АБАЙ ТОЙЛАРЫН АЙТЫП, КЕЛЕСІСІНЕ ҚҰЛАҚ ТҮРЕМІЗ…
Ұлы Абайдың әлемдік деңгейде атап өтілген 150 жылдық мерейтойы қарсаңында Семей қаласында республикалыҚ «Абай қоры» құрылған болатын. Сол бір дүбірлі мерекеге дайындықтан бастап, бүгінгі күнге дейін аталмыш қор атқарған шаруалар ұшан-теңіз. Жылжып өткен 25 жыл ішінде қор шығарған көптеген кітаптар оқырманын тауып, рухани, мәдени және әдеби шаралар ақын мұрасына жанашыр қауымды разы етті. Төменде осы қордың президенті Отантай Кәрібжановтың мақаласын ұсынып отырмыз.
Отантай КӘРІБЖАНОВ,
Абай Құнанбаев қоғамдық қорының президенті,
Абай ауданының Құрметті азаматы
Ұлы ақынның мерейтойлары мен еске алу кештері жайлы сөз қозғала қалса, ең алдымен Нұрғали мен Нәзипа Құлжановтардың еңбегі ойда тұрады. Ерлі-зайыпты екеуі Абайдың қайтыс болғанына 10 жыл толуына арнап үш бөлімнен тұратын тарихи-этнографиялық кеш ұйымдастырған болатын. Оның бірінші бөлімі Абайдың өмірі мен қызметіне арналыпты. «Қазақ ақыны Ибраһим (Абай) Құнанбаев және қазақ поэзиясы» деген тақырыптағы баяндаманы орыс тілінде жасаған Нәзипа Сегізбайқызының өзі болатын. Ал екінші, үшінші бөлімдерінде әншілер мен күйшілер өнер көрсеткен екен. Көрермендер залға сыймай, есік, терезелерден таласа-тармаса қарап, тамсана тамашалайды. Концерттен алған әсерлері жұртшылықтың көпке дейін аузында жүрген. Кештің қалай өткендігі жөнінде «Айқап» журналы мен «Қазақ тілі» газеті сүйсіне хабарлайды.
Н.Құлжанова өз баяндамасына түпқазық етіп «Семипалатинский листок» газетінде жарық көрген аса көрнекті Алаш қайраткері Әлихан Бөкейхановтың мақала-некрологын алған. Кештің басында Абайдың орысша жазылған ғұмырнамасы (биографиясы) оқылады. Қазақ қызының қалың жұрттың алдында осындай баяндама жасауы қатысушыларға ерекше әсер етіп, тыңдаушылардың жан дүниесі босап, көздері жасқа бұланған. Әсіресе, орыс көрермендері Нәзипа ханымның таза орыс тілінде сөз сөйлеуіне таң қалады. Ол Абайдың өмірбаяны мен шығармашылық мұрасы хақында тартымды әңгіме өрбітіп, оның Пушкин, Лермонтов сияқты шайырлардың шығармаларын қазақша сөйлеткендігі жөнінде қилы салыстырулар келтірген, ең ақырында Татьяна мен Онегиннің сүйіспеншілік хикаялары жіліктей баяндалғанына бүкіл көрермен қауым тәнті болыпты.
Кеште Абайдың өзі шығарған әндерін орындауға мейлінше мән берілген. Мысалы, Әлмағанбет Қапсәләмовтың орындауындағы «Татьянаның әні» мен «Көзімнің қарасы» ерекше тартымды әсер қалдырған. Абайдың ақын балалары мен шәкірттері және басқа түрлі өнер иелері оның төңірегіне топтасқандығы белгілі. Атақты ертегіші Баймағанбет, әнші Әлмағанбет ұлы ақынның өнер саласындағы сүйікті серіктері еді.
