БАЙ МЕН КЕДЕЙ: БІЛІМ КІМГЕ ҚОНАДЫ?
Қазақтың рухани ахуалы қыл үстінде тұрғанына ширек ғасыр. Ширек ғасыр қалт—құлт күн кешумен келеміз. Тіліміз – мүкіс, дініміз – тартыс, әдебиетіміз – жарымжан, өнеріміз – көшірме, журналистикамыз – көпірме… Арғыдағы газет—журнал мен теледидар, бүгінгі әлеуметтік желідегі қазақ деген ұлтқа қатысты айтылатын сөздің бәрінің ағысы – осындай гөй—гөйге келіп құйылады. Қазақтың өзіне көңілі толған күні аз. Не асыра мақтау, не тұқырта даттау – еркін отырып, өрелі пайыммен сөйлеген кезіміз аз екен. Саясатымыз – не сарабдал, не сұрқия. Саясаткеріміз – не саңлақ, не сұмырай… Ел алдында жүрген кез келген адамды осы екі кейіпке бөліп қарастырсаңыз жаңылмайсыз.
Осындай қоғамда өмір сүріп жатқан қазақтың қазақ туралы (өзі туралы) таным-түсінігі қандай болуы керек еді? Біз өзімізді қай кезде сүйіп, қай кезде безінеміз? «Әуелі экономика!» – деп, бай қазақ болғымыз келді – нәтижесі көз алдыңызда, құдайшылығын өзіңіз айта жатарсыз, – басқасын былай қойғанда, білімді қазақ бола алдық па?
Қазақтың ғұламалығы мен құранның құдіретіне өзге бір елдің ғалымдары жаңалық ашқанда әдеттен тыс елбірей қалғыш бір мінезіміз бар ғой. Негізі, әлгі бөгде елдің (көбіне Батыс жақтың) соншама уақыт бойы сарылып тапқан ғылыми жаңалығы баяғының бай басында бабаларымыз айтып кеткен сөздің ішінде бар екен. Құранда солай деп жазылыпты. Таңғалатын ештеңесі де жоқ екен. Сондай екен-мыс бір сөзді естіп алып, – ал кеп мақтану. Күні кеше ғана құранды тәпсірлеп тауысқандай, қазақтың арғы-бергідегі бар-жоқ сөзін қотарып шыққандай – ал кеп бөсу. Сондайды естіген сайын ойланам: Осы бізге ештеңенің керегі жоқ-ау. Бәрі тіліміз бен дінімізде мөлдіреп тұрса, онда несіне қара тер болып ғылым қуамыз? Қызылкеңірдек болып «жаңалық» ашамыз?
Олай қамсыз жатуға патриоттығымыз қалай жіберсін! Біз болмасақ, біз жанбасақ, – кім жанбақ, кім айтпақ? Мұндай мақтандар, әрине, өзіміздің кім екенімізді ұмытпас үшін керек. Жұрт қатарлы ауа жұтып, шекара сызып отырған соң, жұрт қатарлы өмір сүру керек қой. Жұрт қатарлы болу үшін – әйтеуір бірдеңені жұбаныш етпей болмайды. Ал, жұбаныш етерлік (мақтан етерлік) «әйтеуір бірдеңе» қалай да табылады.
Жақында бір әріптесіміз елге белгілілеу бір ақын ағасымен моншаға барғанын айтты. Белгілі ақынды таныған біреу сәлем беріп, ағасы жөніне кеткен соң, жастау ғой деп менің әріптесімнің құлағына сыбырлапты: «Мына кісі… ақын ғой, ә? Аты… А, иә, бәсе бір жерден көрген сияқтымын». Содан кейін сыртынан қарап аз отырып: –«Бір Ринат (айтыскер Зайытовты айтады шамасы) болмаса көрер едім, ақын боп бірдеңе тындырғандарыңды!» – депті кіжініп. Шығармашылығын айтпайық, құрығанда бірді-екілі тындырған қоғамдық еңбегі жайлы да үндемейік, тым құрығанда аты-жөнін білмейтін, түсін шырамытқаны болмаса, ол туралы ешқандай хабары жоқ адам жайында долбарлап шешім шығаруға хақым бар деп, сенімді сөйлеуге жеткізген қандай күш екен. «Көрер едім тындырғандарыңды!» – деп, өзі оқымаған бүкіл ақынды бір ортанқол айтыскерге жығып берген ұшқарылық – сөзге деген құрметі қалмаған, қараңғылау, алаңғасарлау әлдекімнің жеке пікірі ғана ғой дей алар ма екенсіз. «Ерінбеген екінің бірі ерігіп боқтайтын» ақын (жазушы, ғалым) деген қауымыңыз бүгінгі тұйық кейпінен арылып болғанша «аузымен орақ орған өңкей қыртыңның» «жиексіз ерінінде» әлі біраз түтіледі-ау.
