ТҰНШЫҚҚАН ДӘУІРДІҢ ТОЛҒАУШЫСЫ
Қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғаларының бірі – ақын, жырау Қалнияз Шопықұлы. Ел іргесі бұзылып, туған жерге қауіп-қатер төнгенде өзінің өр үнді, алмас жырларымен жауынгерлерге күш-жігер беріп, рухын көтерген ақын жырларының топтамасы оқырмандарға ұсынылды. Уақыт тілі ілгері жылжып, заман сан қилы бағытқа ұйытқығанымен, рухани байлықтың көп өзгеріске ұшырамайтынын ескерсек, бабаларымыздың жас ұрпаққа қалдырған баға жетпес мұралары баршылық. таяуда солардың бірі Шопықұлының «Қалнияз едім күнінде…» атты жыр жинағы жарық көрді.
Қалнияз Шопықұлы Маңғыстаудың сөз жүйріктері – Абыл, Ақтан, Нұрым сынды көрнекті ақындардың замандасы. Жастайынан өмірдің қиындығын, ел мен елдің арасындағы ерегескен егес, түйіні шешілмеген даудың басы-қасында жиі болған ақынның биік рухты өршіл жырлары өзінің бөлек бітімімен ерекше. Отанды сүю, елді құрметтеу, елі үшін ерлік жасаған батырлар есімін биікке көтеру – ақын шығармаларының басты тақырыбы.
1816 жылы туып, 1902 жылы өмірден өткен Қалнияз Шопықұлының туған жері – Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданындағы Сам аймағы. Шыққан тегі – тұрмыс-тіршілігі жүдеу, кедей отбасы. Әкесі Шопық Доспамбетұлы жас кезінде Еділ, Жайық өзендері арасындағы Нарын құмын мекендеп, кейін Маңғыстауға қоныс аударған. Қарақұм, Үстірт жерінде Мұңат, Тілеп деген байлардың жалшысы болады.
ХIХ ғасырда жорық жыршысы атанған жауынгер ақын Қалнияз Шопықұлы өзінің тапқыр әрі мазмұнды өлеңдерімен, ауыздан-ауызға көшкен ерлік толғауларымен, батырлар жырларын айтып, таратумен ел арасына кең танылған.
Жыраудың мұраларын жинап, оның өмірдерегін нақтылауға көп көмегі тиген халық ақыны Өмірзақ Қалбаев. Көзі тірісінде: «Мен бақ-дәулетті жасаған жоқпын. Менің арманым – ата-баба тарихын қағазға түсіру. Шығармаларымды жазып, халқыма мұра етіп ұсыну – басты мақсатым», – деп, артына өлмес сөз қалдырған халық ақыны Қалнияз жырларын жинап, кейінгі ұрпаққа жеткізіп кетті.
«Қалнияз өмір сүрген аймақ ерте кезден тоғыз жолдың торабы, атадан балаға ұласқан батырлық жырлар мен Ақтабан шұбырынды, Исатай–Махамбет оқиғалары қең тараған өңір еді. Оның үстіне, Хиуа хандарының Маңғыстау, Үстірт қазақтарына басқыншылық шабуылдары мен патша үкіметінің отарлаушылық саясаты Қалнияздың ел қорғауға үндейтін жырлар толғап, көне ерлік дастандарды насихаттауына ерекше әсер етеді. Қалнияз өз дәуіріндегі Хиуа хандары басқыншыларына қарсы күрескен Балуанияз бен Қармыс, Төлеп пен Амантұрлы, Қожалақ пен Қарақұл, Сүгір мен Тұрманбет, Балта мен Дәуіт батырлар бастаған жорықтардың көбіне қатысып, жауынгерлерді өлең, толғауларымен ерлікке үндеген» деп жазған филология ғылымдарының кандидаты, өнер зерттеушісі Қабиболла Сыдиықұлының сөздерінен бүкіл ғұмырын ел арасындағы тартыстың таралғысына салған жыраудың өмірін танимыз.