Құлжановтардың бұл ұлтжандылық бастамасы одан кейін де өзінің жалғасын тапты. Ұлы Отан соғысының енді аяқталып, халық шаршап шалдыққан, қиыншылық кезең екеніне қарамай, Республика басшылығы Абайдың 100 жылдық тойын өткізу туралы шешім қабылдайды.Той 1945 жылдың тамыз айында Абай ауданында өткізілетін болып шешіліп, оған Мәскеуден, Ленинградтан көптеген қонақ шақырылады.
Бірінші мерейтойға арнап Алматы Опера және балет театрында өткен кешке Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.Скворцов, екінші хатшысы Ж.Шаяхметов, Қазақстан Министрлер Кеңесінің төрағасы Н.Оңдасынов және Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бюро мүшелері, мәдениет пен қоғамдық ұйымдарының, өндіріс орындарының өкілдері қатысқан көрінеді. Кештен кейін белгілі өнер қайраткерлерінің күшімен үлкен концерт беріледі.
Ал тамыз айының 24-і күні КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының Тіл және мәдениет ннститутының Абайдың туғанына 100 жыл толуына арналған ғылыми сессиясын Қ.И. Сәтбаев қысқаша сөз сөйлеп ашады. Абайдың өмірі мен шығармашылығы жөнінде Н.Сауранбаевтың, Е.Ысмайыловтың, А.Жұбановтың, Қ.Мұхаметхановтың баяндамаларында жан-жақты сөз қозғалып, абайтануға баға жетпес тың деректемелер қосылады.
Жүз жылдық той туралы ерекше қуанышпен ағылып-төгіліп жазылған Әди Шәріпов ағамыздың естелігіненАбай ауданында дүркіреп өткен тойдың мән-мазмұны мен сән-салтанатына жете қанығып, әйгілі палуан Қажымұқан жанкүйер болған қазақша күрес пен Нартай мен Үмбетәлі ақындар қатысып, Мұхтар Әуезов тамашалаған айтысқа қол соғып, енді бір демде ат бәйгесіне араласып, делебеңіз қозады.
Қазақстанның халық әртісі Құрманбек Жандарбеков арнайы келіп, даярлаған «Абай» пьесасының тойшы қауымға әсері ерекше болған. Әди Шәріпов өзінің шырайлы сөзін былайша қорытындылапты: «…Көптен даярланған, көптен күткен ұлы ақынның тойы думанды қызықпен, әсерлі әнмен, тамаша ойынмен соңғы кешін тағы өткізеді. Алыстан келген сыйлы қонақтар тойдан алған шашу бәйгесіне риза болып, қайта бастайды. Халық ақындары соңғы шығарған шығармаларын Абайға арнап, тігілген ақ орданың ішінде ортаға салып, келесі мүшеліне келу тілегін білдіріп, аттарына қонады. Той тарқайды, бірақ Абайдың жыры, Абайдың әні әрқайсысының жүрегіне тереңірек орын теуіп, кетіп бара жатқандай. Өйткені, олардың аузында бір-ақ шумақ өлең бар:
Тойыңыз тойға ұлассын ақын Абай,
Гүл бітіп, бақ дарыған атың Абай.
Тәтті күй, әдемі жыр, асқақты әнің,
Халықтың жүрегінде жатыр Абай.
Содан бері де 70 жыл өтіпті-ау!