Бүгінгі көптің көңіліндегі зиялы адамның бейнесі – «қайраткерлікпен» ұштасады. «Қайраткерлік» – қаһармандық, көзсіз батырлық деген ұғымдардан тұрады. Ал, бұл ұғымдар – билікке қарсы шығып, атылып кету (көкала қойдай болып сабалу, жала жабылу, үй қамаққа түсу, т.с.с. «сорлаулар») деген жанкештілікке жетелейді. Біздің ұғымымыздағы қайраткерлік – өкіметке мін тағу, сын айтумен ғана өлшене бастапты. Ақын десе – арқырап, тілін безеп әлдекімдермен бет жыртысып отыратын бәлеқорлар елестей бастапты. Біздің ел өзінің кітап оқымайтынын (ештеңе оқымайтынын) мін көрмейтін болған. Керісінше, соны ерінбей-жалықпай жазып, пайдасыз іспен шұғылданып жүргендерді кінәлауға бар. Кейде әлгіндей бауырларың ақындықтың жазбаша түрі де болатынын білмей ме деп ойлайсың. Олардың түсінігіндегі негізгі ақын – айтысады. Жүлде алады. Былайғы кезде той басқарады. Сахнаға, экранға шыға алмай (талантының кемдігінен емес, танысы жоқтықтан!) қалған кейбіреулері келіннің бетін ашады, әлдебір отырыстарды басқарып жатады, отырғандардың өтінішімен жағдайға қарай суырып салып, бірдеңе деп жібереді. Ел болып, өз қолымыз өз аузымызға жеткелі бір-бір «ақын» ұстайтын болдық қой, әлдекімдердің құдалығына еріп, Жақсы атам әулетін таныстырып жүргенін көресің кейде, – айналасының көңілін көтеретін «халық ақындары» ретінде қабылданғандар бұлар. Ал, жазба ақындар жайлы біледі дегеннің өзінде, не ойлайтынын болжау қиындау. Арнау жазып беретін, әнге сөз жазатын, қызға хат жазатын… Ішіп алған кезде шабыт қысып, жазып-жазып тастайтын ауруы бар ерекше жан… Басқалай өлшем жоқ сияқты.
