ТӘКЕҢДЕР ТІРІ ТҰРҒАНДА…
Бұрындары біздің ауылда бір кісі өмір сүрген. Аталары қайдан ауып келгенін, қай жүзден, қай рудан екенін, мамандығы қандай екенін ешкім білмейтін. Тәкен бе, Тәкежан ба, Тәліпбай ма, есімі де есімде жоқ. Ел оны «Тәке!» дейтін. Түске дейін ұйықтайды. Сосын тоя тамақ ішіп, ауыл ішін аралайды. Салпаң-салпаң бос жүріс, одан қалса елге билік айтқыш. Жұмысы өте қиын, енді. Ақшасы да, күші де көп. Кезінде күреспен айналысқан екен. Бірде ауыл әкімі шамына тисе керек, әлгіні жерге басымен тік шаншып, талдырып тастап кетіпті. Нағыз – идеал! Өскелең ұрпақ ағамыздың аузынан ұшып шыққан әр қанатты сөзді қағып алып, жаттап өскенін мақтан тұтушы еді. Ағайындар үлкен іс бастамас бұрын Тәкеңнің суретіне сыйыну – қалыпты нәрсе-тін. Емтихан кезінде суырған билетке бір қарап, Тәкеңнің туысқаны екенін айтса болды, мұғалімдер әлгіндей жарымдарды «5»-пен жарылқайтын. Бар мәселені қоңырау арқылы шешетін ағамыз телефон құлағын бұрап, тұтқаның арғы жағындағы бейтаныс біреуді ұрысқан күні көңілді жүретін.
Тәкең өңді кісі еді. Бойы – ұзын, шашы – бұйра, мұрны – қыр, қасы – қалың. Шырттай киінген оның жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, өзін-өзі ұстауы көбіне-көп шен-шекпендіге ұқсап кететін. Өмір бойына бақандай төрт кітап оқыпты. «Оның өзін бітірмеген екен…», – деп естідік. «Көктен 4 кітап түсті… Мен – Тәке, 4 кітап оқыдым. Ха-ха-ха», – деп өз қалжыңына өзі рахаттанып күліп алатын.
Тәкең кітаптің бір бетін оқыса, екіншісінен аттап өтетін әдеті бар-тын. Кейіндеу бұ дағдыны ауылдың мектеп жоспарына «Тәкеңнің оқу тәсілі» деген атпен енгізді. Содан ба, әйтеуір оқушы атаулысы кез келген көркем шығарма мазмұнын баяндап келе жатып, бір сүрінетін де қайта жалғап кететін… Тәкеңді таң қалдыру мүмкін емес.
– Тәке! А, Тәке!
– Иә-ә-ә? – дейтін ыңыранып.
– Сенсация, Тәке! Әлем ғалымдары марсияндықтардың «Аққоян» тұсында «Қызыл жұлдызға» көшіп кеткен қазақтар екенін анықтады.
– Бопты.
– Тәке! Нобель сыйлығының бүкіл номинациясын бір жылда-ақ біздің қазекеңдер сыпырып кетіпті…
– Е-е-е.
– Тәкем-ау, мына ғажапты қарасаңызшы! «Массондар ложасын» қазақ басқарады екен.
– М-м-м.
– Тәке! Америкада бір зәңгі қатын қырық ұл туыпты. Құданың құдіреті, Алла, Алла…
– Со да сөз боп па?!
Ешнәрсеге таң қалмайтын Тәкеңнің талғамы кісі таң қаларлық еді.
– Менің Талғам-таразым алтыннан жасалынған. Оны білемісіңдер, сендер?! О, таразы артық-кем дегенді білмейді, тұп-тура етіп өлшеп береді.
Тәкең рас айтады.
Сауаты жетпесе де бір кездері орыс тілінен сабақ беруге талпынып көрген. Жастарға воскресеньені – оскресенье, суббота – убота, вторникті – торник деп үйретіпті. Содан ба, әйтеуір балалар әр сөздің бірінші әрпін жұтып қоятын. «Әр кәлләда бір қиял» дегендей, ағамыз өз сөздігін кітап етіп басып шығаруды армандаған. Содан… Құзыретті органдардың құлағын ұстағандар осынау бастаманы «генийальный дүниеге» балап, қағаз-құжатына қуана-қуана қолын қойып, мөрін басып беріпті. О, ғажап сөздік әлі бар!..