Абай атамыздың 125 жылдық тойы қалай жүргізілгенін, оның басы-қасында болғандықтан біршама білемін деп айта аламын. Ол кезде мен облыстық мәдениет басқармасының аға инспекторы қызметін атқарып жүрген кезім. Абай ауданының сол кездегі бірінші хатшысы Х.Матаев ағамызды мазалаған маңызды мәселе – алдағы 1970 жылы болатын Абайдың 125 жылдық тойының таяп қалғандығы еді. Хафиз аға Алматыға барса, Қонаев Дінмұхамед Ахметұлы шетелге сапар шегіп кеткен екен. Содан кейін Министрлер Советінің төрағасы Бәйкен Әшімовтың көмекшісі Құтжанов Оразбен танысып, екеуінің елім деп еңбектенулерінің арқасында Үкіметтің 29 сәуір 1971 жылғы Абай ауданының экономикасы мен мәдениетін дамытуға бағытталған қаулысы қабылданады және оның орындалуын Ораз өзі бақылауына алады. Нәтижесінде Абай ауданында көптеген әлеуметтік-мәдени құрылыстар бой түзейді. Жоғарғы кернеудегі электр жүйесі тартылып, Семей – Қарауыл тас жолы салыныпты. Барлық совхоздарға типтік жобамен орта мектеп, жатақханалар, ауруханалар мен мәдениет үйлері, кинозалдары және көптеген тұрғын үйлер бой көтерген екен.
Ең маңыздысы сол, той қарсаңында Үкімет қаулысының пәрменімен ең алдымен Жидебайдағы Абай қыстауы ақынның өзі салғызған алғашқы үлгі-жобасы негізінде жергілікті материалдармен жаңартылып, қайта жөнделеді.Мұражайдың ішіндегі экспонаттар толықтырылып, қайта жүйеленді. Бұл жұмыстарды жүзеге асыруда аудандық Совет атқару комитеті төрағасының сол кездегі орынбасары Молдабек Жанболатов жанын салып, бар ынтасымен жұмыс жасады. Ол Абай үйінде бұрын қызметші болған Бәшейдің Мұхтары мен Қатпаның әйелі Мақыпқа барып жолығады. Солардан сұрастырып, ақылдаса отырып, кейіннен жасалған өзгерістерді анықтап, үйдің негізгі үлгі-жобасын сызып, қағазға түсірген болатын.
Облыстық атқару комитеті төрағасының сол кездегі орынбасары А. Кайсақанов құрылыс басына күнара келіп, кейде басына қона жатып басқарып, мұражайдың көрікті, әдемі, сонымен қатар шынайы, Абайдың тірі кезіндегідей безендірілуіне назар аударды. Ал Қарауылда әйгілі мүсінші Хакімжан Наурызбаевтың авторлығымен Абайдың граниттен жасалған ескерткіші орнатылған еді.
«Той болады» деген ұранмен ауданда талай шара жүзеге асты. Соның бірі – Абай мерекесіне әдейі арналып жасалған сегіз қанат қазақ үй. Бұл үйдің жобасының авторы және жасалуын ұйымдастырушы да жоғарыда аталған қазақ өнерінің білгірі – Молдабек Жанболатов. Ал үйдің шаңырағынан бастап, кереге, уығын жасаған тоқтамыстық «сегіз қырлы, бір сырлы» жігіт, марқұм Айтқали Адасханов болатын. Ол тау ішінен шеберхана ашып, Бұғылы – Машанның қызыл талынан қайнатып иіп, баптап кептіріп, қисынын тауып құрастырып үйдің қаңқасын екі-үш айда жасап шығады. Үйдің сыртына жабатын түңлік, туырлық, бойлық деп аталатын ақ киізін басқан, дөдеге, басқұр, бау-жіптерін жасаған, керегенің сыртынан үйді айнала тұтылатын өрнекті шиді тоқыған Абай елінің аяулы аналары, тоқыма өнерін жалғастырушы шеберлер: Рымалды Абаева, Забира Айтқазина, Жакүл Төкеновалар апталап, айлап жұмыс жасады.
