ІЛІМГЕ ІЛГЕРІ ҚАЗАНҒАП
(Халық ақыны Қазанғап Байболұлының туғанына 125 жыл)
Халық ақыны Қазанғап өз тұсындағы бірнеше ақындармен сөз сайысына түскен, солардың ішінде әйгілі Нартай Бекежановпен айтысы 1996 жылы жарыққа шыққан «Айтыс» жинағының үшінші томында жарияланған. Қазанған Байболұлы өзі өмір сүрген уақыттағы ірі-ірі оқиғаларға үн қосып, ақындық көзқарасын білдіріп отырған сауатты ақын болғанына шығармалары арқылы көз жеткіземіз. Ол 1934 жылы Алматы қаласында өткізілген Қазақстан жазушыларының тұңғыш съезіне халық ақыны ретінде қатысқан.
Қазанғап Байболұлының көпшілік қызығушылығын туғызып, әсіресе, тарихшы, әдебиетші ғалымдардың назарына ілігіп келе жатқан шығармасы – «Еңсегей бойлы ер Есім» дастаны. Бұл дастан филология ғылымдарының докторы, профессор Сәрсенбі Дәуітұлының араб әрпінен көшіріп, құрастыруымен 2005 жылы жеке кітап болып жарыққа шықты. Кітаптың алғысөзінде «Еңсегей бойлы ер Есім» дастанының шығу тарихы турасында былай дейді: «Қазақ совет энциклопедиясының» және «Бес ғасыр жырлайды» кітабының дерегіне қарағанда, «Еңсегей бойлы ер Есім» жырын алғаш жырлаған Марғасқа жырау екен. Ол Есім хан мен Тұрсын ханның осы жырда айтылған ұрысына қатысқан кісі көрінеді. Демек, оның жыры тарихи дәлдіктен ауытқымаса керек. Алайда, Марғасқа жыраудың төл жыры бізге жетпеген. Оның жырын әркім өзінше үйреніп, өзінше насихаттап әкеткен болар. Соның бірін Қазанғап Байболұлы да үйреніп, қағазға түсіріп, бізге жеткізіп отыр. Бұл жырдың қолжазбасын 1941 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық кітапханасына ақын Омарбай Малқаров тапсырған екен. Ақынның жыры ақиқаттан алыстап кетпегенін кейбір салыстырулар дәлелді қуаттайды. Қазанғап Байболұлының бұл жырын ғалым-жазушы Мамытбек Қалдыбаев «Төле би» деген жалпы атпен ғалымдар сөзімен 1991 жылы «НБ-пресс» баспасынан басып шығарған болатын. Бұл кітап та сол басылымның негізінде ғалым Сәрсенбі Дәуіттің қолжазба-түпнұсқаны салыстыра қарауымен шығарылып отыр.
Ақынның келесі бір көлемді мұрасы «Төле бидің тарихы» деп аталатын дастаны.
Тарихын Төле бидің баяндайын,
Жақсылар сөз тыңдашы Қазанғаптан.
Қазақта мәдениет аз боп бұрын,
Шығарған шамалап тек жазу түрін.
Оқушы ек арабшадан қиыстырып,
Қазанда шағатай мен татар тілін.
Ес кіріп, етек жапқан күнімнен бір,
Тарихын Төле бидің теріп жүрдім, –
деп жыр төккен Қазанғап ақын шынында да бала жасынан даңқты бидің өмір тарихына терең үңіліп, естегісін елге жеткізуге талаптанған. Жазушы Бексұлтан Нұржеке-ұлы: «Тарих қуған адам бұл дастаннан Қоқанға, қалмаққа қатысты талай дерек табады. Көркемдік жағынан кемшіндігі болғанмен, шежірешілерден қалған сөзді жеткізуі жағынан аса құнды шығарма. Төле бидің өзін ғана емес, заманын да, адамын да жан-жақты баяндапты», – деп «Төле бидің тарихы» дастанында шын мәнісінде тарихымызға қатысты құнды-құнды деректердің барына көз жеткізеді.
Халық ақыны Қазанғап Байболұлы шығармаларының жанрлық ерекшелігі де сан алуан. Оңтүстік Қазақстан облысы Елбасымыз ұсынған «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша тасада ескерусіз жатқан талай-талай тарихи тұлғалардың, сөз өнерін мұрат тұтқан ақындардың жауһар жырларын жарыққа шығарып, мәңгілік елдің мәңгілік байлығы боларлық игі істерді атқаруда. Бұл бағытта облыс әкімінің, облыстық мәдениет басқармасының еңбегі ерен деп айтуға лайық. Осы бағдарлама аясында Қазанғап Байболұлы шығармалары да екі том болып жарыққа шықты. Көп томдықтың 220 томында ақынның жыр-дастандары берілсе, 221 томда өлеңдері мен арнаулары, толғаулары мен термелері және шығыстық сарында нәзира дәстүрімен жазылған шығармалары топтастырылған.
Биыл халық ақыны Қазанғап Байболұлының туғанына 125 жыл толғалы отыр. Оңтүстік Қазақстан облысы, нақтылай айтсақ, облыстық «Отырар» кітапханасы халық ақынының мерейтойы аясында үлкен-үлкен іс-шараларды атқаруды жоспарлауда. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: «…Біз «Мәдени мұра» деген бағдарламаны жасап отырған бірден-бір ел шығармыз. Өткен тарихын білмеген елдің болашағы да бұлыңғыр болады. Өткенімізді зерттеп-зерделеп, болашаққа аманаттау үшін мен «Мәдени мұра» бағдарламасын ұйымдастырдым», – деп өткен тарихымызды тануға, тарихымыздың тұлғаларын тереңдей түсінуге шақырады. Өзінің саналы елу төрт жылында еліне мол мұра қалдырған Қазанғап Байболұлының өміріне қатысты деректерді толықтай жинастырып, ақын шығармаларын ғылыми тұрғыдан талдау – бүгінгі ұрпаққа жүктелген міндет деп түсінеміз. Осы бағытта жұмыла жұмыс жасау – басты парызымыз.
Асылзат АРЫСТАНОВА,
Оңтүстік Қазақстан облыстық
«Отырар» ғылыми-әмбебап кітапханасы
директорының орынбасары.