Заманына қарай ағымы болатыны сияқты, ақын мұраларының маңыздылығы – атамекенге шапқан жауға елдің еңсесін еңкейтпей, босағасын қисатпай, шаңырағын шайқалтпай, туырлығын кескілеспейтін күн туар ма деген арманды жырлар. Түптеп келгенде, «ұлы құл болмасын, қызы күң болмасын, туған елдің қасиетті туы табан астында қалмасын» деген азаттық таңын аңсаудан туған жалынды шығармалар.
Сегіз түрлі, бір қырлы Қалнияздың өзге ақын, жыраулардан оқшаулатып, биік көрсеткен де оның қолына қару алып, ел қорғауға қатысқан жауынгерлік өнері. Осы сөзімізді нақтылай түсуге бір дәлел, Қалнияз жырларын жинаушы Өмірзақ Қалбаевтың «Қазақ әдебиеті» газеті бетінде жарияланған мақаласында көрсетілген: «Маңғыстау, Үстірт елінде сауыт киген батырлардың соңы Досан болса, садақ тартқан жауынгер ақындардың соңы Қалнияз деседі. Ол қоржынының бір басына сұқпалы домбырасын, бір басына садақ жебесін толтырып ала жүреді екен». («Қазақ әдебиеті», 9 маусым, 1982).
Тарихта «Қырымның қырық батыры» жырын нақышымен жырлап, ел арасына кеңінен таратқан Тіней ұрпағы Өгізбай жыршы деген дерек бар. Бұл әңгіме Хорезм, Тәжікстан жерлеріндегі қазақтар арасында көбірек айтылады. Осы мәліметтерге қарағанда, Қалнияз ақын Өгізбай жыраудан Хорезм жерінде өнеге алып, қасында жүрген. Батырлар жөніндегі таным-түсінігі, жыраулық тәжірибесі де осы кезде қалыптасқан.
Қалнияздың аз да болса, саз жазылған шығармаларын зерттеп, жинақтаған, оның ішкі мазмұнына тереңірек үңілген ғалым Қабиболла Сыдиықов зерттеушілер және жыраудың өлеңдерін жинауға азды-көпті көмектескен көнекөз қариялардан жеткен деректерді жиып, теріп: «Қалнияз – көне жыраулар сияқты өз дәуірінің ең елеулі оқиғаларын толғап, екіталай кездерде еліне ақылшы болып ел бастаған, елі мен жерін қорғар күн туғанда жорық жыршысы болып қол бастаған ақын», – деп түйін жасады.
Қазақтың ауыз не жазба әдебиетінде өзін-өзі таныстыру мақсатында жазылатын өлеңдерде адам бойындағы талантты асқар таудың биігіне, өлеңнің өрісінің кеңдігін кең жайлауға теңеп, ұстаздарының өрен жүйріктігінен өздеріне жұққан бір қасиетті мақтанышпен айту – кең үрдіске айналған. Осы сөзімізге орайластырып, Шопықұлының құйғыта шапқан сәйгүлік сияқты мына бір өлеңін мысалға алайық:
Биік қылып сөйлейін,
Асқардың Алатауындай.
Нөсерлетіп сөйлейін
Селдете құйған жауындай.
…Байұлыға белгілі
Ұстазым Тіней Өгізбай.
Шабатын жүйрік мен едім
Сөзге қамшы салдырмай.
Қаумалаған қарындас,
Құмарыңды сөзбенен
Кетейін неге қандырмай?!
Тағдырдың тауқыметін тартып, қантөгіс соғыстың өртінде өткен сұрапыл өмір Қалнияздай дара туған талантты жауынгер ақын қылмасқа қоймағанға ұқсайды. Әділдікке қол жұмсаған қиянаттың құрсауынан қайткенде де шығудың амалын іздеген өршіл ақынның адуынды мінезді ақшулан жырлары көпшіліктің есіне Махамбет сынды дауылпаз ақынды елестетіні де сондықтан. Туған жерді тәрк еткен есіл ердің арманы, жаттың бұғауындағы өксікті өмір, шаңырағы шайқалған ел, құлазыған қу дала, қоңылтақсыған көңіл, дұшпанға қайнаған кек, өршіген өшпенділік – осының бәрі ақынның көкірегіндегі күйініштен туған.