Сонымен 1971 жылдың жазғысалым, сәуір айы. Сол кездегі облыстық мәдениет басқармасының бастығы Мұхтар Ағзамов аппараттың барлық қызметкерлерін жиып алып, Абайдың мерейтойына дайындық жасау мәселесімен мені Алматыға бір айға іссапарға жүретінімді ескертті. Ертеңінде самолетпен Алматыға ұшып келдім. Мәдениет министрінің бірінші орынбасары, жерлесіміз, соғыс жылдары Семей облыстық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы болған Алексей Федорович Рахмановтың қабылдауында болдым. Мұхтар аға ол кісімен телефон арқылы сөйлесіп, менің мерейтой мәселелерін шешу үшін баратынымды ескертіп қойған еді. Мен шешетін мәселелер тойға келетін қонақтарға ұлттық нақышпен тігілген шапандар, тақиялар, значоктар, сувенирлер, концертке шақырылатын өнер шеберлері, ең аяғы қонақтарды қарсы алғанда ұсынылатын кәрзеңке-кәрзеңке гүлдер. Жоғарыда айтылған мәселелер кездескен қиындықтарға қарамастан жанашыр азаматтардың арқасында түгелімен шешілді.
Сонымен Абайдың 125 жылдық тойы ең алдымен Алматыда, Семейде 30-31 мамырда Абай ауданында жалғасты. Бұдан кейін аудан орталығы Қарауыл ауылындағы үлкен алаңда тойға арналған мерекелік жиналыс басталып кетті. Абай аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Хафиз Матаев мәртебелі қонақтарды таныстырған. Олардың ішінде: қонақтарды осында бастап әкелген мерекелік комиссияның төрағасы Екейбай Қашағанов, СССР Жазушылар одағының хатшысы, москвалық А.Б.Чаковский, Абай шығармаларын орыс тіліне аударушы Всеволод Рождественский, ақын-жазушылар Э.Я.Бабалян, Х.Трунова, С.Марков, Қ.Кулиев, З.Н.Яхонтова, С.И.Никитин, Н.И.Голосовская, Міртемір, С.Дангулов, Т.Үметалиев, К.Колойзе, тағы басқалар болды.
Қазақстанның делегациясын бастап келген Социалистік Еңбек Ері Ғ.Мүсірепов, көрнекті ақын-жазушылар: Ә.Тәжібаев, халық батыры Б.Момышұлы,
Ә.Әлімжанов, Ә.Шәріпов, С.Қирабаев, О.Сүлейменов, Ғ.Қайырбеков, Қ.Қайсенов, М.Айтқожина, Т.Әбдірахманова, бұлбұл Б.Төлегенова, халық суретшісі Ә.Қастеев, өнер қайраткерлері: Ш.Уәлиханов, С.Есова, Л.Хамиди, тағы басқалар. Хафиз Матаев алаңда тұрған халыққа Москвадан, Ленинградтан одақтас республикалардан және Қазақстанның әр жерінен келген қонақтарды таныстырғаннан кейін өзі басқарып отырған Абай ауданының экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағдайлары жөнінен хабарлама жасады.
Мерекеге арналған салтанатты жиын аяқталысымен іле-шала Қазақстанның халық ақыны ІІІәкір Әбенов бастаған ақындар айтысты жалынын қыздырды. Бұл күні кешкі уақытта Қарауыл аспанында қалықтаған Абайдың әндері мен «Қаламқас» ән-би ансамблінің концерті түннің бір уағына дейін толастамай жалғасып жатты. Ал ертеңінде 31 мамыр күні Қарауылтөбенің терістік жақ бетінде арнайы жабдықталып безендірілген алаңда сағат 10-да той басталып кетті. Мұнда алғашқы рет 1967 жылы М.О.Әуезовтің 70 жылдық тойы өткізілген болатын. Оның айналысы 20-30 шақырымға созылып жатқан мидай жазық. Алла тағаланың әдейі жасап қойғандай табиғи ипподром және дала амфитеатрында төбенің терістік батыс жағындағы көкмайса, бетегелі бетте жантайып жатып, бауырында болып жатқан ұлттық ойындарды көріп, микрофон арқылы айтылған сөзді анық естуге болады. Табиғаттың бұл тамашасын тойға келген қонақтар өз көздерімен көріп таңғалысты.