Ағамыз қолына түскен газет-жорналды оқи береді, оқи береді. Айдарына, мақала мен автордың атына, мезгіліне, тақырыбына қарамайды. Тәкең үшін Әлем хаос пен Сөз-Сөйлемнен ғана тұрады. Сондықтан болар, Тәкең үшін:
Қараңғы саңырау қайғы ойды жеңген,
Еркелік пен достықты ауру көрген.
Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты,
Күнде көріп, тұл бойы жиіркенген, –
секілді поэтикалық күш-қуаты ғаламат жауһар-жыр, не:
Менің Отаным – Қазақстан!
Ол – Ғажапстан.
Басқа да ел бар ғой,
Ауғанстан, Өзбекстан, Қырғызстан, – сынды тақпақ не, бәрібір. Шөп те өлең, шөңге де өлең деген осындайда айтылған-ау, сірә! Үйінде кемпірауызбен тетігін дырылдатып ауыстырып отыратын ескі теледидар емес, су жаңа техника. Көкэкранға телміргені телмірген. Ағамыз күлетін жерде жылайды, жылайтын жерде күледі, қол шапалақтайтын тұста бұйығылау отырып, ал қажет емес кезде: «Жарайсың! Молодец! Айың оңыңнан тусын», – деп елдің есін шығара бөлмені айнала жүгіріп, ерекше қуанатын тосындау мінезі барын мұқым ауыл біледі. Тәкең адамның атақ-дәрежесін танымалдылығымен өлшейді. Жазушы бол, ақын бол, суретші бол, мейлі «өнердің өгізі» бол бәрібір, саған адам деп қарамайды. Ал аймаққа атың шыққан тұлға болсаң, сенен сыйлы кісі жоқ. Тәкең той-томалақ, өлім-жітім, жиын-шара, басқосуларда бас боп, көсемдерше көсілгенде Сайтанның өзін сендіреді. Со жылдары депутаттыққа таласқан еді, өтпей қалды, байқұс. Оған мұңайған Тәкең жоқ.
– Билік пен дүние – қолдың кірі. Жазып алыңдар. Бұны айтқан, мен – Тәке…
Ағамыз жанында жүрген пысықтарға, барынша жағынғандарға қамқор боп, қолдан келген көмекті аямайтын. Ал мінезді де ойшылдардан аулақ жүретін.
– Оу, Тәкесі көңіл-күйіңіз жоқ қой. Біреу ренжіткеннен сау ма? – деді көршісі қас-қабағын аңдып.
– Ренжітті!
– Не болды?
– Асанбайдың асында біреу маған қарсы шықты. Өзі ешкімді менсінбейді, түге. Әлі ешкімнің аузынан шыға бермейтін: «Кітап оқымаңдар, ойын-күлкіге ден қойыңдар…», – деген керемет ой айтып қалып ем, беттен алып, төстен шапқаны бар емес пе, әлгі жерде?!
– Ойбай, Сіздей Ұлы да ақылманға қарсы шығуға кімнің дәті жетті екен?
– Ана бір топас. Әне… Кетіп барады.
– О неменің осы ауылға көшіп келгеніне апта да болған жоқ. Атын да білмеймін. Қазір…
– Шара қолданыңдар!.. Дереу…
Со күні әлгі жас жігіт жер аударуға мәжбүр болды. Жоқ, мәжбүрледі.
– Менімен сөйлесудің этикасын білмесе, онда үйретіңдер!
– Кешіріңізші, Тәке! Кешіріңізші, Тәке! – деді Чеховтің бір кейіпкері сияқты қайта-қайта иіліп.
– Бүгіннен бастап бұ ауылға Менің айтқанымды тыңдап, айдағаныма жүретін адамдар ғана кірсін.
– Мақұл, мақұл, мақұл… – деді тұрғындар бүгежектеп.
***
Тәкең бір қарағанда, соншалықты жаман адам еместей көрінетін. «Ел құлағы – елу» ғой. «Жетім-жесір, жоқ-жітік, кедей-кепшікке жәрдемдесуді өзіне парыз санайды екен…», – дегенді бір емес, бірнеше рет естігенмін. Алайда, со баяғы талғамсыздығымен-ақ бәрін жуып-шайып кетуші еді. Соның әсерінен ненің жақсы, ненің жаман екенін де айыра алмайтын. Кейде… жоқ кейде емес, көп жағдайда кінәні өзінен гөрі өңгеден іздеп, бар айыпты біреуге аудара салудың шебері болатын, ағамыз. Нәзіктік пен сезімталдықтан ада болғандықтан әдебиет, сурет, музыка, би, мүсін, ән, күй, жыр-термені аса түсінбейтін. Поэзияны сұлу теңеулері үшін, ал прозаны мазмұн байлығы үшін ғана оқуға тырысатын. Бірде мерейтойы – алпыс жылдығы қарсаңында өзі туралы кітап шығарды. Осы сәт айрықша есімде қалыпты-ау. Жинақты парақтап отырып, өңірдің кіл мықтыларының Тәкең туралы мақтауға толы мақалаларын көріп, бас шайқадық. Ондай метафоралар Вергилийдің де, Қазтуғанның да түсіне де кірмеген шығар.