Әр атақоныстың жаз жайлауын, қыс қыстауын, оның кереметін табиғат айшықтарымен безендіріп келіп, өлеңнің әдемі тіркесін елде қалған жақын-жуық, көзкөрген жұрағат, көңіл қимас замандасқа деген сағынышпен түйеді. Түйіп айтқанда, бұл – жыраулық дәстүрде әбден қалыптасып, әбден құлақсіңді болған, бірақ әр өнер иесінің өзінің тіл ерекшелігімен әрқилы өрілген сөз өрнегі.
Қалнияз жырау Шалбардың
Айтқан сөзі жылатқан,
Ерлігі де бар екен
Дұшпанына оқ атқан,
Палуандығы тағы бар
Алысқандарды құлатқан, –
деп келетін өлеңі тарихтың тамырынан шертілген бір сыр сияқты. Кейінгі ұрпақтың құлағында жатталып қалатындай жазылған «палуандығы тағы бар, алысқандарды құлатқан» деген тіркестер жауынгер ақынның көпшілік біле бермейтін бір қыры.
Тарихта жорық жыршысы атанған Қалнияз ақынның көлемді шығармаларының қатарында «Ер Қармыс», «Балуанияз» дастандары аталады. Аты айтып тұрғандай, екеуі де ерліктің жайын толғаған рухы биік шығарма. Зерттеушілердің арасында «Бұл кімнің шығармасы еді?» деп, сан қилы пікір туғызған «Балуанияз» тарихи дастаны Маңғыстау өнерінің хас жанашыры, көрнекті ғалым, марқұм Қабиболла Сыдиықұлының мұқият ізденістерінің нәтижесінде Қалнияздікі деп тұжырым жасалғанынан көпшілік хабардар.
Шығармаларынан ылғи зар мен мұңның, өкініш пен күйініштің ызғары есетін жыраудың өмірі де өксігі мол заманмен сабақтас. «Тұншыққан дәуірдің толғаушысы» болған Қалекеңнің ата-бабасының өмір сүрген жері, халық батырлары Исатай мен Махамбеттің соғыс жорықтарының ізі қалған, ірі тарихи мекен атанған Атырау өңірі. Ұлы батырлардың дәуір белесінде қалған екпінді жырлары адуынды жырауға да жұғысты болып, тарих сабақтастығының бір сәтін танытқандай. Мойынға құрық салғызбай, бұйдалы өмірге бойұсынбаған шығармаларының дәуір толқынымен мінездес болуы да сондықтан.
Ғалым Қ.Сыдиықовтың «Жауынгер жырау» деген мақаласында келтірілген мәліметтерде: «Қалнияз ақпа-төкпе ақындығымен қатар, айтулы әнші, күйші де болған. Ақтөбе облысы, Байғанин кентінің тұрғыны Төлекбай Қарасаевтың бізге жолдаған деректеріне (27.ҮІІІ.1982) қарағанда, «Қалнияздың үніндей үн, дауысындай дауыс болмаған, оның толғауларын әкем Басшы көзінен жасы шұбырып, үнсіз отырып тыңдайтын», – дейді. Қалнияз жыр күйін (жыр сазын) халық өнерпаздары арасында күні бүгінге дейін жақсы білетіндер әлі де табылады. «Ар жағымды сұрасаң, өртеніп жатқан кең қора, бер жағымды сұрасаң, шыққыр қара домбыра», – деп өзі айтқандай, Тәжікстан, Қарақалпақстан жерлерін мекендейтін Қалнияз ұрпақтарында ата дәстүрін ұстаған жыршы, домбырашы өнерпаздар аз емес», – деген жолдар ақиық ақынның тағы бір өнерін көпшілікке танытқандай. Оны тереңірек зерттеп, тиегін ағыту – келер күннің еншісіндегі жастар жасайтын рухани игіліктердің бірі.