Алдымен Қарауыл төбенің бетінде 300 адамнан тұратын төрт дауысты хор Абайдың «Айттым, сәлем Қаламқасы» мен жергілікті композитор Арғынбек Ахметжановтың «Абай ұрпақтарының үні» атты шығармасын орындады. Бұл қонақтарға елдің әнұраны сияқты әсер етті. Бұдан кейін халық алдынан М. Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша театрландырылған шеру өтті. Кілем жайылған жүк машинасы бортының үс-тінде тұрған әртіске қарап, жұрт тірі Абайды көргендей әсерге бөленді. Осы көріністен кейін іле-шала ат бәйгелері басталып кетті. Ұлттық жарыстың жауапты, ең қызықты түріне сол кезде елге сыйлы азаматтар, бұл күнде марқұм болған Үйсімбаев Сүлеймен мен Сәдуақасов Жұманбек басшылық жасады. Ең алдымен жорға жарысы болды. 12 шақырымдық бәйгеде Шығыс Қазақстанның Орлик атты жорғасы бірінші орын алды. Ал 20 шақырымдық жарыста тағы да осы Шығыс Қазақстан облысының Орел деп аталатын сәйгүлігі бірінші орынды иеленді. 30 шақырымдық бәйгегеден Абай ауданының «Арқалық күреңі» бірінші келді. Жарыстың қорытындысында 15 атқа бәйге берілді. Ат жарысы кезінде бір мезгілде палуан күресі де жүріп жатты. Абай тойының бас палуандығын саржалдық азамат, марқұм Қайырбек Дүрмекбаев қарсыластарының барлығын қирата жығып, жеңіп алды.
Қорытып айтқанда, Абайдың 125 жылдық тойы есте қаларлықтай, кейінгі толқынға сабақ боларлықтай дәрежеде дүркіреп өткен еді.
1993 жылғы ЮНЕСКО-ның 27-ші бас сессиясында Абайды дүниежүзілік даңқты адамдардың қатарына қосып, туғанына 150 жыл толғанын бүкіл адамзаттың ортақ мерекеге айналдыру туралы шешім біздің еліміздің жаңа тарихындағы жарқын бір белес болып қалмақ.
Абайдың 150 жылдық мерейтойын өткізу және дайындық жұмыстары жөнінде Қазақстан Орталық партия комитеті мен Қазақстан үкіметінің біріккен қаулысы 1990 жылдың 22 ақпанында қабылданғаны белгілі. Бұл тойдың өз деңгейінде өтуі еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тікелей қамқорлығының арқасы еді. Қабылданған қаулыда Абай, Шәкәрім жерленген Жидебай мен заманымыздың заңғар жазушысы М. Әуезовтің туған жері Бөріліні көріктендіру, тарихи-мәдени мемлекеттік қорық құру, ҰлыАбайдың, ғұлама Шәкәрімнің зираттарын ұлттық мақтаныш боларлық сәулетті мавзолейге айналдырып қайта салу, халқымыздың үш алыбын дүниеге әкелген Абай жерін абаттандыру мәселелері қамтылған еді. Осының бәрі іске асар той қарсаңында өз мәнінде орындалып, келген қонақтарды тамсандырды.
Париждегі ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде өткен Абай күніне дүниежүзі үлкен маңыз берді. Оған Республикадан ресми топ пен өнер қайраткерлерінің делегациясы қатысып, қазақ елінің бетке ұстар қолөнері мен көркемсурет туындыларының көрмесі ұйымдастырылып, республикамыздың өнер тарландарының концерті өткізілді. Аса талғампаз Еуропа жұртын өнермен таңғалдыру оңай шаруа емес еді. Негізгі мәселе – Абай шығармашылығын бүкіл адамзат алдында кең түрде уағыздау, насихаттау, сол арқылы халқымыздың кім екенін бар мүмкіндігінше жан-жақты таныту. Абайдың ақын шәкірттерінің шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндарын және алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген әдебиетші ғалым Қайым Мұхамедханұлы. Бұл кітаптарға Абайдың ақын балалары Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл одан кейін Көкбай, Әріп, Уәйіс, Кәкітай, Әубәкір, т.б. кірді. Төрт томдық кітаптар топтамасынан тұратын бұл шығармалар «Абайдың ақын шәкірттері» деген атпен 1993 жылы Алматының «Дәуір» баспасынан жарық көріп, автор мемлекеттік сыйлыққа ие болды.