Біздің ақындық, жазушылық жайлы халықтық сипат алған негізгі ұғымымыз – өткен дәуірлермен шектеседі. Ұран біреу-ақ: Әркім өз ақынына ие болсын! Тәуелсіздік алғалы дүние-мүлік пен жерді ғана емес, тұлғаларды да жекешелендіріп алмадық па. Қазір жекешелендіру кезінде бір-ақ күнде байып шыға келгендер бір-ақ күнде жүген ұстап қалған зерттеуші, ғалым дегендердің басынан сипап, өзі туралы кітап жаздырады. Арқасынан қағып, атасы жайында жинақ шығартады. Ара-тұра қарап отырғанша деп өз ауылынан шыққан, насихатталмай, ұмытылып бара жатқан (жалпы, бізде дүниеден өтіп кеткен ақын-жазушылардың бәрі сондай) тұлғалардың насихатталуына демеушілік жасап қояды. Осылай «бес жылдықтарды» қорытындылаумен «әдеби процесс» жүріп жатыр. Бес жылдықтар бітуші ме еді, бір жылда бірнешеуі келеді ентелеп. Бүгінгі әдебиетке енді көңіл аудармақ болып жең түре бергенде (!) «Пәленшекеңнің пәлен жылдығы!» шақырады. Сол баяғы дақпыртты жиын, сол баяғы «Күлкілі тақырып» атты ғылыми-танымдық конференциялар» әр өңірден сауын айтады. Облыс әкімдерінің жылдық қорытынды есеп беру баяндамасында: «Жерлесіміз, көрнекті жазушы, айтулы ақын, ғұлама ғалым Ерен Тұлғаның қаншама жылдық мерейтойын республика бойынша абыроймен атап өттік. Оған облыс әкімдігі соншама қаржы бөлді», – деген сөйлемдерді жиі ұшыратамыз. Осындай шамалы ғана «көмегімен» әдебиетке көңіл аударып отырмыз деп есептейді. Және әр мерейтойдың соңын ала ауылдың (көше, мектеп) атын беру мәселесі қаралып жатады. Қаралып жатып-жатып, ұмытылады. Арада тағы бір бес жыл өткенде «ұмытылып бара жатқан Тұлға» туралы қайталап дабыл қағыла бастайды. Құрметіміздің сиқы сонымен тәмам. Ұмытпау үшін – зерттелу керек еді ғой. Әлбетте, заманға сай, өркениетті елдер сияқты бізде де зерттеу бар. Тұлғатану ғылымы бар. Мазмұндас естеліктерден тұратын он жылда бір мұқабасын жаңартатын жинақтар әзірге өзімізге жарап тұр. Үлкен ата балаларынан қалмасақ болды…
Орыстардың ЖЗЛ-ы түрткі болып, «Өнегелі өмір» деген жоба аштық, – жылдық жоспары да жаман емес, бәлен кітап. Салыстырып көріңіз, ЖЗЛ-дың қарасын да көрмейді. Айдан бір үзім, күннен бір үзім жиналған мақалалар мен естеліктер жинағы. Болымсыз қаржы, санаулы адам – не шығарушы еді, – сырты қампайған, іші кеуек бір кітап. Жүйелі зерттеу болмағасын, басқа қалай болушы еді. Естуімізше, орыс ағайын бұл тарапта арнайы конкурс жариялап, бірнеше автордың жобасын салыстырып барып, арнайы комиссиядан өткен нұсқаны ғана жарыққа шығарады дейтін. Ал, біздікі – бәрі бір адамның қолында, қайдан құлақ шығарам десе де – еркі. Ала-құла болса да, әйтеуір, шықты атағы болса, міндетінен құтылды.
Руханияттың тірегі саналатын әдебиет жайындағы өз көзқарасымыз осылай болғанда, бүгінгі көзі тірі ақын жайында әлгідей сөз айтты деп кімге өкпелерсің?! «Міне, бүгінгі нағыз ақын!» – деп, қолға ұстатқандай қылып, алдына тартпаған соң, айналасынан естігенін, экраннан көргенін айтады да.
Өзі кітап, газет-журнал бетін ашпайтын, бірақ бүгінгі жазу-сызудың айналасында жүргендерді тегістей жоққа шығарып әдеттенген көпшілікке жағу үшін – Жарасқан кейіптеген – «Еңбегі ақындыққа сіңген артист, артистікке еңбегі сіңген ақын» болатын күн екен бүгін.
Батыста ақын-жазушылар өз күнін өзі көреді дегенді естіп, «нарыққа бейімделе алмаған өздерінен көрсін!» – деп, күресінге итере салған зиялы қауым кімге пір болғандай. Батыста бар әдеби агенттіктер бізде жоқ (айтпақшы, оны кім ашу керек еді?), ештеңесі өтпегесін, модадан қалған сөзін қайда пайдаланарға білмей басы қатқан пысықтаулары жол тауып кетті – мақтаумен айналысып жүр. Заманын тазы болып шала алған ғалымдар – Тәуелсіздік кезеңінің шежірешісі атанып, ақын-жазушылар өздерін Бұқар жырау сезініп жүр. Билік өкілі зиялы қауыммен кездесе қалса әдеби жұртшылық бір ауыздан «ғасыр халтурщигі» деп жариялаған жазушыны оқығанын айтады. Шынымен оқыған, оқымағанына күмән келтіруден аулақпыз, әйтсе де, Әуезов пен Есенберлиннен кейін сол кісіні ғана атай беретіні түсініксіздеу. Алтын тонға оранған аса мәртебелі кітап сыйға берілген болар, бәлкім. Мынадай күйлі кітап шығарған жағдайы жақсы, қызданзият, мінезі жібектей өтімді жанға қарап, әдебиеттің жайына алаңдауға себеп таппаған шығар.