Тарих парағының қастерлі бір беті болып қалған Маңғыстау өңіріндегі атақты Қараған-Босаға шайқасы айтылғанда, тебіренбейтін жүрек, босамайтын көңіл жоқ. Тарихты туғызатын адамзат баласы үшін, ерлікті елдік іс деп ұғатын жас ұрпақ үшін, айтса таусылмайтын, жырласа тоқталмайтын, мазмұны терең, ауқымы кең, халық қайғысымен өрілген маңызды тақырып. 1856 жылы болған бұл қырғында түрікменнің мол жасағымен Адайдың алпыс батыры алысады. Күші басым, тықсырған жаудан амалсыз шегініс жасаған қазақтардың шарасыздығына намыстанған Балуанияз: «Бармысың, Қалнияз! Жігіттерді алмас жырыңмен қайра!», – деп айқайға салған екен, – дейді.
Сонда Қалнияз батыр саңқылдап:
Арғымақтан туған қазанат,
Ардагер өңшең азамат.
Асардай аға көтерген
Сарала туың қолда тұр,
Ардақтап сүйген ұлдарың,
Арулап өскен қыздарың
Айдауға түсіп тарығып
Алдында жаудың – жолда тұр.
Соларды жауға қалдырып,
Жан сауғалап қаңғырып
Қайырылғаның – өлгенің!
Асқақ рухты жырдың мұхит толқынындай екпіні қазақтардың дұшпанын жеңіп, ту көтеруімен аяқталғанмен, Балуанияз батыр бауыры Қонабаймен сол сұрапылда мерт болады. Міне, ерліктің ерен үлгісін, елдіктің биік дауысын, адамзаттың адал антын бұзбай, жармай жырлаған Қалнияз Шопықұлы жырларының шоқтығының биіктігі де осында. Тыңдаған сайын еліртіп, құлағыңның құрышын қандыратын, жылатып отырып, жұбататын, мұңайтып отырып, сергітетін, адуынды, айбатты, аршыл жырлар бұл.
Ақын жырлары жамап, жасқап, өңсіздің бетіне жылтырауық жапсырып, көлкештейтіндей құнарсыз дүние емес. Ақын жырлары асқар таудың биігінен сарқырап аққан бұлақ тәрізді табиғаты шынайы, әрі мінезді, әрі сұлу, әрі тегеурінді сөздермен өрілген тамаша дүниелер. Асқақтықты, өрлікті, биіктікті жырлау үшін де дәл сондай бір мінезділік керек. Бұл – менің тұжырымым. Қайырып тағы айтарым, өз дәуірінің өзегіне құрт болып түскен жаугершілікті жаны қаламай, езілген елдің еңсесін көтеруге талпынған, адал күресті ардың биіктігі деп бағамдаған Қалнияз жырлары – арлы, намысты, жігерлі жырлар. Ақын көкірегінен күңіреніп шыққан, көзінен жас болып төгілген, айқайынан ақ дауыл соққан бұл дүниелердің табиғаты қанқұйлы заманның зұлмат-саясатынан туған. Зерделі зерттелген тұжырымда тасқа қашап жазылғандай, көрген көз, естіген құлаққа бір ой туғызатын мына бір пікір соның айғағы: «Өмір бойы шыр бітпей, жалшылықпен күн кешкен Шопықтың Қалнияз, Көлнияз, Ернияз, Қапа, Рақа, Тілеубай аталатын алты баласының ең үлкені Қалнияз қаршадайынан бай малын бағып, жасқау, жәбір көріп, өмір сырын ерте сезіп, ыза-кекке қайрала өседі». («Жауынгер жырау», Қ.Сыдиықов).
Дара шапқан таланттың ызаға, кекке, зарға толы шығармаларын өзі өмір сүрген дәуір тудырған.
Өзі өмір сүрген заманның зары мен мұңын төкпелетіп жырлаған ақын өлеңдерінің бірқатары төгілтіп айтатын термеге келіңкірейді. Ата-бабаларымыз армандап өткен азаттықты аңсау, тәуелсіздікті көксеу, еркіндікті сағыну тәріздес жырлар да ақынның мұрасында қамтылған.
