«ҮНСІЗДІК ИНТЕЛЛЕКТУАЛДАРДЫҢ СОҢҒЫ БАСТИОНЫНА АЙНАЛДЫ»
Жалпы, қазақ журналистикасы әуел бастан өзінің классикалық түсініктегі қызметімен айналысып, белгілі канондар мен қағидаттарды нық ұстанды деп айтуға келмес. Оның тарихи, саяси, әлеуметтік себептерін жіліктеп жату бұл жерде басы артық шығар. Біздің білетініміз, ХХ ғасырдың өне бойында қазақ қоғамында журналистиканың этно-ағартушылық, психо-эмоционалдық қызметі басым болды.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ,
журналист
Қазақ басылымы бір өзі педагогтің, тарихшының, тәрбиешінің ролін атқарды. Сол себептен болар, қазақ газеттері халықтың көзі, құлағы ғана емес, ұлттың ары сияқты көрінетін. Ол кездің оқырманы үшін талдау, сараптау түгілі журналистің екі ауыз сөзі аксиома саналатын.
Өзіміз де сондай пікірде болдық. Осы өткен ғасырдың 90 жылдарында Шерхан мен Камалдың, Марат Қабанбай мен Нури Муфтахтың (олар бірсыпыра ғой) мақалаларын, «Ана тілі» мен «Жас Алашты», «Заман-Қазақстанды», «Датты» жата-жастана оқыдық. Біз үшін Алаш сөзінің, ақиқаттың соңғы инстанциялары солар еді. Әрине, естияр болған уақытыңда олардың жазбасындағы базбір балаңдықты да, аңғал мінезді де, кейбір үстірт көзқарас пен қалың бояуды да байқайсың, сезесің. Бәрібір, 90 жылдардағы оқырман бақыттырақ. Ол кезеңде ақпарат кеңістігінде ағартушылық та, эмоция да, салыстырмалы түрде болса да талдау мен сараптама, сөз бостандығы бар еді. Содан да айырылып қалған кептеміз.
Қазіргі баспасөзде тек үмітсіз эмоция ғана қалғандай. Ашылған газеттер туралы емес, жабылған газеттер туралы сүйіншілеп жазатын болдық. Теледидар мен радио болса, ақпарат таратудың баяғы советтік үлгісіне қалай көшіп кеткенін өздері білмей қалды. Кеңес телевизиясына тән делінетін тыйымсыз, тиянақсыз жалған риторика бізде патологиялық сипат алып барады. Мұның бәрін сауатты оқырман көрмей, білмей отырған жоқ қой. Сондықтан олар баспасөздің сіз екеуміз айтып отырған қызметіне көңілі толмайды, тұшынбайды.
Бұған кім кінәлі? Оқырман ба, әлде, журналист пе? Жоқ, меніңше, бұған оқырман, көрермен, тыңдарманды қойып, журналистердің өзін «ақылды тобырға» айналдырған жүйе кінәлі. Жүйенің бүгін өзіне ыңғайлы, ертең елге қатер әкелетін квазиидеологиясы жылдар бойы қоғамның санасын шегендеп, үңгіп жеп, рухын сындырып, ақырында ешкімге таңдау қалдырмайтын жойдасыз цензура жасап тынды.
Мұндай кезде жұрт балама ақпарат көздерін іздейді. Қазіргі балама – интернет пен әлеуметтік желі. Кез келген әлеуметтік желінің балама ақпарат алу, балама пікір бөлісу, балама саяси, әлеуметтік күштерді қалыптастыру тұрғысында пайдасы орасан екені де ақиқат. Бірақ қазақ ақпарат кеңістігінде сауатты, мәдениетті, белсенді интернет-қауым қалыптасқанша әлі де біраз уақыт керек екенін тағы да көзіміз көріп отыр.
Әзірге біз жаңа қазақ медиакеңістігінде сайттардың, әлеуметтік желілердің, форумдардың, блогтардың ию-қию шеруін ғана өткізіп жатырмыз. Басқаны қойып, тарихқа, ұлтқа, дін мен тілге, қазіргі жағдайға қатысты алтыбақан алауыздықты, әпербақан бақастықты ғана көріп отырмыз. Өркениетті елдердегі «қоғамдық диалог» ұғымы бізде қора-қопсының маңайындағы әжің-күжің әңгімемен бітеді. Ал ақпарат сахнасында жорға журналистсымақ, сылдырмақ-ақынсымақ, люмпен-әртіссымақтардың дәурені жүргеннен кейін, ақыл-есі түзу сөздің иесі елеусіз немесе төпелеген соққының астында қалатынды шығарды. Үнсіздік интеллектуалдардың соңғы бастионына айналды.
– Басылымның сапасын тиражы анықтайды деген ұғымға көзқарасыңыз қандай?
– Әрине, жөнді қисынға, классикалық түсінікке салсаңыз солай – басылымның сапасын таралымы ғана айқындайды.
Біріншіден, бұл жерде «Сапалы, маңызды, тіпті интеллектуалдық дүниелерді берудей-ақ беріп жатырмыз? Неге оқымайды енді?» дейтін жадағай сауалқойылуы да заңды. Демек, бәрібір бір кілтипан бар деген сөз ғой. Сұрақ қарсы сұрақты туғызады: мүмкін, оқырман академизмнен, дидактикадан, «педагогикалық тәрбие құралынан», мұрты бұзылмайтын макеттер мен өзгермейтін жазу машығынан шаршаған шығар; бәлкім біздің оқырманның ойлануына, пікір айтуына, қарсыласуына орын қалдырмайтын жойдасыз пәлсапамыз, өзімшілдігіміз, бойымыздағы, жазуымыздағы нарциссизм оларды мезі қылған шығар; олардың қызығушылығын оятатын, көз-көкірегін ашатын басқа бір алтын кілтті таба алмай жүрген шығармыз? Мен бұл жерде тек практикалық тәжірибеге арқа сүйеп отырмын.
Екіншіден, қазақ баспасөзінің дамуына, таралымына алғашқы сауалдағы факторлар да айтарлықтай әсер етіп отырғаны түсінікті. Бірақ тығырықтан шығатын жолды өзіміз де іздеуіміз керек қой. Тағы да айтам, мына заманда он адамға немесе белгілі бір мүдделестер клубына арналған басылым ғана шығарам демесеңіз, әлеуметтік сұранысты зерттеп-зерделемей, әлеуметтік ортадағы нормалармен, көзқарастармен, өзгерістермен санаспай, соған бейімделмей болмайды. Керісінше, тарихы, базасы бар, оқырманы бар дәстүрлі ақпарат құралдарының әлеуметтік желіге шығуы, жоғарыда айтқан әлеуметтік желідегі қоғамдық диалогқа едәуір өре, серпін беріп, пайым-парасат пен пікірталас мәдениетін, интеллектуалдарды өзімен бірге ілестіре келер еді.
Әлбетте, тірі кітапқа, тірі газетке сұраныс барда, оның үстіне биліктің тікелей мүддесі мен «разнарядкасы» аман болса қағаз баспасөз әлі де біраз өмір сүре тұрар. Бірақ қазақ журналистикасының ертеңін ойлаған адам өзінің өткен шағына қимастығы мен құрметі үшін, болмаса уақытша отырған креслосы мен қызметі үшін «қағаз басылым ғана шығарам» деп кенедей жабысып отырып алмауы тиіс деп санаймын.Газеттің қағаз таралымымен қоса, электрондық нұсқасына шындап мән беретін уақыт жеткен сияқты.