Ұлы бабамыздың торқалы тойының, оның рухына ғана арналып қоймай, ұрпақтарының бүгінгі қоғамдық өміріне, тірлік-тынысына шапағаты тиер болса, нұр үстіне нұр емес пе?! Абай-Шәкәрім-Мұхтар туып-өскен, таланттарына нәр берген, ғажайып шығармаларын дүниеге әкелген бұл өңірдің адамдары қашан да даңқты жерлестерінің сөнбес рухына адал қызмет етіп келеді. Әлемнің тұс-тұсынан келгендерді өткеннің шытырман қилы-қилы оқиғаларға толы шежіресімен тілдестірген аудан өміріне ешбір енжар қараған емес.
Уақыт өткен сайын Абай тойына ынта-бейім арта түспек. «Тас түскен жеріне ауыр» дейді халық. Ұлының ұлы тойы Семей жерінде, Қарауылда жалғасын тапты. Тамыздың 10-ы күні ұлы баба есіміндегі музыкалы-драма театрында салтанатты жиналыс болып өтті. Сөз алған еліміздің Тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Абай қазақ елінің бойтұмары, ары мен намысы», – деді. Салтанатқа келген құрметті қонақтардың ішінде аса жоғары мәртебелі ЮНЕСКО-ның бас директоры Фредерико Майор, Татарстан Республикасының Президенті Минтемир Шаймиев, т.б. көптеген жоғары лауазымды меймандар қатысып отырды. Тойдың болғанынан боладысы қызық деген осы екен. Осы салтанаттың өтуіне күні-түні демей айлап жасаған еңбегіміз еш кетпегеніне көзіміз жетті.
Уақытта өлшем жоқ.
Содан бері де ширек ғасыр өте шықты. Баршаға белгілі мұнан 25 жыл бұрын қабылданған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Советінің Абайдың 150 жылдығын атап өтуге арналған қаулысында мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалды «Жидебай-Бөрілі» музей — қорығын ұйымдастыру көзделген болатын. Бірақ Абай заманының табиғатын, әйгілі Құнанбай қорымын, Ералының қалың шалғынды, балаусалы өңірін, Оспан көлін, тағы да басқа қайталанбас көркін қалпына келтіру жұмыстары қолға алынбады деуге болады. Біздіңше, музей-қорық бірыңғай мүлгіген тыныштық орны ғана болмай, тіршілігімен, көрік бейнесімен адамдарды өзіне тартатындай, жанды табиғат аясы әрі танымдық зерде орталығы болуы шарт.
Сондықтан Ұлы Абайдың 175 жылдық мерейтойына байланысты таяу уақытта қабылданатын қаулыда бұрынғы орын алған кемшіліктердің орнын толтырып, мейлінше ұлт көңілінен шығатын шаруалар атқарылса дұрыс болар еді. Ұлы ақынның өлеңдерінің негізгі өзегі мен қара сөздерінің түпқазығы алты алаштың бойында асыл қасиеттерді қалыптастырып, тәлімді ұрпақ тәрбиелеу. Сол арқылы қай ғасырда, қай қоғамда болмасын қазақ елінің тыныштығы бұзылмай, өркениет биігіне көтеріле бермек.Қалың елі қазағы өзінің сыншыл да сыршыл, қайратты да қайсар, дариядай шалқар Ұлы Абай хәкімін ешқашан ұмытпайтыны кәміл.