Халық өнеріне 60 жылға жуық талмастан қызмет жасап кеткен талант иесінің таңдап алған тақырыбы – елге, атамекенге, Отанға арнаған махаббат, сүйіспеншілік, құрметтен туған.
Ал ақынның «Жерінен Ауған, Күләб хат жолдадым» деген өлеңінің мәні – туған елмен қоштасуы тәрізді. Туған елге, өскен жерге деген сағыныш, жорықта бірге жүріп, күн кешкен үзеңгілестерін еске алу, сыйласқан ағайынға шерткен мұң, Маңғыстауды қайтіп көре алмаймын-ау деген көңілдің шерін қозғайтын адами арман, тілектер соның айғағы.
Көбі жоқ сол күндегі замандастың,
Қалмапты-ау, енді ойласам, қатарым да.
…Маңғыстау, қайта барып көре алмаспын,
Жатыр ғой ажал, шіркін, алдымды орап.
Арманым болмас еді бір сөйлесем,
Алдында азаматтың басын құрап.
Жерінен Ауған, Күләб хат жолдадым,
Жетсін деп ағайынға сөзім тарап…
Заман салған жүректегі жараны өткір де, уытты жырларымен емдеп, оның соңын азаттық арманына әкеп тіреген Қалнияз ақын өз дәуірінің көл қорыған қызғыш құсы тәрізді. Ол жазған дүниенің қай-қайсысын сөйлетсек те, жаудан үркіп, өлімнен сескену, езілу, мүжілу, азып-тозу, қашып-бұғу, енді қайтемін-ау деп қайғыру деген ұғым жоқ. Рас, ақын мұңаяды, бірақ мұңының соңында ертеңге деген бір қуаныш, бір үміт бар. Ақын қайғырады, соңында қайраттылық, өжеттік бар, жеңіске жетемін деген бір сенім бар. Оның өршіл рухтағы дара ақын болып қалыптасуы да сондықтан.
Қалнияз Шопықұлы – арда туған арлы ақын, жампоз жырдың иесі, жігерлі жауынгер, жауырыны жерге тимеген палуан, ғажап дауысты әнші, кермиық мінез күйші. Керек жерінде мықтымын деп мақтанғанды алып та жығатын, күштімін деп көкірек кергенді шалып та жығатын, кесек мінезді, мәрт көңіл, нар тұлға. Шығармаларын оқи отырып, ойға сәуле түсірген, көңілге шуақ ұялатқан, сұңғыла пікір, терең ой туғызған ақиық жырларынан осындай тұжырым жасадық.
Өз дәуірінде көсіле шапқан тарланбоздың өмірінің соңғы нүктесі кім-кімге болса да бір күрсініс тастайды. Туған ел, атажұрт, Отаным деп еңіреп өткен жыр дүлейінің жат жерде дүниеден өтіп, бөтен топырақта қалуы. Жүректен шыққан жауhар жырларының дер кезінде өзегі талып, өзі жырлаған туған халқының қолына түспеуі, өмірдерегінің өз ұлтынан алшақ кетуі, өмірінің соңғы күндерінде жат жерде сағынышпен күй кешуі – бір Қалнияздың емес, күллі қазақтың бір мұңы тәрізді. Олай дейтініміз, Қалнияз жырларының арқауы – өзін туған, өзін сүйген, өзі өсірген қазағы еді.
Тағдырдың ісі, қайтейін,
Туған елден бөлініп,
Бөліне көшіп бүлініп
Жат жерге ауып келгенім, –
деп өксігіне тұншығып кеткен ақынның арманы өмірден өткен соң ғана орындалды.
Сексеннен астам жас жасап, бүкіл өмірі халқымен бірге біте қайнасқан, талай қанды жорықтарда толарсақтан саз кешіп, тағдырдың тауқыметін көп тартқан ақынның жүректен шыққан жырлары бір жұқа кітаппен шектелмесе керек. Біз Қалнияздың қолымызға түспеген көптеген мұралары ақ қағазға жазылып, хатталмағанмен, жырау өмір сүрген бөгде топырақтағы ағайындардың ауызында айтылып, қолында сақталған болар деп ойлаймыз.