– Ақша берген ғой… – деді шылымын езуіне қыстырған бір кісі іштегі қызыл-түлкі қызғанышын жасыра алмай. – Қарамаймысың, қас-дұспанының өзі өлгенше мақтаған.
Ең сорақысы сонда – Тәкең өз ұстанымын абсолютті дүние ретінде ұсынатындығында. Ағамызды құбылыс деуге болар. Уақыт құрсағында жетілген құбылыс… Тәкең өмірге сынаптай икемді бола тұра, үлкен идея кезінде сырғанақтамай, өзін ел қамын ойлаған Едіге ретінде көрсетуге бейім-тұғын. Сөйтіп, ұлт алдында ұпай жиып, билік басындағылардың бейресми тізіміне ену – басқы мақсұты. Бірде: «Жаратушы бар!» – деп жар салған ол, көңілсіз кезде бірден жоққа көшеді де, аузына келгенді оттайтын. Белгілі бір кітапты оқымаса да: «Оқыдым!» – дей салатын да, сырттай пікір айтатын еді ғой. Өтірікті соққанда Тазшаң да, барон Мюнхаузен де жолда қалатын. 40 өтіріктің 41-і шын шығар деген ойдың өзі айналаңа деген сенімді азайтады екен-ау. Тәкең бір нәрсені айта бастады дегенше, сөз ауаға сіңді дей бер. Содан болар, біздің ауылда Сөз өз салмағын жоғалтып, Жер мен Көктің арасындағы сан қабаттың бірінде қалқып жүруші еді. 2 беттен аспайтын мөлтек әңгімені талдағанын көрсеңіз, жасырып қайтейік, ұяттан жерге кіріп кете жаздайтынбыз. 1-ші сынып оқушысы Тәкеңнен гөрі талдампаз, Тәкеңнен гөрі байқампаз еді. Сонымен қоймай әдебиет жөнінде ірі-ірі, ұстынды әрі ғылыми-танымдық рецензиялар жазып әуре. Оның өзін Әлемге аты мәлім ғалымдардың кітабынан көшіріп алған. Соның біразы орысша, ағылшынша, немісше, французшаға аударылған еді. Кейін со «классикалық үлгідегі еңбегі» үшін белді де, беделді сыйлық алды. Ағамыз:
– Құран-Кәрімде: «Қара қытай қаптайды» деген сөзді оқып қалдым. Қазір тіл үйреніп жүрмін. Қытайша. Шанхай немесе Пекинге барып бір-екі жыл тұрып қайтсам ба екен, а?!
Бір кездері әдеби-мәдени мұрасы өте бай қытай халқы шайырларының өлеңдерін жаттап жүрген. Ду Фо мен біздің Ли Байдың (Ли Бо) өлеңдерін менсінбейді. Кейде шабыты келгенде ұйқаспайтын ақ өлең аузынан ағылады дейсің. Қой дейтін қожа, әй дейтін әже болмаған соң оған… оған емес оларға Сот жоқ.
Бір күні… таңертең ғой деймін.
– Бір роман жаздым. Махаббат туралы. Соны Нобель сыйлығына ұсынбақшымын, – деді Айды аспанға шығарып. – Оның да амалын табармыз.
Айтқандай-ақ, Қазақстаннан комиссия «өткізіп жібергенмен», еуропалықтар Тәкеңді мәртебелі бәсекенің есігінен де сығалатпай қойған екен.
Көргендер айтады…
Тәкеңнің дүниеден өтерде айтқан соңғы сөзі: «Ля иляха илляллах» емес, «Талғамға талас жоқ!» екен. Ағамыздың дәл осы сөзі рас, енді. Себебі, басқа-басқа, бірақ «талғамға талас жоқ» екені бұлтартпас шындық. Бірақ әркім өз биігінен қарайтыны тағы бар. Ең қорқыныштысы – бүгіндері арамызда Тәкеңдер өте көп. Мольер айтпақшы: «Қызғаншақ өлсе де, қызғаныш өлмейтініндей», Тәкеңдер тірі тұрғанда талғамсыздық та жойылмайтын шығар!..
Әлібек БАЙБОЛ.