Сол баяғы көреалмаушылық па екен, әйтеуір, сол кісі жыл сайын шет елден түрлі дәрежедегі сыйлықтар мен атақтарды қырып алып жатады дейді жұрт. Соған қарап, біздің «халықаралық дәрежедегі» дамыған әдебиетіміздің белді өкілін мақтаса, қалғанын да риза қылуға болады деп ойлайтын шығар ықпалдылар. Биліктегілер оқитын кітаптардың тізімі жасала қалса, әлгі кісі сияқты жазушылығынан пысықтығы басым өтімді адамдардың алға шығары сөзсіз. Бұл тарапта бір көргенінен танбайтын билік аппаратының да ықпалы аз деп айта алармысыз? Биліктің оқуы – қалай дегенде де ең үлкен жарнама, басшысы оқыған кітапты қалған ел оқымай тұра алар ма, біраз жұрттың дүрлігісіп, кітап дүкеніне қарай ағылып жатқаны келеді көз алдыма. Классик жазушыны іздеп…
Халықтық ұғым қалыптаған ханның қырық уәзірі – халық пен билік арасындағы алтын арқау болатын. Қырық уәзірдің арасынан тым құрығанда біреуі әділ шығып, ханға шындықты айтып, ақиқатқа көзін жеткізетін. Биліктің алдына кіре аларлық, сөйлей аларлық дәрежесі бар ел ағалары – осы «қырық уәзір» өлшеміне келеді. «Мен ел ішінде көп жүрем ғой, қайда барсам да сізге дән риза болып отырған елді көрем!» – деген мәндегі жалбақайлықтан аспайтын «халық өкілдері» ел атынан сөйлеуге қымсынып қойсашы. Президентті қойып, өзі елдің жағдайымен жете таныспын дей алар ма екен? Замандасым айтқан бір әңгіме еске түседі: Елге белгілі бір ағамыз пейілі түсіп, студент інілерімен дастарқан басында оңаша сұхбат құрыпты бірде. Автобус тоқтап қалғанша отырып қалса керек. Бұл жағын ойламаған жастар қайтар жолға (таксиге) ұяла-ұяла ақша сұрапты. Әлгі аға айран-асыр қарап, отырып қалды дейді: «Сонда, қалталарыңда 1000 теңге де жоқ па?». «Нан жоқ болса неге тоқаш жемейді?»– деген жайт есіңе түседі. Қазақстандағы бүкіл елдімекенді бір кісінің атымен атамаққа құлшынып жүргендерден не қайыр күтерсің. Мақтаса да, дұрыстап мақтай алмай, қайта-қайта қағазға қарағыштап, баланың аузынан шығатын сөзді әлдеқандай қылып айтып отырған атаңнан қандай ақсақалдық күтерсің? Халық қаласа хан жалғыз атын пышаққа жығатын, – біз қалауымызды айта алмай келе жатқан шығармыз, бәлкім.
«Подписка» кезінде бірі мектепте, бірі әкімшілікте істейтін бір үйдегі екі адам (ерлі-зайыпты) бірдей «Егемен Қазақстанға» жазылыпты. Бастықтарының пәрмені. Шала сауатты, әупірімдеп жүріп жұмысқа кірген төменшік жан «бұ қалай?» – деуге жарамай, бас изей бергеннен басқа не істесін? «Албасты да қабаққа қарап басады», сондайлығын білгендіктен басынады да.
Рухани жүдеу күйімізбен жеме-жемге келгенде мінез көрсете алмайтын жағдайға жеттік пе екен…
Алмас НҮСІП.