Тәуелсіздіктің ақ таңы талай жылап кеткен арман мен аңсаудың бағын жандырып, жолын ашты. Соның бірі – еліміз егемендік алған соң, халқымен қайта қауышқан жыр жампозы Қалнияз Шопықұлы және оның шығармалары.
2015 жылы 11мамырда Маңғыстау жерінде болған ерекше тарихи оқиғаның бірі – тәжік топырағында қалған ақынның денесін туған жеріне әкеліп, қайта жерлеу болды. Ақиық ақынның денесін елге алып келуге мұрындық болған Қаржаубай Рейімбайұлы бастаған азаматтар.
«Халқының мұң-мұқтажын жырлап, қажет жерінде ел қорғауға қатысқан Қалнияз ақын үшін елі не жақсылық жасады?» деген сауалдардың төңірегінде өрбіген сұрақтарға жауабымыз дайын. Халық мұраларын жинақтау барысында ХХ ғасырдың орта шенінде жарық көрген жыраулар антологиясына ақынның бірқатар жырлары енгізілді. Қазақтың ұлы ғұламасы Әлкей Марғұланнан құрметті сөз-сыйлығын алған, батыр бабамыз Ер Қосайды қайта тірілткен, халық ақыны Өмірзақ Қалбайұлы Қалнияздың шығармаларын Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан жерлерінен мұқият, тиянақтап жинап, зерттеуші-ғалым Қабиболла Сыдиықовқа тапсырған. Бұл сөзімізге дәлел, ғалымның ақынның мұраларын арқау етіп жазылған «Жауынгер ақын» деген көлемді мақаласы. Жалынды жыраудың біраз дүниелері «Ақберен» (1972), «ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы» (1985) жинақтарында жарияланып, 1924 жылы Ташкент қаласында шыққан жинаққа енген «Қармыс батыр» шығармасы. Жинақты құрастырып шығуда жетекшілік еткен, белгілі қазақ дәрігері, Алаш арысы, қазақ ақын-жырауларының шығармаларын оқырман қауымға жеткізуде көп еңбегі сіңген Халел Досмұхамедов болатын.
2003 жылы белгілі ғалым, филология ғылымдарының докторы, әрі ақын Асқар Егеубайдың ізденісі нәтижесінде «Балуанияз» дастанының 1908 жылы Татарстанның Қазан қаласы баспаханасында араб әріптерімен басылған көлемді бір нұсқасы табылды. Бұл жағымды жаңалық туралы «Қазақ әдебиетінде» кезінде мақала жазылды. (2003 жылы желтоқсан айының 5жұлдызы).
Ал ақынның «Ер Қармыс», «Балуанияз» тәрізді екі дастаны – шоқтығы биік шығармалар.
1995 жылы жарық көрген «Жырдария» кітабында Қалнияздың 25 шығармасы жинақталып, берілді. Аталған жинаққа енбей қалған дүниелерін белгілі зерттеуші, қаламгер Жетібай Жылқышиев тиянақтап, 2007 жылы Алматыдағы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Көне күннің жыр күмбезі» (Құрастырған Б.Нұрдәулетова) атты жинаққа енгізілді.
Сондай-ақ, облыстық «Маңғыстау» газетінің 2005 жылғы 8 желтоқсан күнгі санында басылған Қалнияздың «Қош, аман бол, қалған жер» атты жырлары көпшіліктің көзайымына айналды.
Бүгінгі күннің басты тақырыбына айналып, биік мінбеден сөйлеп жатқан ақынның «Қалнияз едім күнінде…» деген рухани мұрасын құрастырушы, жыраудың ұрпағы, журналист-өлкетанушы Кенжебек Сержанұлының еңбегіне ризашылығымды білдіремін.
Тәуелсіздік – ұлт мұраты. Мұраттың ішінде халыққа қажетті қымбат бағалы құндылықтардың бәрі бар. Ендеше, сол құндылықтарды көзіміздің қарашығындай сақтап, жас ұрпақтың қолына тапсырайық.
Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ,
қоғам қайраткері.
ПІКІРЛЕР1