының бірі – оның партиялылығы дейтінбіз, осылайша тарих ғылымын саясатқа мүлде бағындырып қойғанбыз. Бірақ соған қарамастан, кеңес ғалымдары кеңестік тарихтың негізгі құбылыстарын марксистік философия тұрғысынан зерттеген терең теориялық еңбектер жазатын еді. Ал қазір тарих ғылымын ешкім күштеп саясатқа бағындырып отырған жоқ, бірақ терең теориялық талдаулар жоқ. Қазіргі жас ғалымдар «теория», «концепция», «методология» деген сөздерді көп айтады, ал іс жүзінде олардың мәнін түсінбейді, теориялық еңбектер жаза алмайды. Өйткені, олар марксизмді де, марксистік емес ілімдерді де білмейді. Оған себеп – қазіргі жоғары оқу орындарының оқу жоспарында тарихтың философиясы мен теориясын оқытатын пәндер жоқ. Сондықтан тек тәуелсіз Қазақстан ғана емес, тарихтың басқа кезеңдеріне қатысты да дақпырт көп, негізсіз жорамал көп. Бұл, әрине, еліміздегі қазіргі заманда жүріп жатқан үдерістерді талдау мүлде жоқ дегенді білдірмейді, жекелеген мақалалар бар, алайда іргелі зерттеулер туралы ауыз толтырып айту қиын.
Рашид ОРАЗОВ:
– Тарих өткенің мен болашағыңа бағыт берер шамшырағың. Тарихи шындық уақыт өте келе бәрібір ашылады. Болашақ ұрпақ уақыт өте осы ширек ғасырға тарихи талдау жасап, өз бағасын береді. Жақсы мен жаманын екшеп алады. Біз соңғы жылдарда тіліміз бен тарихымызды өзгенің табанына жығып бердік. Ащы да болса, бұл шындық. Кез келген мемлекеттің негізгі тірегі – тілі мен тарихы. Мына өзбек еліне қараңыз, аталған екі мәселеде бізден оқ бойы алда тұр. Шекарадан өте салып қайда келгеніңізді бірден байқайсыз. Бізде үш тіл, біз қайда бара жатырмыз. Мектеп бағдарламасын қараңыз, бала өз ана тілін толық меңгере алмай жатып, орыс, ағылшын тілін оқытуымыз қай сасқанымыз. Бұл тұрғыда Ахмет Байтұрсынұлы: «Бала бесінші сыныпқа дейін тек өз ана тілінде білім алуы керек. Содан кейін өзге тілді меңгеріп алады», – деп айтқаны бар. Бүгінгі шенеуніктер Ахмет Байтұрсынұлынан да өткен білімдар.
Ал ғылым саласында, әсіресе, докторантура мамандықтарын дайындауда тарих пен тілде бізге шет елдік маман керек пе? Қазақтан артық олар тіл мен тарихты біле ме? Біз неге ол мамандарға қазақ тілін біл деп талап қоймаймыз деген сансалалы сауалдар министрліктің санасына да кіріп шықпайды. Ағылшындар мен орыстар тарихын жазу үшін қазақ тілінен емтихан тапсырмайды. Ал бізде қазақ тілі мен тарихын жазып, ағылшын тілінен емтихан тапсыр деп талап кіргізуі мемлекетімізге сын. Өте өкінішті! Шет елге біздің тарихымыз емес, асты қазбаға толы байлығымыз керек, осы байлыққа қол жеткізу үшін шетел түрлі экспанциялық жолды жасауда. Соның бір көрінісі – білім саласындағы экспанция. Өткенімізге үңіліп көрелік, ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей империясы қазақ халқын білімді болып көзі ашылсын деп қазақ жеріне мектеп, гимназиялар салған жоқ. Сол мекемелерде өзінің отарлық саясатын жүргізу үшін жергілікті ұлттан тілмаштар даярлау үшін ашты. Міне, осындай білім орындарынан білім алған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Шоқайлар ұлтының тәуелсіздігі үшін күресті. Біз осыны айтуды жастардың санасына кіргізуді ұмытпайық деп сөзімді түйіндеймін.
Эльмира ТЕЛЕУОВА:
– Қазіргі БжҒМ министрі Е.К.Сағадиев осыған қатысты өте қызықты мәлімет берді. Оның айтуы бойынша, жеке адамның зиялылық деңгейінде оқуға тиісті, қарапайым ақпараттардан тұратын 2011 жылғы мәліметтер бойынша басылып шыққан кітаптар туралы айтып өткен. Мұндағы статистика бойынша ағылшын тілінде бір жылда 550 мың жаңа кітап шыққан, (қайта жарияанбаған) орыс тілінде 97 мың, қазақ тілінде 2 мың, осылайша біз қоғамға қандай талап қоя аламыз деген орынды сұрақ қояды. Шындығы сол, тарихи арнайы зерттеулердің тиражы және таралымы өте төмен осы мәселені қолға алу қажет. Зерттеулер жарық көргенімен, әсіресе, тарих бойынша, ол оқырманның қолына жетпесе «жасампаз тұлғаны» қалай қалыптастырмақпыз.
Тарихтағы кейбір ірі оқиғалардың немесе жеке тарихи тұлғалардың мерейтойларына қатысты дақпырт көп орын алуда. Баспасөзде, медиада сол жылда кезекті атап өтуде еске алып, жиын, ескерткіш қою шараларды жүзеге асырып, сонымен тоқтайды. Бұл, әрине, дұрыс емес, өлкетану немесе тұлғатану тұрғысынан зерттеу үнемі жалғасын тауып отырғаны жөн. Осындай зерттеулерді жүзеге асыратын бағдарламалар қажет.
Дайындаған Назым ДҮТБАЕВА.
ПІКІРЛЕР1